Pamięć starych wieków

Ewa Kocój Pamięć starych wieków Symbolika czasu w rumuńskim kalendarzu prawosławnym Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pamięć starych wieków

Moim Rodzicom

Ewa Kocój Pamięć starych wieków Symbolika czasu w rumuńskim kalendarzu prawosławnym Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Kultury RECENZENT prof. dr hab. Aleksander Naumow PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek Na okładce: Stworzenie Adama i Ewy, cerkiew pw. św. Paraskiewy, Deseşti. Copyright by Ewa Kocój & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3608-2 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-80, tel./faks 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./faks 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści Podziękowania... 9 Wstęp... 11 Część pierwsza. Geneza 1. Prawosławny kalendarz liturgiczny źródła, struktura i przenikanie na tereny rumuńskie... 33 1.1. Kalendarz juliański i kalendarz bizantyński... 33 1.2. Kalendarz liturgiczny... 35 1.3. Wschód kontra Zachód, czyli spory i kontrowersje wokół kalendarza... 44 1.4. Kalendarz prawosławny na terenach rumuńskich... 49 1.4.1. Źródła historyczne... 50 1.4.2. Liturgiczne księgi kanoniczne... 57 1.4.2.1. Dziedzictwo słowiańskie... 58 1.4.2.2. Dziedzictwo starorumuńskie... 65 1.4.3. Malowane i haftowane kalendarze. Sztuka prawosławna... 68 1.4.4. Kontrowersje rumuńskie... 75 1.4.5. Styliści, czyli... starokalendarzowcy... 78 2. Prawosławny kalendarz ludowy źródła, typologie i cechy charakterystyczne... 89 2.1. Ich obyczaje są barbarzyńskie i... dackie. Kalendarz w źródłach... 89 2.2. W poszukiwaniu pogaństwa, czyli... łacińskości. Pierwsze badania i systematyki... 93 2.3. Szkoła socjologiczna Dymitra Gustiego... 98 2.4. Badania współczesne... 101

6 Spis treści 2.5. Źródła... 104 2.5.1. Tradycje i ryty religijne prawosławia... 105 2.5.2. Księgi ludowe, czyli o tradycji apokryficznej (pseudokanonicznej)... 117 2.5.2.1. Apokryfy staro- i nowotestamentowe... 120 2.5.2.2. Legendy hagiograficzne... 141 2.5.2.3. Romanse i powieści... 148 2.5.2.4. Teksty przyrodnicze... 153 2.5.2.5. Chronografy, paleje, księgi astronomiczne i kalendarze... 156 2.5.2.6. Księgi i modlitwy zaklęć i czarów... 164 2.5.3. Celebracja przyrody i tradycja rolnicza... 174 2.5.4. Inne tradycje religijne. Wielokulturowość... 181 Część druga. Symbolika czasu w kalendarzu prawosławnym 3. Cykl dobowy... 189 3.1. Kalendarz liturgiczny... 190 3.1.1. Wygnanie i wołanie o miłosierdzie. Wieczernia... 193 3.1.2. Podziękowanie i prośba o ochronę. Powieczernia... 197 3.1.3. Czuwanie i Sąd. Połunosznica... 199 3.1.4. Zwycięstwo światła. Jutrznia... 200 3.1.5. Męczeństwo i zbawienie. Liturgia godzin dnia... 203 3.1.6. Asceza i wyrzeczenie. Praca i pożywienie... 206 3.2. Kalendarz ludowy... 211 3.2.1. Demony i lęk. Zmierzch noc świt... 212 3.2.2. Zabezpieczenie. Świt dzień wieczór... 223 4. Cykl tygodniowy... 231 4.1. Kalendarz liturgiczny... 231 4.1.1. Pierwszy i ósmy dzień tygodnia. Niedziela... 232 4.1.2. Od aniołów do zmarłych. Poniedziałek sobota... 234 4.2. Kalendarz ludowy... 236 4.2.1. Dni tygodnia jak... ludzie. Personifikacja i hierarchia... 236 4.2.2. Dzień Matki Bożej. Niedziela... 241 4.2.3. W drogę ku... zaświatom. Poniedziałek... 246 4.2.4. Fatum. Wtorek... 252

