Jak. działać. w kryzysie?

Jak działać w kryzysie?

Jak działać w kryzysie? Stan i perspektywy zmian klimatu gospodarczego w Wielkopolsce oraz antykryzysowe strategie Wielkopolan Rafał Janowicz Kinga Dobrowolska-Baczkun Jak dzialac w kryzysie? 1

Spis treści Co to jest Wielkopolskie Obserwatorium Gospodarcze............................... Rafał Janowicz - TNS Pentor Poznań Kondycja i perspektywy gospodarstw domowych w Wielkopolsce...................... Rafał Janowicz - TNS Pentor Poznań 1. Metodologia realizacji badań BAROMETR GOSPODARSTW DOMOWYCH............... 7 2. Ogólny klimat gospodarczy w Polsce. Ocena stanu i perspektyw zmian................... 9 3. Ogólny klimat gospodarczy w Wielkopolsce. Ocena stanu i perspektyw zmian.............. 11 4. Ogólny klimat gospodarczy w powiecie. Ocena stanu i perspektyw zmian................. 12 5. Ogólny klimat gospodarczy w gospodarstwie domowym. Ocena stanu i perspektyw zmian.... 13 6. Szczegółowa ocena kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych w Wielkopolsce........ 15 7. WOG_KGD - syntetyczny wskaźnik klimatu gospodarczego gospodarstw domowych w Wielkopolsce............................................................... 19 8. WOG_KGD - porównanie wyników badań klimatu gospodarczego gospodarstw domowych w Wielkopolsce z marca i września 2011............................................. 21 Antykryzysowe strategie wielkopolskich gospodarstw domowych..................... Rafał Janowicz - TNS Pentor Poznań 1. Strategie poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego przyjmowane przez wielkopolskie gospodarstwa domowe......................................... 26 2. Wielkopolanie oceniają możliwość znalezienia pracy.................................. 27 3. Strategie w zakresie poprawy warunków pracy przyjmowane przez Wielkopolan............ 29 4. Strategie w zakresie poprawy warunków pracy przyjmowane przez Wielkopolan - podsumowanie............................................................... 33 Kryzys czy ożywienie gospodarcze? Analiza klimatu gospodarczego w Wielkopolsce.................................... Rafał Janowicz - TNS Pentor Poznań 1. Metodologia realizacji badań WIELKOPOLSKI BAROMETR PRZEDSIĘBIORSTW.......... 39 2. WOG_KP - syntetyczny wskaźnik koniunktury przedsiębiorstw w Wielkopolsce i jej subregionach............................................................. 40 3. Reakcja na wieści o możliwym kryzysie............................................ 52 4. Podsumowanie............................................................... 53 Strategie wielkopolskich przedsiębiorstw w czasach kryzysu......................... Kinga Dobrowolska-Baczkun, Rafał Janowicz - TNS Pentor Poznań 1. Metodologia realizacji badań. Strategie wielkopolskich przedsiębiorstw w czasach kryzysu.... 2. Wpływ sytuacji kryzysowej na bieżące funkcjonowanie firmy............................ 3. Podejście do prowadzenia firmy w czasach kryzysu - charakterystyka strategii............. 4. Narzędzia zarządzania wykorzystywane przez wielkopolskie firmy....................... 5. Działania na rzecz usprawniania działania przedsiębiorstwa podjęte w latach 2008-2010 przez wielkopolskie firmy....................................................... 6. Podjęte działania antykryzysowe - rodzaje i ocena ich skuteczności...................... 7. Deklaracje vs prognozy działań antykryzysowych - porównanie lat 2010 i 2011............. 8. Determinanty sukcesu w czasach kryzysu.......................................... 9. Segmentacja przedsiębiorstw MSP............................................... 10. Antykryzysowe strategie wielkopolskich przedsiębiorstw - podsumowanie................ SENSE consulting, TNS Pentor................................................... 84 3 6 25 38 54 55 55 58 60 62 63 69 71 74 82 2 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

Co to jest Wielkopolskie Obserwatorium Gospodarcze Jak dzialac w kryzysie? 3

W czasach, gdy koniunktura gospodarcza jest trudno przewidywalna, światowa gospodarka nadal nie otrząsnęła się po kryzysie, powstało narzędzie, dzięki któremu możemy optymalizować decyzje uwzględniając dane o stanie regionalnego otoczenia społeczno-gospodarczego. Wielkopolskie Obserwatorium Gospodarcze (WOG) to inicjatywa mająca dostarczać przedsiębiorcom unikalnych, wielowymiarowych analiz dotyczących obecnej i przyszłej koniunktury gospodarczej. Pakiet informacji, jakie można uzyskać dzięki tym realizowanym na dużych próbach badaniom, pozwala na optymalizowanie decyzji gospodarczych zarówno przez przedsiębiorców, jak i instytucje samorządowe czy rządowe. WOG oparte jest na solidnych podstawach metodologicznych. W badaniu przygotowywanym przez TNS Pentor Poznań bierze udział, w dwóch falach, ponad trzy i pół tysiąca firm (3600) i dziewięć tysięcy gospodarstw domowych z terenu całej Wielkopolski. Badania, badającego nastroje wśród przedsiębiorców i konsumentów w Wielkopolsce, na tak dużej próbie jeszcze dotąd nie było. W ramach Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego realizowane są obecnie cztery projekty. Barometr Gospodarstw Domowych - przynosi informacje na temat tego, jak żyje się Wielkopolanom, jak oceniają sytuację gospodarczą w Polsce, Wielkopolsce i swoim powiecie. Kolejne informacje, które daje nam Barometr, to obecna sytuacja ekonomiczna badanych gospodarstw. Barometr nie jest tylko fotografią stanu obecnego. Dzięki zadanym pytaniom otrzymujemy prognozy konsumentów dotyczące zmian sytuacji gospodarczej w kraju, województwie, powiecie, a także w ich własnym gospodarstwie domowym. Pytania, podkreślmy to raz jeszcze, dotyczą stanu obecnego, jak i postrzeganych perspektyw zmian w najbliższym okresie - do pół roku. Dzięki uzyskanej w ten sposób wiedzy, można lepiej prognozować koniunkturę w obszarze gospodarstw domowych (wzrost / spadek popytu z ich strony) i w efekcie lepiej planować działania gospodarcze czy infrastrukturalne, dostosowując je do potrzeb i oczekiwań gospodarstw domowych. Barometr Przedsiębiorstw z kolei odpowiada na pytania dotyczące aktualnej i przyszłej koniunktury gospodarczej widzianej oczyma przedsiębiorców. Ten drugi z Barometrów WOG-u daje przedsiębiorcy czy decydentowi nie tylko obraz tego, jak wygląda aktualna sytuacja gospodarcza, ale także pozwala przewidzieć, jak będzie się zmieniała w przyszłości. Zarządzających firmami uczestniczących w badaniach Barometr Przedsiębiorstw pytamy o aspekty gospodarowania, które dość precyzyjnie pozwalają zdiagnozować stan gospodarki. Przedsiębiorcy odpowiadają na pytania dotyczące: popytu na produkowane przez nich towary czy dostarczane usługi, sprzedaży swoich towarów i usług, prowadzonych i przygotowywanych inwestycji i ich skali, płynności finansowej, rentowności prowadzonej działalności, a także zatrudnienia. Każdy z wymienionych elementów pozwala decydentom na podejmowanie działań, które wyprzedzą działania konkurencji, wpasują się w rynkowe trendy czy, w przypadku administracji samorządowej, pozwolą przygotować odpowiednią strategię zarówno dla przedsiębiorców, jak i mieszkańców. Niezwykle interesujące wydaje się porównanie wskazań obydwu Barometrów. Barometr Przedsiębiorstw i Barometr Gospodarstw Domowych są ze sobą sprzężone, z ich porównania doskonalone można odczytać na przykład, czy przedsiębiorcy wyczuwają koniunkturę gospodarstw domowych. Porównanie odczytów barometrów to syntetyczny obraz zmiany klimatu gospodarczego w dwóch najważniejszych obszarach: produkcji i konsumpcji. 4 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

