DYSPROPORCJE SPOŁECZNE W POLSCE W ŚWIETLE STRUKTURY WYDATKÓW I DOCHODÓW GOSPODARTSTW DOMOWYCH

Katarzyna Włodarczyk - Śpiewak Katedra Mikroekonomii Uniwersytet Szczeciński DYSPROPORCJE SPOŁECZNE W POLSCE W ŚWIETLE STRUKTURY WYDATKÓW I DOCHODÓW GOSPODARTSTW DOMOWYCH Wprowadzenie Przemiany polityczno-gospodarcze, jakie nastąpiły w Polsce w okresie ostatnich kilkunastu lat, rzutowały na rozwój całej gospodarki z różnym skutkiem. Przyczyną takiego stanu rzeczy była duża zmienność czynników kształtujących sytuację społeczno gospodarczą. Przemiany miały wpływ zarówno na rynek towarów i usług, jak i na rynek pracy. Przeobrażenia, jakie dokonały się w strukturze gospodarki polskiej w latach 1990-2005, pociągnęły za sobą zmiany w strukturze zatrudnienia (zob. tabela 1). O ile na początku lat 90-tych w gospodarce polskiej większość pracujących (52%) znajdowało zatrudnienie w sektorze publicznym, o tyle już pięć lat później głównym zatrudniającym stał się sektor prywatny. Tabela 1. Struktura pracujących według sektorów i typu zatrudnienia Wyszczególnienie Pracujący ogółem (w tys. ) z tego: w sektorze publicznym (w%) w sektorze prywatnym (w%) W tym z liczby pracujących ogółem: Pracodawcy i pracujący na własny rachunek (w%) Lata 1990 1995 2000 2004 16484,7 15485,7 15480,0 12640,7 52,0 38,6 27,8 30,0 48,0 61,4 72,2 70,0 30,3 34,0 36,0 26,5 Źródło: Rocznik Statystyczny Polski, GUS, Warszawa (lata 1991,1996,2001,2005) Należy dodać, iż przemiany polskiej gospodarki miały tym samym znaczący wpływ na warunki życia społeczeństwa. Dziś Polacy pozytywnie oceniają zmiany, jakie zaszły w gospodarce narodowej. Odsetek zadowolonych ze swojego statusu materialnego rośnie nieustannie od pięciu lat. Niepokojącym jednak wydaje się fakt, że coraz bardziej widoczna staje się polaryzacja polskiego społeczeństwa. Jedni szczególnie ci ubożsi - oceniają swoje

Dysproporcje społeczne w Polsce w świetle struktury wydatków i dochodów... 141 możliwości nabywcze pod względem ilości, dla drugich tych zamożniejszych istotną determinantą zakupów staje się jakość. Rozłam i polaryzacja polskiego społeczeństwa jest dziś łatwo obserwowalna. Celem niniejszego artykułu jest określenia, czy w polskim społeczeństwie pojawia się problem dysproporcji społecznych oraz czy będą się one pogłębiać. Za podstawę analizy posłużyły dane o wysokości wydatków i dochodów w wybranych grupach gospodarstw domowych udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny oraz Centrum Badania Opinii Publicznej. Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarujący Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarujący działa w taki sposób, że wykorzystując posiadane zasoby stara się je jak najlepiej wykorzystać i w warunkach gospodarki rynkowej zapewnić sobie oraz swoim członkom wysokie dochody na realizację zamierzeń (przede wszystkim w postaci zaspokojenia potrzeb). Celem gospodarstwa domowego jest maksymalizowanie korzyści, satysfakcji (zadowolenia) z konsumpcji dóbr i usług. Gospodarstwo domowe jest zatem inwestorem, kiedy odsprzedaje swoją energię fizyczną lub umysłową, a także czas. Inwestuje w ten sposób w swoje przyszłe wpływy. Wysokie dochody z reguły wymagają od poszczególnych pracujących członków gospodarstwa domowego poświecenia czasu wolnego. Jednocześnie dzięki wyższym dochodom gospodarstwo domowe może dokonywać większych zakupów, a tym samym zwiększa satysfakcję korzystających z dóbr i usług. Należy pamiętać, że czas poświęcany na pracę ogranicza jednak czas pozostały na konsumpcję i wypoczynek. Decyzje gospodarstwa domowego wymagają wyborów w wielu przypadkach. Nie tylko dotyczy to czasu poświęconego na pracę. Może również dotyczyć inwestowania w swój rozwój. Takie inwestycje obejmują zarówno pieniądze przeznaczane na dodatkowe