Spis treści 7 4.2.5. Mediacyjność. Środa... 256 4.2.6. Pod znakiem szczęścia. Czwartek... 259 4.2.7. Magia i świętość. Piątek... 262 4.2.8. Dzień zmarłych. Sobota... 275 5. Cykl roczny... 281 5.1. Kalendarz liturgiczny... 281 5.1.1. Wezwanie Adama. Święta ruchome cykl paschalny... 281 5.1.2. Radość zmartwychwstania. Święta ruchome okres Pięćdziesiątnicy... 302 5.1.3. Krąg od narodzin Bogurodzicy do zwycięstwa Krzyża. Dwanaście wielkich świąt pańskich... 307 5.1.4. Święci i wydarzenia. Święta nieruchome średnie, małe i chramowe... 320 5.2. Kalendarz ludowy jedność wiary i natury... 322 5.2.1. Cykl jesienno-zimowy... 322 5.2.1.1. Praca, chłód i zmarli (wrzesień październik listopad)... 325 5.2.1.2. Groza, ofi ara i przełom (grudzień styczeń luty)... 336 5.2.3. Cykl wiosenno-letni... 365 5.2.3.1. Pascha i ruchome święta popaschalne... 365 5.2.3.2. Wiosna i nowe życie (marzec kwiecień maj)... 399 5.3.3.3. Protekcja-Ochrona i zbiory (czerwiec lipiec sierpień)... 406 Zakończenie... 415 Streszczenie... 421 Summary... 423 Rumuński kalendarz liturgiczny i jego ludowy odpowiednik... 425 Bibliografia... 459

Podziękowania Książka ta nie mogłaby powstać bez życzliwości i pomocy wielu osób. Przede wszystkim pragnę podziękować osobom, które wsparły mnie merytorycznie, udzielając cennych wskazówek naukowych podczas pisania pracy prof. dr hab. Ilonie Czamańskiej (UAM, Poznań), prof. dr. hab. Aleksandrowi Naumowowi (UJ, Universita Ca Foscari w Wenecji), ks. Gabrielowi Herei z Pătrăuţi oraz prof. Gabrielowi Mihăilescu (Uniwersytet w Bukareszcie). Składam także serdeczne podziękowania dr Joannie Porawskiej (UJ), dr. Tomaszowi Klimowskiemu (UAM, Poznań) i mgr Zuzannie Czarneckiej za konsultacje językowe. Marianowi Hanikowi dziękuję za towarzyszenie podczas etnograficznych badań terenowych prowadzonych w Rumunii i pomoc w wykonaniu dokumentacji fotograficznej. Dziękuję także Ignatowi Timarowi z TPRK za wszelką pomoc, jakiej nie szczędził mi podczas pisania pracy. Chciałabym również podziękować władzom i pracownikom Wydziału Historii i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII za udzielenie wsparcia w trakcie realizacji mojego grantu naukowego ks. prof. dr. hab. Janowi Szczepaniakowi, ks. prof. dr. hab. Józefowi Wołczańskiemu, dr. Markowi Hałaburdzie oraz mgr Iwonie Bąk z Działu Badań Naukowych. Dziękuję także wszystkim spotkanym osobom, których nie jestem w stanie wymienić tu z imienia i nazwiska, które udzieliły mi wywiadów i gościnności podczas badań w Rumunii. Bez ich pomocy moja znajomość prawosławia byłaby zupełnie inna, a książka ta nie mogłaby się ukazać. Monografia ta powstała także dzięki stypendiom naukowym, grantom badawczym i pomocy w sfinansowaniu publikacji, których udzieliły mi następujące instytucje: 1. Fundacja na rzecz Nauki Polskiej Program Kwerenda (Bukareszt, 2007). 2. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz powołane w międzyczasie Narodowe Centrum Nauki grant naukowo-badawczy (habilitacyjny) Wielkie święta w rumuńskim kalendarzu prawosławnym. Wierzenia.