Kolejny element WOG-u to badanie Strategii Przedsiębiorstw w Czasach Kryzysu, które ma stanowić swoistą platformę dzielenia się wiedzą i doświadczeniami przez wielkopolskich przedsiębiorców w zakresie zarządzania zmianą - w tym wypadku w sytuacji kryzysu gospodarczego. Jest to podpowiedź, w jaki sposób kryzys można wykorzystać do wzmocnienia i rozwoju przedsiębiorstwa, gminy czy powiatu oraz jak rozwiązywać pojawiające się problemy. W ramach tego projektu swoimi doświadczeniami w walce z kryzysem dzieli się kilkuset wielkopolskich przedsiębiorców. Ostatnim ze składników WOG-u jest badanie Kapitału Intelektualnego Wielkopolski - unikalny, po raz pierwszy opracowywany dla Wielkopolski, zbiór analiz omawiający łącznie stan regionalnych kapitałów: ludzkiego, społecznego, strukturalnego, rozwoju. Analizy te dają możliwość przygotowywania długoterminowych strategii dla firm czy społeczności uwzględniających stan oraz zmiany jakie zachodzą w obszarze tzw. kapitału intelektualnego. Jak wskazuje wiele badań, to właśnie kapitał intelektualny i odpowiednie nim zarządzenie są motorem napędowym gospodarki opartej na wiedzy. klimatu gospodarczego w poszczególnych sektorach gospodarki i branżach. Mamy nadzieję, że analizy i dane udostępniane w ramach Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego będą cennym źródłem wiedzy dla przedsiębiorców, władz samorządowych oraz wszystkich zainteresowanych rozwojem gospodarczym Wielkopolski. Na zakończenie dodajmy, że nasz przekaz nie jest jednorazowym doświadczeniem. Dzięki odczytom Barometrów i Indeksów będziemy informowali o koniunkturze gospodarczej systematycznie. Omówienie metodologii badania i szczegółowe dane można znaleźć na stronie internetowej Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego: www.obserwatorium.com.pl Zapraszamy! Opracowania przygotowywane w ramach Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego pozwalają na obserwowanie istotnych zjawisk społeczno-gospodarczych na różnych poziomach. Unikatową możliwością, którą daje WOG, jest analiza sytuacji w każdym z pięciu subregionów: leszczyńskim, kaliskim, konińskim, poznańskim i pilskim, a także w największych miastach. WOG oferuje też dane pokazujące tendencję zmian klimatu gospodarczego w poszczególnych powiatach. Ponadto wyniki prowadzonych badań pozwalają na obserwację zjawisk będących przedmiotem analiz w ramach WOG pod względem typowych dla badań społecznych cech demograficznych, takich jak płeć, wiek, poziom wykształcenia i zamożności, miejsce zamieszkania i wielu innych. W wypadku Barometru Przedsiębiorstw możliwa jest obserwacja Jak dzialac w kryzysie? 5

Kondycja i perspektywy gospodarstw domowych w Wielkopolsce 6 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