formy kształcenia, czy też podnoszenie kwalifikacji, jak i czas poświecony na naukę. Takie inwestycje przynoszą z reguły wyższe dochody, a te z kolei dają większe możliwości konsumowania. Sytuacja taka powoduje, że gospodarstwo domowe musi stanąć ponownie przed dylematem wyboru i wykorzystywania swojego czasu. Każde gospodarstwo domowe stara się działać tak, aby w jak najlepszy sposób wykorzystać swoje zasoby i w ten sposób zapewnić zadowolenie wszystkim swoim członkom. Takie działania mogą nosić nazwę działań (zachowań) przedsiębiorczych w gospodarstwie domowym, będą się wyrażały poprzez postawy przedsiębiorcze, a odczytywane na zewnątrz przez innych mogą być określane jako przedsiębiorczość gospodarstwa domowego. Przedsiębiorczość, zachowania przedsiębiorcze i postawy przedsiębiorcze członków gospodarstwa domowego prowadzić z kolei będą do zmian tego gospodarstwa zarówno w ujęciu przedmiotowym, podmiotowym, jak i funkcjonalnym. Według definicji słownika języka polskiego przedsiębiorczość oznacza zdolność do bycia przedsiębiorczym, posiadanie ducha inicjatywy, obrotność, rzutkość, zaradność; osoba przedsiębiorcza jest kreatywna, skłonna do ryzyka, realizuje potrzebę osiągnięć. Zatem w odniesieniu do członków gospodarstwa domowego wydaje się możliwe wykorzystanie pojęcia przedsiębiorczość. Ponadto można jeszcze uzupełnić tę definicję stwierdzeniem, że obecnie przedsiębiorcze postawy członków gospodarstw domowych wyrażają się w umiejętności podejmowania wszechstronnych działań zawiązanych przystosowywaniem się do reguł i wymogów gospodarki.

142 Katarzyna Włodarczyk - Śpiewak Rysunek 1. Wpływ postaw przedsiębiorczych na poziom życia gospodarstw domowych. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA WEWNĘTZNE (EKONOMICZNE, DEMOGRAFICZNE, SPOŁECZNE, PSYCHOLOGICZNE) Kształtowanie POSTAWY PRZEDSIĘBIORCZE POZIOM ŻYCIA GOSPODARTWA DOMOWEGO Źródło: opracowanie własne Uwarunkowania zewnętrzne (makroekonomiczne), które wpływają na kształtowanie zachowań członków gospodarstw domowych to między innymi: stopień rozwoju gospodarczego kraju; stopień cywilizacyjnego rozwoju; rozwój kulturalny; społeczny rozwój kraju; system funkcjonowania gospodarki; zarządzanie gospodarką kraju; działanie mechanizmu rynkowego; polityka prowadzona w zakresie konsumpcji; polityka zagraniczna w zakresie importu i eksportu; polityka finansowa; polityka inwestycyjna; postęp ekonomiczny; poziom, tempo proporcje produktu i dochodu narodowego; poziom inflacji; poziom bezrobocia; transformacja gospodarki; przekształcenia własnościowe; procesy integracyjne (Rynkowe zachowania..., 1999, s. 111). Uwarunkowania te wpływają pośrednio na zachowania członków gospodarstw domowych, ponieważ wszystko zależy od sposobu postrzegania tych determinant przez poszczególne osoby. Postawy przedsiębiorcze zdecydowanie bardziej zależą od indywidualnych cech członków gospodarstw domowych. Poszczególne osoby zwracają uwagę przy kształtowaniu swoich zachowań na czynniki ekonomiczne, takie jak: dochody gospodarstwa domowego, oszczędności oraz oddziaływanie instrumentów marketingowych i na te czynniki członkowie gospodarstw domowych mogą mieć wpływ. Postrzeganie czynników ekonomicznych natomiast zależy od cech pozaekonomicznych, czyli: demograficznych (takich jak: wiek, płeć, wielkość gospodarstwa domowego, stan cywilny), społecznych (to jest: rodzina, miejsce zamieszkania, wykształcenie, pozycja zawodowa, grupa odniesienia, status społeczny, klasa społeczna), a przede wszystkim psychologicznych (które obejmują motywy, emocje, postawy, normy i wartości, przyzwyczajenia i opinie), a które to najistotniej wpływają za zachowania ludzi na rynku towarów i usług (Krasiński, Piasny, Szulce, 1984, s. 171-200); (Nowak, 1995, s. 25-74); (Garbarski, 1998, s. 21-48); (Kramer, 1997, s. 40-70); (Mazurek- Łopacińska, 2002, s.37). Celem działalności gospodarstwa domowego jest, jak już wspomniano zaspokojenie potrzeb domowników, a odbywa się to poprzez dążenie do zagwarantowania jak najlepszych warunków bytu, poziomu i jakości życia domowników. Działania przedsiębiorcze członków