10 Podziękowania Obrzędy. Ikonografia prowadzony w latach 2009 2012 i realizowany przy Wydziale Historii i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII w Krakowie. 3. Władze Instytutu Kultury WZiKs UJ: Kierownik Katedry Zarzadzania Kulturą prof. dr hab. Emil Orzechowski oraz Dyrektor Instytutu dr hab. Łukasz Gaweł. Dziękuję również Rodzinie: mojemu mężowi Łukaszowi, dzieciom Karolinie i Michałowi, a także Rodzicom za wyrozumiałość, cierpliwość i pomoc w trakcie prowadzenia badań i pisania tej książki.

Wstęp Kategorie czasu funkcjonujące w poszczególnych kulturach i związane z nimi systemy podziału, nazywane powszechnie kalendarzami, należą niewątpliwie do najciekawszych, ale i trudnych do zbadania oraz zrozumienia zjawisk kulturowych. W wielu przypadkach jest to tym trudniejsze, że w obrębie poszczególnych kultur funkcjonują różne tradycje mierzenia czasu, związane zarówno z oficjalnym kalendarzem świeckim państwa, jak i z kalendarzami wyznania dominującego, mniejszości religijnych, a także z tradycją ludową. Konceptualizacja czasu danej zbiorowości wynika zatem z kontaminacji różnorodnych źródeł, w tym starszych tradycji, najczęściej nieświadomie przyjętych przez przedstawicieli danych kultur. Elementy owych tradycji przechowywane są w wierzeniach danej zbiorowości, wpływają na jej obrzędowość i rytuały, tworząc tzw. logikę czasu danej kultury 1. Celem niniejszej monografii jest antropologiczna próba opisania i odczytania symboliki czasu w kalendarzu prawosławnym w Rumunii. Czas rozumiany jest tutaj jako kategoria kulturowa i religijna, a równocześnie jako pierwotny fenomen, który jest przeżywany i odczuwany za jej pomocą. Dzięki temu możliwe jest odczytanie znaczeń związanych z jego doświadczaniem, myśleniem o nim oraz światem wyobrażeń z nim związanych, charakterystycznych dla rumuńskiej społeczności prawosławnej. Punktem wyjścia moich rozważań jest dostrzeżenie rozbieżności pomiędzy kanoniczną religijnością prawosławia w Rumunii a jej ludową wersją. O rozbieżności tej pisano już w najstarszych, pochodzących z XIX wieku etnograficznych opracowaniach naukowych, a zauważają ją nadal i podkreślają współcześni badacze tematu 2. Jakkolwiek ludowe kalendarze doroczne od XIX wieku do czasów współczesnych stanowiły przedmiot zainteresowania różnych badaczy, to jednak sposób ich opisu i interpretacji 1 C. Larre, Empiryczne pojmowanie czasu a koncepcja historii w myśli chińskiej, przeł. B. Chwedeńczuk, [w:] Czas w kulturze, red. A. Zajączkowski, Warszawa 1988, s. 69. 2 A. Malewska-Szołygin, Zarys tradycji stosowania pojęcia wiedza potoczna, Etnografia Polska 1995, 39, z. 1 2, s. 51 63.