1. Metodologia realizacji badań BAROMETR GOSPODARSTW DOMOWYCH BAROMETR GOSPODARSTW DOMOWYCH to badanie nastrojów gospodarczych gospodarstw domowych w województwie wielkopolskim. W celu jego realizacji zastosowano metodę testu koniunktury, polegającą na okresowym ankietowaniu określonej grupy gospodarstw domowych. Ankietowani w ramach badania odpowiadają na pytania na temat odczuć związanych z ogólną sytuacją gospodarczą w Polsce, województwie, powiecie oraz o sytuacji ekonomicznej własnego gospodarstwa domowego. Pytania dotyczą stanu obecnego, jak i postrzeganych perspektyw zmian w najbliższym okresie (12 miesięcy). Metoda zbierania danych Badania są realizowane metodą wywiadów telefonicznych wspieranych komputerowo CATI ze studia badań telefonicznych TNS Pentor w Poznaniu. Narzędzie badawcze Wywiady w ramach badania są prowadzone z wykorzystaniem kwestionariuszy przygotowanych przez TNS Pentor poddanych przed badaniem pilotażowi. Średni czas 1 wywiadu wynosi ok. 25 minut, ze względu na to, że w tym samym badaniu prowadzono wywiady na potrzeby badania Index Kapitału Intelektualnego Wielkopolski. Próba badawcza i zasady jej doboru W okresie realizacji projektu zostały przeprowadzone dwie fale badania w odstępie półrocznym, każda z nich na próbie 4 500 gospodarstw domowych z terenu Wielkopolski - czyli próba roczna wyniosła 9 000 wywiadów. Próba do badania dobierana była w sposób losowo-warstwowy, tak aby z jednej strony odzwierciedlała strukturę gospodarstw domowych w Wielkopolsce, a z drugiej dawała możliwość porównania między grupami. Losowanie prób odbywało się z zachowaniem reguły warstwowania według następujących kryteriów: subregion, powiat, płeć, wiek, wykształcenie. Próba dobierana była z operatu zawierającego numery telefonów w Wielkopolsce. Procedura ważenia danych W badaniu BAROMETR GOSPODARSTW DOMOWYCH zastosowano procedurę ważenia danych. Jest to zabieg zmierzający do uwzględnienia różnic między strukturą próby a strukturą populacji. Ważenie polega na przyporządkowaniu każdemu respondentowi tzw. wagi, czyli współczynnika zwiększającego lub zmniejszającego jego wkład do wyniku łącznego. Jeżeli udział danej grupy w próbie jest mniejszy niż w populacji, wagi są większe od jedności, jeżeli udział w próbie jest za duży - wagi są mniejsze od jedności. Ważoną liczbę odpowiedzi określonej kategorii oblicza się sumując wagi respondentów, którzy tej odpowiedzi udzielili. Ważenie pokazuje wyniki takie, jakie uzyskalibyśmy, gdyby struktura próby pod względem uwzględnionych w ważeniu zmiennych była idealnie zgodna ze strukturą populacji, zwiększa więc prawie zawsze trafność wnioskowania o parametrach populacji. W badaniu BAROMETR GOSPODARSTW DOMOWYCH dokonaliśmy ważenia danych ze względu na: subregion (ich udział w liczbie ludności w wieku 15+ lat w województwie wielkopolskim), powiat (ich udział w liczbie ludności w wieku 15+ lat w województwie wielkopolskim), płeć, wiek. Jak dzialac w kryzysie? 7

Tabela 1. Rozkład próby w badaniu BAROMETR GOSPODARSTW DOMOWYCH Powiat Próby do bad. I fala Próby do bad. II fala Próby do bad. I i II fala 4 500 4 500 9 000 subregion pilski 550 550 1 100 Powiat pilski 150 150 300 Powiat chodzieski 100 100 200 Powiat czarnkowskotrzcianecki 100 100 200 Powiat wągrowiecki 100 100 200 Powiat złotowski 100 100 200 subregion koniński 850 850 1 700 Powiat m. Konin 150 150 300 Powiat koniński 150 150 300 Powiat turecki 100 100 200 Powiat gnieźnieński 150 150 300 Powiat słupecki 100 100 200 Powiat wrzesiński 100 100 200 Powiat kolski 100 100 200 subregion leszczyński 950 950 1 900 Powiat m. Leszno 150 150 300 Powiat leszczyński 100 100 200 Powiat gostyński 100 100 200 Powiat grodziski 100 100 200 Powiat wolsztyński 100 100 200 Powiat kościański 100 100 200 Powiat międzychodzki 100 100 200 Powiat rawicki 100 100 200 Powiat nowotomyski 100 100 200 subregion kaliski 900 900 1 800 Powiat m. Kalisz 150 150 300 Powiat kaliski 100 100 200 Powiat ostrowski 150 150 300 Powiat ostrzeszowski 100 100 200 Powiat jarociński 100 100 200 Powiat pleszewski 100 100 200 Powiat krotoszyński 100 100 200 Powiat kępiński 100 100 200 subregion poznański 800 800 1 600 Powiat poznański 400 400 800 Powiat śremski 100 100 200 Powiat szamotulski 100 100 200 Powiat średzki 100 100 200 Powiat obornicki 100 100 200 W analizie zawartej na kolejnych stronach raportu czytelnik zetknie się także z kategorią klasa społeczna stanowiącą agregat 3 zmiennych: dochodów, wykształcenia i grupy zawodowej. Sposób tworzenia tej kategorii został przedstawiony w tabeli na kolejnej stronie. W trakcie analizy wyłoniono 5 klas społecznych: klasa A: najwyższa (najczęściej najwyższe dochody, najwyższe wykształcenie i najwyższe pozycje zawodowe), klasa B: wysoka (najczęściej wysokie dochody, średnie i wyższe wykształcenie oraz wyższe i średnie pozycje zawodowe), klasa C: średnia (najczęściej średnie dochody, średnie wykształcenie i średnie pozycje zawodowe), klasa D: niższa (najczęściej niższe dochody, średnie i niższe wykształcenie oraz średnie i niższe pozycje zawodowe), klasa E: najniższa (najczęściej najniższe dochody, najniższe wykształcenie oraz najniższe pozycje zawodowe). Powiat m. Poznań 450 450 900 8 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

Tabela 2: Jak powstała kategoria klasy społeczne? ŁĄCZNE MIESIĘCZNE DOCHODY GOSPODARSTWA DOMOWEGO GRUPA ZAWODOWA* 0-700 701-1500 1501-2500 2501-3500 3501-4500 4501-5000 5001-7500 ponad 7500 Wykształcenie 1 2 3 4 5 6 niepełne podstawowe, gimnazjalne, zasadnicze zawodowe 7 1 2 3 4 5 średnie, policealne, pomaturalne 6 7 1 2 3 4 wyższe 5 6 7 klasa A: klasa B: klasa C: klasa D: klasa E: *1 Prowadzi dom/ bezrobotny/ inne 2 Robotnik niewykwalifikowany 3 Robotnik wykwalifikowany, rolnik 4 Uczeń/student 5 Emeryt/rencista 6 Pracownik biurowy niższego szczebla, pracownik umysłowy średniego szczebla 7 Pracownik umysłowy wyższego szczebla, kadra managerska, wolne zawody, prywatna działalność gospodarcza 2. Ogólny klimat gospodarczy w Polsce. Ocena stanu i perspektyw zmian Ogólny klimat gospodarczy w Polsce jest postrzegany jako wymagający poprawy i częściej jako pogarszający się niż ulegający poprawie. Niepokoić musi przewaga patrzących w najbliższą przyszłość z pesymizmem nad optymistami. Bardzo ważnym elementem wpływającym na zachowania gospodarstw domowych (w efekcie popyt wewnętrzny generowany przez gospodarstwa domowe) jest postrzeganie przez ich przedstawicieli stanu gospodarki na różnych poziomach - krajowym, województwa, powiatu, w którym zamieszkują. Poza oceną stanu obecnego ważna jest także ocena perspektyw zmian w krótszym i dłuższym horyzoncie czasowym. Analiza danych zebranych w ramach Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego pokazuje, że przedstawiciele wielkopolskich gospodarstw domowych sytuację ekono- Jak dzialac w kryzysie? 9