Dysproporcje społeczne w Polsce w świetle struktury wydatków i dochodów... 143 gospodarstw domowych mogą zatem istotnie rzutować na poziom życia. A uzyskany poziom życia stymuluje postawy przedsiębiorcze, bądź to w celu utrzymania dotychczasowego dobrobytu, bądź też podniesienia jego poziomu. W celu dalszej analizy zostanie przyjęte założenie, że o poziomie życia, czy też dobrobycie ekonomicznym gospodarstwa domowego decydują obiektywne mierniki wśród których na pewno należy wymienić dochody oraz wydatki gospodarstwa domowego na towary i usługi konsumpcyjne. Są to niewątpliwe najważniejsze czynniki, które pozwalają na dokonywanie porównań między wybranymi grupami gospodarstw domowych. Porównania oraz zauważalne różnice dają z kolei możliwość oceny jakości życia społeczeństwa, a duże rozbieżności sygnalizują nierównomierność w osiągniętych efektach ekonomicznych przez gospodarstwa domowe, a tym samym dysproporcje społeczne. Różnice w dochodach gospodarstw domowych Funkcjonowanie gospodarstwa domowego i realizowanie przez nie podstawowej funkcji jaką jest konsumpcja dóbr i usług, związane jest także ze sferą produkcji. Związanie ze sferą produkcji odbywa się w dwojaki sposób. Po pierwsze gospodarstwo domowe nabywa i konsumuje wytworzone towary i usługi, czyli kończy proces produkcji. Po drugie natomiast dostarcza czynników niezbędnych do wyprodukowania tych dóbr i usług, przede wszystkim w postaci pracy. Dochód, otrzymywany za udostępnione czynniki produkcji stanowi przychód gospodarstwa domowego. Przychód rozumiany jest jako kwota pieniędzy wpływająca do przedsiębiorstwa za sprzedane towary lub usługi, a w przypadku gospodarstwa domowego są to wpływy za odstąpienie zasobów. Dochody są najważniejszym czynnikiem, który decyduje o wydatkach gospodarstwa domowego. Ich wysokość gwarantuje z jednej strony realizację odczuwalnych potrzeb według ustalonej hierarchii, z drugiej zaś odzwierciedla sytuację materialną. Wysokość dochodów oraz źródło ich pochodzenia są wynikiem zachowań przystosowawczych gospodarstw domowych do warunków panujących na rynku, a tym samym są wynikiem wspomnianej wcześniej przedsiębiorczości. Poziom uzyskiwanych dochodów w gospodarstwie domowym wpływa ponadto na wysokość oszczędności oraz kredyty zaciągane przez gospodarstwa domowe. W zależności od rozwoju gospodarczego danego kraju można zaobserwować wyrobione nawyki oszczędzania w społeczeństwie. Pozwalają one na w miarę dokładne określenie wielkości odłożonych zasobów pieniężnych, jak i ich uczestniczenie w realizowaniu potrzeb bieżących i przyszłych. Z kolei kredyty pozwalają na wcześniejszą konsumpcję dóbr, jakich gospodarstwa domowe nie mogłyby nabywać ze względu na niski poziom dochodów. Zaletą kredytu jest zwiększanie bieżących możliwości nabywczych i ograniczanie istniejących barier dla zwiększania popytu. Wadą jest jednak obniżanie przyszłych wydatków ze względu na konieczność spłaty zaciągniętych pożyczek. W 2006 roku w polskich gospodarstwach domowych ogółem przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę wynosił 834,68 zł i był realnie wyższy od dochodu w roku 2005 o 8,5%. We wszystkich grupach społeczno ekonomicznych odnotowano wzrost przeciętnego miesięcznego dochodu. Największy wzrost dochodu można było zauważyć w gospodarstwach domowych rolników ponad 13%. Najmniejszy natomiast w gospodarstwach domowych pracowników ok. 7% (porównaj tabela 2) (Sytuacja gospodarstw...).