12 Wstęp niewiele się zmieniał. Wydaje się, że nad problematyką religijności ludowej i związanego z nią kalendarza oraz zwyczajów i obrzędów dorocznych jeszcze do niedawna ciążył zachodni, wywodzący się z romantycznych idei, sposób patrzenia. W etnograficznej perspektywie przywykliśmy spoglądać na nie poprzez pryzmat opozycji, w której po jednej stronie stało chrześcijaństwo i związana z nim instytucja Kościoła chrześcijańskiego, a po drugiej stare ludowe praktyki i zwyczaje, oparte na dawnych niepiśmiennych tradycjach i wierzeniach sięgających korzeniami czasów pogaństwa i bliskiego związku z naturą, gdy społeczność miała charakter wybitnie rolniczy. W tego typu opozycji ujawniało się m.in. przekonanie, że chrześcijaństwo dołożyło do ludowego kalendarza i jego obrzędowości własne treści, eliminując elementy niezgodne ze swą teologią, modyfikując wiele dawnych znaczeń, a w rezultacie doprowadzając do tego, że społeczność ludowa zatraciła swoją tożsamość opartą na wspomnianym rolniczym charakterze. Do dziś jednak naprawdę nie wiadomo, co wcześniej, przed wiekiem XIX, miałoby się znajdować w ludowym kalendarzu i czym dokładnie miałby się on cechować. Większość badaczy za charakterystyczną cechę religijności ludowej uznawała zatem co najmniej od XIX wieku tzw. dwuwiarę, czyli deklarowanie wyznania chrześcijańskiego z jednoczesnym trwaniem przy pewnych elementach pogańskich 3. Im bliżej czasów współczesnych, w tym większym zakresie elementy pogańskie miałyby ustępować tradycji chrześcijańskiej. Termin dwuwiara powstały na przełomie XIX i XX wieku na gruncie nauki rosyjskiej, ale mający swoje odpowiedniki w XIX- i XX-wiecznych pracach etnograficznych badaczy wielu krajów wschodnich i zachodnich bardzo dobrze oddawał opozycję zaznaczającą się w myśleniu badaczy ludowego kalendarza. Jawił się on etnografom zazwyczaj jako statyczny, niezmienny, przekazywany drogą oralną i kanałami folklorystycznymi z pokolenia na pokolenie 4. U jego podstaw leżał konflikt między religiami, a chrześcijaństwo postrzegane było tu zazwyczaj jako religia narzucona siłą i eliminująca odgórnie dawne, pogańskie tradycje religijne ludów. Ten redukcjonizm symboliczny w spojrzeniu na religijność ludową jest widoczny także niekiedy w pracach etnografów i antropologów kulturowych we współczesnej Rumunii. W większości zmierzają one w kierunku odtwarzania tradycyjnego modelu świąt kalendarzowych i związanej z nim obrzędowości ludowej. Praktycznie jeszcze do niedawna nie uwzględniano w nich najnowszych badań nad obrzędowością rumuńską, a ich lektura musiała budzić przekonanie, że na tych terenach przetrwała obrzędowość niezmieniona co najmniej od XIX wieku. 3 Szerzej na ten temat: G. Minczew, Święta księga ikona obrzęd. Teksty kanoniczne i pseudokanoniczne a ich funkcjonowanie w sztuce sakralnej i folklorze Słowian na Bałkanach, Łódź 2003, s. 13 18; Apokryfy i legendy starotestamentowe Słowian Południowych, red. G. Minczew, M. Skowronek, Kraków 2006, s. XXXIX. 4 R. Vulcănescu, Mitologie române, Bucureşti 1985, passim; I. Ghinoiu, Comoara satelor. Calendar popular, Bucureşti 2005, s. 5.