miczną w Polsce postrzegają w następujący sposób: obecną sytuację ekonomiczną w Polsce ponad połowa (57%) Wielkopolan ocenia jako średnio zadowalającą, 34% jako złą i tylko 8% jako dobrą. Nieco gorsze oceny odnotowujemy w subregionach kaliskim i poznańskim (bez Poznania), wśród mieszkańców wsi i miast liczących do 51 tys. mieszkańców. Odsetek ocen negatywnych wzrasta gwałtownie po przekroczeniu przez badanych 25 roku życia - najwyższy jest on w grupach wiekowych 26-30 lat i 60+. Gorsze oceny odnotowujemy wśród osób z zawodowym i średnim wykształceniem oraz w niższych grupach społecznych (D i E), wśród osób o niższych dochodach, które muszą żyć bardzo oszczędnie, ale również wśród najbardziej zamożnych, w minionym okresie 12 miesięcy ponad połowa Wielkopolan (55%) nie dostrzegła żadnych zmian w sytuacji ekonomicznej w Polsce, 35% uważa, że sytuacja się pogorszyła, a 9% dostrzega poprawę. Pogorszenie sytuacji sygnalizują częściej mieszkańcy subregionu konińskiego, mieszkańcy wsi i mniejszych miast, częściej kobiety niż mężczyźni. Odsetek negatywnych ocen rośnie wraz z wiekiem (choć spada w grupie wiekowej 65+), wśród osób z zawodowym i średnim wykształceniem, w niższych grupach społecznych (D i E), wśród bezrobotnych, emerytów i rencistów, osób zajmujących się domem oraz wśród osób o niższych dochodach, które muszą żyć bardzo oszczędnie, w ciągu najbliższych 12 miesięcy ponad połowa (56%) Wielkopolan nie przewiduje zmiany sytuacji ekonomicznej w Polsce, 26% przewiduje, że się pogorszy, 9% prognozuje poprawę, a 9% nie potrafi tego obecnie ocenić: - pogorszenie sytuacji przewidują częściej mieszkańcy subregionu konińskiego, mieszkańcy wsi i mniejszych miast, kobiety niż mężczyźni. Odsetek prognoz negatywnych rośnie wraz z wiekiem (choć nieznacznie spada w grupie wiekowej 65+), wśród osób z wykształ- Wykres 1: Jak Pan(i) ocenia ogólną sytuację ekonomiczną i gospodarczą Polski? Wykres 2: A czy sytuacja ekonomiczna/gospodarcza jest obecnie lepsza, taka sama, czy gorsza niż 12 miesięcy temu? Wykres 3: Czy w ciągu najbliższych 12 miesięcy sytuacja gospodarcza w Polsce pogorszy się czy też polepszy? 10 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

ceniem zawodowym i średnim oraz w niższych grupach społecznych (D i E) i o niższych dochodach, które muszą żyć bardzo oszczędnie, - polepszenie sytuacji przewidują nieznacznie częściej mieszkańcy Poznania, ludzie młodzi w wieku 16-25 lat, z wykształceniem policealnym / pomaturalnym, z najwyższych grup społecznych (A, B), uczący i się i niepracujący zawodowe, ale prowadzący dom, o miesięcznych dochodach gospodarstwa domowego powyżej 3 500 zł, które nie muszą oszczędzać, ale mogą też odkładać na przyszłość. Wykres 4: Jak Pan(i) ocenia ogólną sytuację ekonomiczną i gospodarczą w Wielkopolsce? 3. Ogólny klimat gospodarczy w Wielkopolsce. Ocena stanu i perspektyw zmian Wykres 5: A czy sytuacja ekonomiczna/gospodarcza w Wielkopolsce jest obecnie lepsza, taka sama, czy gorsza niż 12 miesięcy temu? Ogólny klimat gospodarczy w Wielkopolsce jest postrzegany jako wymagający poprawy. Dominuje przekonanie o braku zmian w sytuacji ekonomicznej w regionie oraz słabych perspektywach na zmiany w najbliższym okresie (przewaga pesymistów nad optymistami w tym zakresie się powiększa). Analiza danych zebranych w ramach Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego pokazuje, że przedstawiciele wielkopolskich gospodarstw domowych sytuację ekonomiczną w Wielkopolsce postrzegają w następujący sposób: obecna sytuacja ekonomiczna w Wielkopolsce jest postrzegana przez ponad połowę Wielkopolan (55%) jako średnio zadowalająca, a przez 29% jako zła i przez 14% jako dobra. Nieco gorsze oceny odnotowujemy w subregionie kaliskim, wśród mieszkańców wsi i małych miast. Odsetek ocen negatywnych zdecydowanie wzrasta po przekroczeniu 25 roku życia. Gorsze oceny odnotowujemy wśród osób z wykształceniem zawodowym oraz w niższym grupach społecznych (D i E), w minionym okresie 12 miesięcy ponad połowa Wielkopolan (53%) nie dostrzegła Wykres 6: Czy w ciągu najbliższych 12 miesięcy sytuacja gospodarcza w Wielkopolsce pogorszy się czy też polepszy? Jak dzialac w kryzysie? 11