144 Katarzyna Włodarczyk - Śpiewak Tabela 2. Przeciętne miesięczne dochody na 1 osobę gospodarstwach domowych według grup społeczno ekonomicznych w 2006 roku WYSZCZEGÓLNIENIE Dochód rozporządzalny Dochód rozporządzalny nominalny Dochód rozporządzalny realny OGÓŁEM pracowników Gospodarstwa domowe W tym Rolników W złotych na osobę pracujących na własny rachunek emerytów i rencistów 834,68 829,18 689,75 1102,63 872,86 W % (2005 = 100) 109,6 107,7 113,8 112,8 109,1 108,5 106,7 113,2 112,0 107,6 Źródło: Sytuacja gospodarstw domowych w 2006 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, www.stat.gov.pl., stan na dzień 05.06.2007 Na podstawie tabeli 2 można zauważyć różnice w wysokości dochodów miesięcznie przypadających na osobę w grupach społeczno - ekonomicznych gospodarstw domowych, co wskazuje na ich dysproporcje. Szczególnie duże odchylenia wzwyż od ogólnego poziomu dochodu widać w przypadku pracujących na własny rachunek. Z kolei na drugim biegunie widać niskie dochody w gospodarstwach domowych rolników. Najwyższe dochody na 1 osobę osiągano w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek 1102,63 zł. Wysokość tych dochodów stanowiła 132,1% dochodu rozporządzalnego liczonego ogółem dla wszystkich gospodarstw domowych. W gospodarstwach domowych rolników, w których odnotowano najwyższy wzrost dochodów w porównaniu z rokiem 2005 dochód rozporządzalny przypadający na jedną osobę był najniższy i wynosił 689,75 zł, czyli 82,6% dochodu ogółem. W pozostałych gospodarstwach domowych, czyli w gospodarstwach pracowników oraz emerytów i rencistów dochody stanowiły odpowiednio: 99% i 104,6% przeciętnego miesięcznego dochodu na 1 osobę w gospodarstwach domowych liczonego dla ogółu. Według najnowszych opracowań Głównego Urzędu Statystycznego od marca 2006 roku do marca 2007 płace wzrosły o ponad 9 %. Podwyżek żądają liczne grupy zawodowe, takie jak chociażby lekarze, nauczyciele, pielęgniarki, czy kolejarze. O ile jeszcze do niedawna domagający się podwyżek pracownicy byli związani ze sferą budżetową, o tyle w ostatnich miesiącach o wyższe zarobki walczą także pracownicy firm prywatnych. Średnia płaca wynosi obecnie około 2783 złote, ale większość Polaków zarabia mniej. W sektorze publicznym niższe wynagrodzenie niż średnia płaca otrzymuje 65% zatrudnionych, podczas, gdy w prywatnym 70% (Solska, 2007, s.6). Najwięcej zarabia się obecnie w pośrednictwie finansowym, na drugim miejscu pod względem wysokości zarobków plasuje się zaś górnictwo. W tabeli 3 szczegółowo przedstawiono średnie płace w wybranych branżach.