żadnych zmian w sytuacji ekonomicznej w Wielkopolsce, 34% ocenia, że sytuacja ta uległa pogorszeniu, a 10% ocenia, że sytuacja się polepszyła. Ponadto 3% nie potrafi dokonać oceny. Pogorszenie sytuacji sygnalizują częściej mieszkańcy subregionu konińskiego, mieszkańcy wsi i mniejszych miast, częściej kobiety niż mężczyźni. Odsetek negatywnych ocen w tym względzie rośnie wraz z wiekiem (choć spada w grupie wiekowej 65+), wśród osób z wykształceniem zawodowym i średnim oraz w niższym grupach społecznych (D i E), które muszą żyć bardzo oszczędnie, w ciągu najbliższych 12 miesięcy ponad połowa (54%) Wielkopolan nie przewiduje zmiany sytuacji ekonomicznej w Wielkopolsce, 25% przewiduje, że sytuacja się pogorszy, a 11% prognozuje poprawę. Należy zwrócić uwagę, że 9% badanych nie potrafi ocenić sytuacji, co wskazuje na znaczną niepewność i należy odczytać to jako sygnał negatywny. - pogorszenie sytuacji sygnalizują częściej mieszkańcy subregionów leszczyńskiego i kaliskiego, mieszkańcy mniejszych miast, częściej kobiety niż mężczyźni. Odsetek negatywnych ocen w tym względzie rośnie wraz z wiekiem (choć nieznacznie spada w grupie wiekowej 65+), wśród osób z wykształceniem zawodowym i średnim oraz w niższym grupach społecznych (D i E), wśród rencistów, bezrobotnych, emerytów, osób o niższych miesięcznych dochodach gospodarstwa domowego (do 2 500 zł na miesiąc), które muszą żyć bardzo oszczędnie, - polepszenie sytuacji sygnalizują nieznacznie częściej mieszkańcy subregionu konińskiego i miasta Poznania, ludzie młodzi w wieku 16-25 lat, osoby z najwyższych grup społecznych (A, B), uczący się i pracujący, o miesięcznych dochodach gospodarstwa domowego powyżej 3 500 zł, które nie muszą oszczędzać. 4. Ogólny klimat gospodarczy w powiecie. Ocena stanu i perspektyw zmian Ogólny klimat gospodarczy w powiatach jest postrzegany jako wymagający poprawy. Dominuje przekonanie o braku zmian w sytuacji ekonomicznej w powiatach oraz słabych perspektywach na zmiany w najbliższym okresie. Analiza danych zebranych w ramach Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego pokazuje, że przedstawiciele wielkopolskich gospodarstw domowych sytuację ekonomiczną swojego powiatu postrzegają w następujący sposób: obecna sytuacja ekonomiczna w powiatach jest postrzegana przez ponad połowię (56%) jako średnio zadowalająca. Znaczny odsetek Wielkopolan - 30% - postrzega ją jako złą, a 12% jako dobrą. Nieco gorsze oceny odnotowujemy w subregionach kaliskim i konińskim, wśród mieszkańców wsi i małych miast. Odsetek ocen negatywnych wzrasta znacząco po przekroczeniu przez badanych 25 roku życia (i zmniejsza się w grupie wieku 65+), wśród osób z wykształceniem zawodowym oraz w niższych grupach społecznych (D i E), wśród osób niepracujących (bezrobotnych i rencistów) i o niższych dochodach gospodarstwa domowego (do 1 500 zł netto na miesiąc), które muszą żyć bardzo oszczędnie, w minionym okresie 12 miesięcy ponad połowa Wielkopolan (54%) nie dostrzegła żadnych zmian w sytuacji ekonomicznej w swoim powiecie, 34% ocenia, że sytuacja ta uległa pogorszeniu, a 8% jest zdania, że sytuacja się polepszyła. Pogorszenie sytuacji sygnalizują częściej mieszkańcy subregionu konińskiego, mieszkańcy wsi i mniejszych miast, częściej kobiety niż mężczyźni. Odsetek negatywnych ocen w tym względzie rośnie wraz z wiekiem (choć spada w grupie wiekowej 65+), wśród osób z wykształceniem zawodowym i średnim oraz w niższym grupach społecznych (D i E), wśród bezrobotnych, emery- 12 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

tów, rencistów, osób zajmujących się domem, o niższych dochodach (poniżej 2500 zł netto), które muszą żyć bardzo oszczędnie, w ciągu najbliższych 12 miesięcy ponad połowa (55%) Wielkopolan nie przewiduje zmiany sytuacji ekonomicznej w swoim powiecie, 25% przewiduje, że sytuacja się pogorszy, a 11% prognozuje poprawę. - pogorszenie sytuacji sygnalizują częściej mieszkańcy subregionu kaliskiego i leszczyńskiego, mniejszych miast, kobiety. Odsetek negatywnych ocen w tym względzie rośnie wraz z wiekiem (choć nieznacznie spada w grupie wiekowej 65+), wśród osób z wykształceniem zawodowym i średnim oraz w niższych grupach społecznych (D i E), bezrobotnych, emerytów, rencistów, o niższych miesięcznych dochodach gospodarstwa domowego (do 2 500 zł na miesiąc), które muszą żyć bardzo oszczędnie, - polepszenie sytuacji sygnalizują nieznacznie częściej mieszkańcy subregionu konińskiego i miasta Poznania, ludzie młodzi w wieku 16-25 lat, z wykształceniem policealnym, pomaturalnym i wyższym, osoby z najwyższych grup społecznych (A, B), o miesięcznych dochodach gospodarstwa domowego powyżej 2 500 zł netto, które nie muszą oszczędzać. Wykres 8: A czy sytuacja ekonomiczna/gospodarcza w Pana/i powiecie jest obecnie lepsza, taka sama, czy gorsza niż 12 miesięcy temu? Wykres 9: Czy w ciągu najbliższych 12 miesięcy sytuacja gospodarcza w Pana/i powiecie pogorszy się czy też polepszy? Wykres 7: Jak Pan(i) ocenia ogólną sytuację ekonomiczną i gospodarczą w Pana/i powiecie? 5. Ogólny klimat gospodarczy w gospodarstwie domowym. Ocena stanu i perspektyw zmian Ogólna sytuacja w wielkopolskich gospodarstwach domowych jest postrzegana jako wymagająca poprawy. Dominuje przekonanie o braku zmian oraz słabych perspektywach na zmiany w najbliższym okresie. W porównaniu do pomiaru sprzed 6 miesięcy obserwujemy wzrost pesymizmu i kurczenie się grupy optymistów. Jak dzialac w kryzysie? 13

Analiza danych zebranych w ramach Wielkopolskiego Obserwatorium Gospodarczego pokazuje, że przedstawiciele wielkopolskich gospodarstw domowych sytuację ekonomiczną swoich gospodarstw domowych postrzegają w następujący sposób: obecną sytuację ekonomiczną gospodarstwa domowego postrzegają w ponad połowie (62%) jako średnio zadowalającą. Znaczny odsetek Wielkopolan (20%) postrzega ją jako złą, a 17% jako dobrą. Nieco gorsze oceny odnotowujemy w subregionie konińskim i wśród mieszkańców wsi. Odsetek ocen negatywnych wzrasta wraz z wiekiem badanych, wśród osób z wykształceniem podstawowym i zawodowym, z niższych grup społecznych - najniższy jest w najniższych grupach społecznych (D i E), wśród osób niepracujących (bezrobotnych, rencistów i emerytów), o niższych dochodach gospodarstwa domowego (do 1 500 zł netto na miesiąc), które muszą żyć bardzo oszczędnie, w minionym okresie ostatnich 12 miesięcy ponad połowa Wielkopolan (59%) nie dostrzegła żadnych zmian w sytuacji ekonomicznej swoich gospodarstw domowych, 30% ocenia, że sytuacja ta uległa pogorszeniu, a 8% ocenia, że sytuacja się polepszyła. Pogorszenie sytuacji sygnalizują częściej mieszkańcy subregionów konińskiego, mieszkańcy wsi i mniejszych miast, kobiety. Odsetek negatywnych ocen w tym względzie rośnie wraz z wiekiem (choć wyhamowuje w grupie 65+), wśród osób z wykształceniem zawodowym i średnim, w niższych grupach społecznych (D i E) oraz wśród bezrobotnych, emerytów, rencistów i osób zajmujących się domem, o niższych dochodach (do 2500 zł netto na miesiąc), które muszą żyć bardzo oszczędnie, w ciągu najbliższych 12 miesięcy ponad połowa (61%) Wielkopolan nie przewiduje zmiany sytuacji ekonomicznej w swoim gospodarstwie domowym, 21% przewiduje jej pogorszenie, a 11% prognozuje poprawę. Ponadto 8% nie potrafi się ustosunkować do tego zagadnienia. - pogorszenie sytuacji sygnalizują Wykres 10: Jak Pan/i ocenia ogólną sytuację ekonomiczną i gospodarczą w Pana/i gospodarstwie domowym? Wykres 11: A czy sytuacja ekonomiczna/gospodarcza w Pana/i gospodarstwie domowym jest obecnie lepsza, taka sama, czy gorsza niż 12 miesięcy temu? Wykres 12: Czy w ciągu najbliższych 12 miesięcy sytuacja gospodarcza w Pana/i gospodarstwie domowym pogorszy się czy też polepszy? 14 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

częściej mieszkańcy subregionu leszczyńskiego, z mniejszych miast, kobiety. Odsetek negatywnych ocen w tym względzie rośnie wraz z wiekiem i jest wyższy wśród osób z wykształceniem zawodowym i średnim oraz w niższym grupach społecznych (D i E), które muszą żyć oszczędnie, - polepszenie sytuacji sygnalizują nieznacznie częściej ludzie młodzi w wieku 16-25 lat, z wykształceniem policealnym, pomaturalnym i wyższym, z najwyższych grup społecznych (A, B), uczący się, o miesięcznych dochodach gospodarstwa domowego powyżej 2 500 zł, którzy nie muszą oszczędzać. 6. Szczegółowa ocena kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych w Wielkopolsce Stałe dochody starczają w pełni na zaspokojenie bieżących potrzeb 16% wielkopolskich gospodarstw domowych oraz z reguły 64% z nich. Nie starczają one 18% badanych wielkopolskich gospodarstw domowych. Stałe dochody starczają w pełni na zaspokojenie bieżących potrzeb 16% wielkopolskich gospodarstw domowych oraz z reguły 64% z nich. Nie starczają one 18% badanych gospodarstw (w tym 13% raczej nie starczają, a 5% zdecydowanie nie starczają). Na tle województwa lepsza jest sytuacja w mieście Poznaniu i większych miastach, a relatywnie słabsza na wsi. Częściej niż średnio kłopoty w zaspokajaniu bieżących potrzeb w ramach stałych dochodów sygnalizują: kobiety, osoby w wieku powyżej 50 lat, osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym i średnim, o profilu rolniczym, bezrobotni, renciści, emeryci, osoby o dochodach do 1500 zł netto na miesiąc, osoby prowadzące małe (1-2 osobowe) i duże (5 osób i więcej) gospodarstwa domowe, osoby z najniższych klas społecznych (D, E). Częściej pełną możliwość zaspokajania bieżących potrzeb w ramach stałych dochodów deklarują: mężczyźni, osoby w wieku 16-24 i 31-40 lat, osoby z wykształceniem wyższym, prawniczym i medycznym, pracujący zawodowo, osoby o dochodach powyżej 3 500 zł netto na miesiąc, przedstawiciele gospodarstw domowych liczących 4 osoby, pracujący ponad ustawowy wymiar czasu pracy (powyżej 42 godzin) lub poniżej 20 godzin tygodniowo, osoby z najwyższych klas społecznych (A, B). Największa grupa mieszkańców Wielkopolski (40,3%) deklaruje, że żyje oszczędnie i dzięki temu starcza jej na wszystko. Znaczna część mieszkańców Wielkopolski (30,9%) deklaruje, że starcza im ma wszystko czego potrzebują, a 11% Wielkopolan udaje się oszczędzać na przyszłość. Jednak 27% deklaruje, że żyje się im ciężko i borykają się z kłopotami finansowymi. Znaczna część mieszkańców Wielkopolski (30,9%) deklaruje, że starcza im ma wszystko czego potrzebują, a 11% Wielkopolan udaje się oszczędzać na przyszłość. Jednak w ciągu minionych 6 miesięcy grupa ta w skali całej Wielkopolski nieznacznie się zmniejszyła (o 1%), choć w różnych subregionach sytuacja w tym względzie przedstawia się w różny sposób. Największy spadek odsetka gospodarstw domowych, którym starcza na wszystko obserwujemy w subregionach pilskim (11%) i kaliskim Jak dzialac w kryzysie? 15