Dysproporcje społeczne w Polsce w świetle struktury wydatków i dochodów... 145 Tabela 3. Średnie płace w Polsce w latach 2004-2006 w wybranych branżach (w złotych). BRANŻA 2004 2005 2006 (z nagrodami (z nagrodami (bez nagród rocznymi) rocznymi) rocznych) Pośrednictwo finansowe 4097 4245 4677 Górnictwo 4062 4347 4549 Wytwórcy i sprzedawcy energii elektrycznej, gazu i wody 3145 3285 3419 Administracja publiczna i obrona 2926 3060 3021 międzynarodowa Transport, łączność 2539 2592 2901 Budownictwo 1845 1906 2573 Handel 1875 1921 2455 Edukacja 2349 2349 2443 Ochrona zdrowia 1866 1954 2090 Hotele i restauracje 1473 1513 1918 Źródło: Solska J., (2007), Ciągle mało, Polityka, nr 21, s. 10.; zob. także: dane GUS, www.stat.gov.pl/gus/praca_ludnosc_plk_html_htm Znaczące różnice między średnimi zarobkami w poszczególnych branżach mogą stanowić kolejne źródło dysproporcji społecznych i polaryzacji polskiego społeczeństwa. Z badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej wynika, że na sytuację finansową gospodarstw domowych wpływają przede wszystkim takie czynniki jak: poziom wykształcenia, pozycja społeczno - zawodowa, faza cyklu życia rodziny, wielkość rodziny oraz miejsce zamieszkania. Im wyższe wykształcenie, tym wyższe średnie dochody w gospodarstwie domowym. W przypadku pozycji społeczno zawodowej wyższe dochody odnotowują gospodarstwa domowe z aktywnymi zawodowo osobami w porównaniu do gospodarstw domowych z osobami biernymi. Ponadto im więcej dzieci pozostaje na utrzymaniu gospodarstwa domowego tym niższy jest przeciętny miesięczny dochód przypadający na osobę. W przypadku miejsca zamieszkania dochody osiągają niski poziom w mniejszych miejscowościach, a najniższy w rodzinach mieszkających na wsi (Polacy o kondycji..., 2007, s. 13-15). Różnice w wydatkach gospodarstw domowych Kolejnym czynnikiem, który może wpływać na dysproporcje społeczne jest poziom wydatków w gospodarstwach domowych. Istotny i rosnący, w miarę rozwoju gospodarczospołecznego kraju, wpływ na wydatki gospodarstw domowych ma podaż artykułów konsumpcyjnych i sposoby ich nabywania. Podaż towarów i usług, to jednak nie tylko ilość, asortyment i dostępność na rynku, ale także walory i wartości użytkowo-techniczne, takie jak chociażby: innowacyjność, jakość, korzystne parametry techniczne, serwis gwarancyjny itp (Bywalec, Rudnicki, 1992, s.64). Sam pojedynczy produkt nie ma wielkiego znaczenia na rynku. Nawet gdy jest on najcenniejszy i najbardziej pożądany, to należy pamiętać, iż stanowi tylko małą cząstkę całej dostępnej palety produktów i usług. Ważność wydatków w analizie dysproporcji społecznych wynika także z faktu, iż we współczesnym społeczeństwie zachodzi głęboka transformacja, ponieważ system przemysłowy wytwarza coraz to większą liczbę produktów, jak również mnożą się kanały jakimi te produkty dostarczane są do ostatecznego użytkownika. Konsument w natłoku

146 Katarzyna Włodarczyk - Śpiewak informacji, zdobywanych dzięki formom tradycyjnym, ale i również dzięki rozlicznym technologiom takimi jak: telefony komórkowe, witryny internetowe, kanały telewizyjne ma wiele dylematów. Zastanawia się nie tylko nad zasadnością swoich zakupów, ale i nad doborem oraz sposobem zamawiania usług i ich jakością. Złożoność i ilość ofert sprzedaży powoduje, że konsument z jednej strony widzi korzyści swoich decyzji, z drugiej jednak dostrzega także zagrożenia. Różnorodność produktów niekoniecznie zatem prowadzi do zapewnienia lepszych doświadczeń konsumentowi i podniesienia w ten sposób jakości jego życia (Prahalad, Ramaswamy, 2005). Zmiany, które zachodzą w strukturze konsumpcji na skutek zmian gospodarki, jak i poziomu dochodu nie rozkładają się jednakowo we wszystkich warstwach społeczeństwa. Rozróżnienie grup społeczno zawodowych pozwala obserwować układ nierówności w strukturze konsumpcji jako efekt zmian makroekonomicznych. Daje on jednocześnie możliwości obserwacji upowszechniających się pewnych wzorów indywidualnych zachowań konsumpcyjnych. Tabela 4 przedstawia przeciętne wydatki w polskich gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w 2006 roku. Tabela 4. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup społeczno ekonomicznych w 2006 roku WYSZCZEGÓLNIENIE Wydatki gospodarstwa domowego Wydatki gospodarstwa domowego nominalne Wydatki gospodarstwa domowego realne OGÓŁEM pracowników Gospodarstwa domowe W tym Rolników W złotych na osobę pracujących na własny rachunek emerytów i rencistów 744,81 732,02 573,76 955,26 800,36 W % (2005 = 100) 107,9 107,0 107,5 109,8 107,3 106,8 106,0 106,9 109,0 105,8 Źródło: Sytuacja gospodarstw domowych w 2006 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, www.stat.gov.pl., stan na dzień 05.06.2007 Na podstawie tabeli 4 widać, iż w 2006 roku, zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym, wzrosły miesięczne wydatki we wszystkich grupach społeczno ekonomicznych polskich gospodarstw domowych. W porównaniu z rokiem 2005 największy wzrost wydatków odnotowano w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek ponad 9%. W pozostałych trzech grupach gospodarstw domowych zmiany w wydatkach były bardzo podobne nastąpił wzrost wydatków o ok. 6%. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych ogółem w 2006 roku wynosiły 744, 81 zł. Najwyższy poziom wydatków odnotowano w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek. W tych gospodarstwach miesięczne wydatki wynosiły 955,26 zł, co stanowiło 128,3% przeciętnych miesięcznych wydatków liczonych dla gospodarstw domowych ogółem. Najniższe miesięczne wydatki były w gospodarstwach domowych rolników 573, 76 zł, czyli w porównaniu z wydatkami

Dysproporcje społeczne w Polsce w świetle struktury wydatków i dochodów... 147 liczonymi dla gospodarstw domowych ogółem stanowiły one tylko 77%. Polskie społeczeństwo radzi sobie z zaspokajaniem potrzeb. W gospodarstwach domowych o niskich dochodach decyzje zakupowe podejmowane są głównie na podstawie ceny. W gospodarstwach domowych o wysokich dochodach czynnikiem decydującym o zakupie jest jakość towaru. Według badań 60 % Polaków decyduje się na towary tańsze, nawet kosztem jakości. To zjawisko szczególnie widoczne staję się w przypadku zakupów żywności w sieciach handlowych typu dyskont. Ponadto co 15 Polak deklaruje, że dokonuje wszelkich zakupów żywności w tanich sklepach. Członkowie gospodarstw domowych o wyższych dochodach decydują się na zakupy w delikatesach. Kupują drożej, a w przypadku żywności nabywają produkty zdrowe, ekologiczne, wysokiej jakości (Grzeszak A.,2007, s. 46-47). Rozłam polskiego społeczeństwa w przypadku wydatków nie dotyczy jednak tylko zakupów żywności. Podobne zjawiska odnotowuje się na różnorodnych rynkach, począwszy od rynku tytoniowego, poprzez rynek odzieży i obuwia, a na rynku motoryzacyjnym skończywszy. Jest jednak pewna cecha, która łączy obie grupy społeczne, a mianowicie dążenie do własnej przyjemności poprzez zakupy, chęć wyróżniania się oraz indywidualność (Grzeszak A., 2007, s. 49). Ocena poziomu życia polskich gospodarstw domowych Ciekawym jest jednak fakt, iż pomimo widocznych rozbieżności w wydatkach, dochodach, jak również zarobkach większości społeczeństwa polskiego poniżej średniej płacy Polacy dobrze oceniają swoje warunki materialne. Według badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej w 2006 wskaźniki zadowolenia z warunków bytu, położenia materialnego, dochodów i sytuacji finansowej osiągnęły najwyższy poziom w porównaniu z analogicznymi wskaźnikami liczonymi w ciągu ostatnich 12 lat (Polacy o kondycji..., 2007, s. 1) 1. Według deklaracji ankietowanych wynika, że w roku 2006 31% polskiego społeczeństwa żyło dobrze, a 2% bardzo dobrze. 47% twierdziło, że żyje ani dobrze, ani źle, natomiast 19% żyło źle (w tym 3% bardzo źle). Zadowolone z życia były głównie osoby należące do gospodarstw domowych o dochodach miesięcznych przekraczających 1200 złotych na osobę, mające wyższe wykształcenie, przedstawiciele kadry kierowniczej, inteligencji i pracownicy umysłowi. Przedstawiciele gospodarstw domowych o niskich dochodach poniżej 300 złotych miesięcznie na osobę, a także bezrobotni i renciści to osoby najczęściej odpowiadające, że żyje im się źle lub bardzo źle (Polacy o kondycji..., 2007, s. 3). Ponad jedna piąta polskiego społeczeństwa (czyli 22% ankietowanych) twierdziła, że ich warunki bytu uległy pogorszeniu w porównaniu z poprzednim rokiem. Byli to najczęściej bezrobotni, emeryci i osoby powyżej 65 lat. 15% zauważyło poprawę swojego bytu. Wśród tych dominowały osoby młode między 18 a 34 rokiem życia oraz z wykształceniem średnim lub wyższym (Polacy o kondycji..., 2007, s. 5). Przy ocenie warunków materialnych 31% odpowiadało, że są one dobre. Odpowiadały tak osoby dobrze zarabiające, z wyższym wykształceniem, kadra kierownicza i inteligencja oraz ludzie młodzi (18-24 lat). 23% uważało, że ma złe warunki materialne i były to osoby o dochodach poniżej 300 złotych na osobę w gospodarstwie domowym, absolwenci jedynie szkół podstawowych lub zawodowych oraz robotnicy niewykwalifikowani (Polacy o kondycji..., 2007, s. 5-7). 1 Badanie Polacy o kondycji materialnej swoich rodzin. Komunikat z badań wykonane przez Centrum Badania Opinii Społecznej należy do serii badań Aktualne problemy i wydarzenia (201). Zostało przeprowadzone w dniach 2-5 luty 2007 roku na reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski (N=931).