(4,5%), kiedy w pozostałych subregionach jest to ubytek o ok. 1-2%. Odmienną niż w całym województwie sytuację obserwujemy w subregionie konińskim, gdzie odnotowano wzrost takich gospodarstw o prawie 11% (co stało się głównie kosztem gospodarstw, które do tej pory deklarowały, że starcza im na wszystko dzięki oszczędnościom różnego typu). Wykres 13: Czy stałe dochody Pana/i gospodarstwa domowego pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb? Mapa 2: Stałe dochody nie starczają na zaspokajanie bieżących potrzeb (zdecydowanie nie + raczej nie) 9-15 15-17 17-20 20-25 25-30 Mapa 1: Stałe dochody starczają na zaspokajanie bieżących potrzeb (zdecydowanie tak + raczej tak) 67-70 70-75 75-80 80-85 85-90 Poziom zaspokojenia bieżących potrzeb w gospodarstwie domowym: NIE Największa grupa mieszkańców Wielkopolski (40,3%) deklaruje, że żyje oszczędnie i dzięki temu starcza jej na wszystko. Jednak w okresie od marca do września 2011 grupa ta w skali całej Wielkopolski nieznacznie się zmniejszyła (o 1,5%), choć w różnych subregionach sytuacja w tym względzie przedstawia się w różny sposób. Największe zmniejszenie udziału tej grupy w populacji obserwujemy w subregionach pilskim (11%) i kaliskim (-4,5%), kiedy w pozostałych subregionach jest to ok. 1-2 %. Odmienną niż w całym województwie sytuację obserwujemy w subregionie konińskim, gdzie odnotowano wzrost takich gospodarstw o prawie 11% (co stało się głównie kosztem gospodarstw, które do tej pory deklarowały, że starcza im na wszystko dzięki oszczędnościom różnego typu). Poziom zaspokojenia bieżących potrzeb w gospodarstwie domowym: TAK Część gospodarstw domowych w Wielkopolsce (15%) deklaruje, że żyje bardzo oszczędnie, aby odłożyć na poważniejsze zakupy. Jednak w okresie od marca do września 2011 grupa ta w skali całej Wielkopolski nieznacznie się 16 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

zwiększyła (o 1,5%), choć w różnych subregionach sytuacja w tym względzie przedstawia się w różny sposób. Największy wzrost udziału tej grupy w populacji obserwujemy w subregionach pilskim (+12,6%) i leszczyńskim (+4,4%). Co dziesiąte gospodarstwo domowe w Wielkopolsce (12%) deklaruje, że musi żyć bardzo oszczędnie i często nie starcza im na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Niestety w okresie od marca do września 2011 grupa ta w skali całej Wielkopolski nieznacznie się zwiększyła (o 1,5%). W różnych subregionach udział tej grupy w populacji jest różny - i tak największy jest w mieście Poznaniu (14,5%) i w subregionach pilskim i konińskim, a najmniejszy w subregionach poznańskim bez Poznania i leszczyńskim. Największy wzrost udziału tej grupy w populacji w ciągu minionych 6 miesięcy obserwujemy w mieście Poznaniu (+6,8%) i w subregionie konińskim (+5,0%). Grupa żyjących bardzo oszczędnie i mających trudności dzieli się na dwie podgrupy: pierwszą, której pieniędzy starcza tylko na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie oraz na ewentualną spłatę kredytów (jeśli są) - 8,3% i drugą, której nie starcza na mieszkanie, ubranie lub jedzenie - 3,7%. i dzięki temu starcza im na wszystko, mniejszy niż w populacji jest odsetek gospodarstw domowych, którym pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie oraz na ewentualną spłatę kredytów (jeśli są), mniejszy niż w populacji jest odsetek gospodarstw domowych, którym pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ale nie zawsze na ubranie i opłatę za mieszkanie oraz na ewentualną spłatę kredytów (jeśli są), mniejszy niż w populacji jest odsetek gospodarstw domowych, którym pieniędzy nie starcza na najtańsze jedzenie. Również sytuacja w poszczególnych subregionach Wielkopolski pod kątem zaspokajania potrzeb gospodarstwa domowego w porównaniu do średniej ogólnopolskiej przedstawia się pozytywnie. We wszystkich subregionach jest wyższy niż średnio w Polsce udział gospodarstw, które stać na wszystko oraz niższy udział gospodarstw najbiedniejszych, w trudnej sytuacji finansowej. Wielkopolskie gospodarstwa domowe są w lepszej kondycji niż średnio w Polsce - zdecydowanie więcej jest gospodarstw, którym starcza na wszystko, a połowę mniej żyjących w dużym niedostatku, czy w biedzie. Porównując wyniki samooceny kondycji finansowej gospodarstw domowych w Wielkopolsce z badania WOG oraz wyniki badań ogólnopolskich w ramach Diagnozy Społecznej 2011 można stwierdzić, że: Wielkopolskie gospodarstwa domowe są w lepszej kondycji niż średnio w Polsce, zdecydowanie więcej jest w Wielkopolsce gospodarstw domowych, którym starcza na wszystko oraz takich, którym udaje się czynić oszczędności, dość porównywalny jest odsetek gospodarstw domowych, które żyją oszczędnie Jak dzialac w kryzysie? 17