148 Katarzyna Włodarczyk - Śpiewak Dobrze wykształceni, młodzi, inteligencja, kadra kierownicza bardzo dobrze określa swoje położenie. Im niższy poziom wykształcenia, niższa pozycja społeczno- zawodowa, niższe dochody tym gorsza była ocena gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. Rysunek 2 przedstawia opinie Polaków na temat gospodarowania pieniędzmi w ich gospodarstwach domowych w 2007 roku, natomiast tabela 5. wskazuje na dominujące grupy ankietowanych przy poszczególnych wskazaniach poziomu życia. Rys. 2. Opinie Polaków na temat gospodarowania pieniędzmi w gospodarstwie domowym 2 Żyjemy dobrze - 14% Żyjemy średnio- 49% Żyjemy skromnie - 32% Żyjemy bardzo biednie - 5% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Polacy o kondycji materialnej swoich rodzin. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, marzec 2007, s. 7. Tabela 5. Ankietowani a poziom życia OCENA POZIOMU ŻYCIA ANKIETOWANI Dobry poziom życia Rodziny o dobrych warunkach materialnych (39%); Uczniowie i studenci (36%); Ludzie młodzi 18-24 lat (29%); Przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji (31%); Dobrze wykształceni (28%); Niedostatek Rodziny o niskich dochodach (76%); Rodziny bezrobotnych (59%); Rodziny rencistów (67%); Rodziny osób z wykształceniem podstawowym (54%); Rodziny rolników (50%); Osoby powyżej 65 lat (48%); Mieszkający na wsi (45%); Gospodarstwa jednoosobowe (51%); Gospodarstwa sześcioosobowe (46%); Gospodarstwa mające troje lub więcej dzieci (47%) 2 Ankietowani mieli do wyboru następujące możliwości odpowiedzi: 1) Żyjemy dobrze starcza nam na wiele bez specjalnego oszczędzania; 2) Żyjemy średnio starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na poważniejsze zakupy; 3) Żyjemy skromnie musimy ma co dzień bardzo oszczędnie gospodarować; 4) Żyjemy bardzo biednie nie starcza nam nawet na podstawowe potrzeby. Ponadto w badaniu możliwe było udzielenie jeszcze jednej odpowiedzi: żyjemy bardzo dobrze możemy sobie pozwolić na pewien luksus. Jednakże żadne z badanych gospodarstw domowych nie udzieliło tej odpowiedzi.

Dysproporcje społeczne w Polsce w świetle struktury wydatków i dochodów... 149 Rzeczywista bieda Rodziny o niskich dochodach (18%); Rodziny bezrobotnych (19%); Renciści (12%); Gospodarstwa jednoosobowe (14%). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Polacy o kondycji materialnej swoich rodzin. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, marzec 2007, s. 9-10. Powyższa analiza oceny warunków życia ukazuje dwa istotne aspekty. Po pierwsze wyraźnie widać rosnące zadowolenie większości polskiego społeczeństwa z osiągniętego poziomu życia. Z drugiej jednak strony niepokoi fakt, że istnieje jednocześnie odsetek gospodarstw domowych, które borykają się z trudnościami ekonomicznymi i są to te gospodarstwa, które nie miały szans skorzystać z przemian, jakie zaszły w polskiej gospodarce. Podsumowanie Zmieniające się warunki otoczenia gospodarczego, a tym samym warunki życia polskich rodzin wywołują określone procesy dostosowawcze ze strony konsumentów, które dotyczą zarówno sfery dochodów, jak i wydatków. Przyzwyczajenia do prowadzenia określonego poziomu życia, jako główny czynnik, wpływają co najmniej na utrzymanie tego poziomu w niezmienionej formie lub determinują zachowania, które zmierzają do poprawy sytuacji życiowej i osiągnięcia wyższego statusu materialnego. Procesy przystosowawcze mogą mieć charakter dwustronny. Z jednej strony obejmują dostosowywanie potrzeb konsumpcyjnych do nowego otoczenia, z drugiej zaś wpływają na zmiany działań polegających na pozyskiwaniu środków finansowych warunkujących realizację zamierzonych celów konsumpcyjnych. Na podstawie przeprowadzonej analizy wydatków i dochodów polskich gospodarstw domowych wyraźnie można zauważyć, iż istnieją widoczne dysproporcje w poziomie życia tych gospodarstw. W zdecydowanie gorszej sytuacji znajdują się gospodarstwa rolników, mieszkańcy wsi, rodziny wielodzietne, rodziny z osobami bezrobotnymi oraz renciści. Po przeciwnej stronie stoją lepiej sytuowane gospodarstwa, czyli z większych miast, pracujących na własny rachunek, ludzi młodych, dobrze wykształconych. Istnieje ponadto obawa, że dysproporcje polskiego społeczeństwa nie tylko nie będą się zmniejszały, ale i ulegną utrwaleniu i powiększeniu. Istotne zatem wydaje się podejmowanie działań, które mogłyby zapobiec temu zjawisku. Jednym z czynników, który mógłby zapobiec zjawisku pogłębiania się dysproporcji społecznych wydają się być zachowania przedsiębiorcze gospodarstw domowych znajdujących się w mniej korzystnej sytuacji. Działania takie powinny oznaczać dla członków gospodarstw domowych gotowość i zdolność podejmowania i rozwiązywania poprzez twórczy i nowatorski sposób nowych problemów, umiejętność wykorzystania okazji i szans, a tym samym elastyczność w przystosowywaniu się do zmiennych warunków otoczenia. Podejmując działania przedsiębiorcze należałoby pamiętać, że czynniki sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości to przede wszystkim system gospodarki rynkowej, indywidualne cechy człowieka, jego intuicja, wykształcenie oraz kultura otoczenia. Dobrze zaplanowane oraz zrealizowane działania przedsiębiorcze dałyby rezultaty dwojakiego rodzaju. Po pierwsze byłyby to korzyści ekonomiczne, czyli uzyskanie dodatkowego dochodu lub zwiększenie wydatków lub zapewnienie wyższej satysfakcji z zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych poszczególnych członków gospodarstwa domowego, jak i jako całości. W drugiej kolejności gospodarstwo domowe mogłoby osiągnąć korzyści psychospołeczne, czyli dobre samopoczucie członków

150 Katarzyna Włodarczyk - Śpiewak gospodarstwa domowego, jak również uzyskanie zamierzonego/wyższego poziomu życia i prestiżu społecznego. BIBLIOGRAFIA: 1. Bywalec C., Rudnicki L., (1992), Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, Akademia Ekonomiczna, Kraków. 2. Garbarski L., (1998), Zachowania nabywców, PWE, Warszawa. 3. Grzeszak A., (2007), Cenianie i Prestiżanie, Polityka, nr 14. 4. Kieżel E. Red., (1999), Rynkowe zachowania konsumentów, Akademia Ekonomiczna, Katowice. 5. Kramer J., (1997), Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa. 6. Krasiński Z., Piasny J., Szulce H., (1984), Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa. 7. Mazurek Łopacińska K., (2002), Orientacja na klienta w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa. 8. Nowak L., (1995), Pozaekonomiczne determinanty zachowań nabywców, Akademia Ekonomiczna, Poznań. 9. Polacy o kondycji materialnej swoich rodzin. Komunikat z badań, (2007), Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, www.cbos.pl, stan na dzień 05.06.2007. 10. Prahalad C.K., Ramaswamy V., (2005), Przyszłość konkurencji, PWE, Warszawa. 11. Solska J., (2007), Ciągle mało, Polityka, nr 21. 12. Sytuacja gospodarstw domowych w 2006 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, www.stat.gov.pl., stan na dzień 05.06.2007