Tabela 3: Ocena możliwości zaspokojenia potrzeb gospodarstwa domowego (Polska vs Wielkopolska) Polska Wielkopolska Liczebność próby 12 386 4 500 4 500 Okres pomiaru 03'11* 03"11 09"11 1. Starcza na wszystko i jeszcze oszczędzamy na przyszłość 9,7% 13,7% 10,6% 2. Starcza na wszystko bez specjalnych wyrzeczeń, lecz nie oszczędzamy na przyszłość 8,0% 18,2% 20,3% 3. Żyjemy oszczędnie i dzięki temu starcza na wszystko 37,2% 41,8% 40,3% 4. Żyjemy bardzo oszczędnie, aby odłożyć na poważniejsze zakupy 22,0% 15,0% 16,2% 5. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie oraz na ewentualną spłatę kredytów (jeśli są) 6. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie, ale nie starcza na spłatę kredytów (jeśli są) 7. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie i ubranie, ale nie starcza na opłaty za mieszkanie 8. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ale nie starcza na ubranie i opłaty za mieszkanie 13,0% 5,5% 8,3% 1,5% 2,7% 1,9% 2,3% 1,3% 1,0% 4,6%,7%,5% 9. Pieniędzy nie starcza nawet na najtańsze jedzenie 1,7%,2%,2% 10. [nie czytać] odmowa 1,0%,8%,7% Dane dla Polski pochodzą z raportu Diagnoza społeczna 2011, s. 52 Tabela 4: Ocena możliwości zaspokojenia potrzeb gospodarstwa domowego (Polska vs regiony Wielkopolski) Polska Wielkopolska subregion kaliski subregion koniński subregion leszczyński subregion pilski subregion poznański subregion m. Poznań Liczebność próby 12 386 4500 883 862 718 542 763 732 Okres pomiaru 03'11* 03"11 03"11 03"11 03"11 03"11 03"11 03"11 1. Starcza na wszystko i jeszcze oszczędzamy na przyszłość 2. Starcza na wszystko bez specjalnych wyrzeczeń, lecz nie oszczędzamy na przyszłość 3. Żyjemy oszczędnie i dzięki temu starcza na wszystko 4. Żyjemy bardzo oszczędnie, aby odłożyć na poważniejsze zakupy 5. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie oraz na ewentualną spłatę kredytów 6. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie, ale nie starcza na spłatę kredytów (jeśli są) 7. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie i ubranie, ale nie starcza na opłaty za mieszkanie 8. Pieniędzy starcza na najtańsze jedzenie, ale nie starcza na ubranie i opłaty za mieszkanie 9. Pieniędzy nie starcza nawet na najtańsze jedzenie 9,7% 13,7% 13,8% 9,6% 12,8% 15,6% 15,2% 16,6% 8,0% 18,2% 17,6% 16,8% 14,6% 19,5% 18,2% 23,2% 37,2% 41,8% 36,3% 44,5% 48,5% 39,5% 41,2% 40,9% 22,0% 15,0% 16,8% 20,9% 14,8% 10,7% 13,1% 11,0% 13,0% 5,5% 7,6% 3,4% 4,9% 8,0% 6,0% 3,6% 1,5% 2,7% 3,5% 2,7% 1,9% 3,8% 2,4% 2,0% 2,3% 1,3% 2,1%,9% 1,0% 1,3% 1,2% 1,1% 4,6%,7%,6%,8%,6%,5% 1,2%,7% 1,7%,2%,2%,2%,1%,3%,4%,2% 10. [nie czytać] odmowa 1,0%,8% 1,5%,2%,8%,7% 1,0%,7% 18 WIELKOPOLSKIE OBSERWATORIUM GOSPODARCZE

7. WOG_KGD - syntetyczny wskaźnik klimatu gospodarczego gospodarstw domowych w Wielkopolsce Wskaźnik WOG_KGD pokazuje w sposób całościowy klimat gospodarczy panujący w Wielkopolskich gospodarstwach domowych. Jest uśrednioną wartością wskaźników opisujących postrzeganie sytuacji ekonomicznej kraju, regionu, powiatu i własnych gospodarstw domowych przez przedstawicieli wielkopolskich gospodarstw domowych. Wskaźnik ten jest średnią arytmetyczną sald (różnicy) odpowiedzi pozytywnych i negatywnych na pytania dotyczące kondycji gospodarczej Polski, Wielkopolski, powiatu i gospodarstwa domowego i może przyjmować wartość od -100 do +100. Im wyższa (dodatnia) jest wartość wskaźnika tym bardziej pozytywne są ocen. Ogólny klimat ekonomiczny w Polsce, w Wielkopolsce, powiecie i gospodarstwach domowych w Wielkopolsce jest przez większość badanych oceniany jako zadowalający. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że w wypadku oceny sytuacji w Polsce, Wielkopolsce i powiecie pesymiści dominują nad optymistami, a tylko w wypadku oceny sytuacji gospodarstw domowych jest zachowana równowaga. Natomiast jeśli idzie o ocenę zmian w ciągu ostatnich 12 miesięcy i perspektyw na nie w ciągu najbliższych 12 miesięcy, to dominuje przekonanie, że nic się nie zmieniło i nie zmieni, jednak pesymistów jest zdecydowanie więcej niż optymistów. Analiza danych Wielkopolskiego Barometru Gospodarstw Domowych wskazuje, że: w wielkopolskich gospodarstwach domowych pesymiści przeważają nad optymistami (a porównanie wyników dwóch pomiarów realizowanych w odstępie półrocznym sygnalizuje osłabienie klimatu konsumenckiego), niższy poziom optymizmu obserwujemy: - w subregionach kaliskim i leszczyńskim, - w powiatach: słupeckim, kościańskim, jarocińskim, kaliskim, grodziskim, nowotomyskim, ostrzeszowskim, ostrowskim, leszczyńskim, obornickim, kolskim, konińskim, tureckim, gostyńskim, kościańskim, rawickim, leszczyńskim, - w miastach mniejszych niżej 50 tys. mieszkańców i na wsi - wśród kobiet, - u ludzi w wieku powyżej 40 lat, wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym i średnim, - wśród osób niepracujących i nie uczących się (bezrobotni, renciści i emeryci, osoby prowadzące dom / wychowujące dzieci), - wśród robotników niewykwalifikowanych i rolników, - wśród osób po studiach rolniczych i humanistycznych, - w gospodarstwach domowych 1-2 osobowych, - w gospodarstwach domowych o dochodach miesięcznych netto poniżej 2 500 zł netto, którym nie starcza na wszystkie potrzeby, nawet jeśli oszczędzają oraz w takich, w których starcza na wszystko, ale tylko dzięki oszczędnościom, - wśród przedstawicieli średnich i niższych klas społecznych D i E (ludzie średnio i gorzej wykształceni, średnio i mniej zarabiający, o średnich i niższych pozycjach zawodowych), - wśród pracujących zawodowo więcej niż 50 godzin tygodniowo, wyższy poziom optymizmu obserwujemy: - wśród mieszkańców Poznania, - w części miast liczących między 15 000 a 100 000 mieszkańców, - w Koninie, Kaliszu, Poznaniu, Lesznie, - w powiatach: pleszewskim, czarnkowsko-trzecianeckim, gnieźnieńskim, Jak dzialac w kryzysie? 19