Wstęp 13 Tymczasem współcześni badacze różnych dyscyplin naukowych zwracają uwagę, że relacja między wierzeniami pogańskimi a chrześcijaństwem (a szerzej: różnymi wyznaniami występującymi na jednym obszarze) jest o wiele bardziej złożona i nie aż tak opozycyjna, jak dotychczas twierdzono. Patrzono na nią także poprzez pryzmat stereotypów i ideologii, co przyczyniło się do uproszczonych sądów na temat ludowej religijności i jej kalendarza. Wbrew potocznym twierdzeniom dwuwiara w czystej formie nie dotyczyła ludów niedawno ochrzczonych tylko na terenach europejskich, ale była i jest nadal spotykana w każdym regionie wielokulturowym, czyli takim, w którym na jednej przestrzeni współistnieją z sobą różne etnosy wyznające odmienne tradycje religijne. Wskazywała na to m.in. Ana Zirojević, opisując sytuację, jaka wytworzyła się na Bałkanach po narzuceniu islamu przez Turków osmańskich miejscowej ludności chrześcijańskiej. Mimo postępującego stopniowo procesu islamizacji miejscowa ludność zachowywała w różnym stopniu więź z dawną wiarą, co doprowadziło do pomieszania różnych treści religijnych przy jednoczesnym deklarowaniu jednej wiary. Warto podkreślić, że wyznawcy dawnych religii na tym terenie mieli różny stosunek do nowej wiary część z nich wyznawała po narzuceniu islamu kryptochrześcijaństwo, część przeszła na islam, a jeszcze inna grupa wyznawała obie religie, łącząc je harmonijnie 5. Na podobne procesy wskazywała Valentina Izmierlieva, pokazując, jak wypędzenie sefardyjskich Żydów z Hiszpanii w 1492 roku i ich osiedlenie się na Bałkanach przyczyniło się do przenikania wielu motywów kabalistycznych do chrześcijaństwa i islamu tego regionu, które uznały je za własną tradycję 6. Można zatem wysunąć hipotezę, że jedną z podstawowych cech dwuwiary jest także synkretyzm powstały na wskutek kontaktu szerokich kręgów ludności różnych wyznań, żyjących w bliskości na określonym terenie. Istotą takiego procesu jest przenikanie treści pochodzących z różnych tradycji, które mimo różnego stosunku nosicieli określonych wierzeń religijnych do innych wyznań łączą się z sobą w nowych konfiguracjach tak silnie, że stają się jednolitym systemem religijnym 7. Sprzyja temu także fakt, że w obrębie jednej rodziny mamy często do czynienia z wyznawaniem różnej wiary, co w praktyce życia codziennego doprowadza do harmonijnego łączenia wierzeń i obrzędów dla nich charakterystycznych. Jak zauważył Jack Goody, wierzenia i obrzędy religijne tradycyjnych niepiśmiennych, w tym wypadku ludowych, społeczności nie miały także nigdy 5 O. Zirojević, Islamizacja na južnoslovenskom prostoru Dvoverije, Belgrad 2003; O. Zirojević, Vjerski sinkretizam: Alahovi hrišćani, http://www.montenegrina.net/pages/pages1/ religija/vjerski_sinkretizam_alahovi_hriscani_o_zirojevic.html [odczyt: 2.04.13]. 6 V. Izmirlieva, All the Names of the Lord. Lists, Misticism, and Magic, Chicago London 2008. 7 J. Lorenc, Dwuwiara, czyli wybrane zagadnienia synkretyzmu religijnego u Słowian, Teka Historyka. Materiały Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Warszawskiego 2007, 32, s. 171.

14 Wstęp charakteru statycznego i wchodziły w skomplikowane relacje z religiami ksiąg. Dotyczyły one przede wszystkim wzajemnych związków między oralnością, słowem pisanym i jego logiką, wpływając na obrzędowość i rytualizm 8. Taki proces dostrzega także Georgi Minczew, który w kontekście badań nad prawosławiem wskazuje dodatkowo, że chrześcijańska religijność ludowa to taka sfera życia duchowego, która powstała w wyniku współoddziaływania wielu tekstów semiotycznie rozumianych liturgicznych, kanonicznych, pseudokanonicznych (apokryficznych), obrzędów i praktyk religijnych, ikonografii 9. Specyfika ta dotyczyła także innych wyznań istniejących na tym terenie. W przypadku Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej należy zatem badać religijność danego regionu także pod kątem wielości i różnorodności tradycji kulturowych i religijnych współistniejących na jednym terenie, z całym korpusem własnych semiotycznych tekstów. Przede wszystkim trzeba brać pod uwagę judaizm, islam, chrześcijaństwo w jego rozmaitych wariantach prawosławie, katolicyzm, wyznawców starego obrzędu, grekokatolicyzm, wiernych Kościoła ormiańskiego, protestantyzm, a także możliwe wpływy dawnych herezji chrześcijańskich wraz z korpusem ich ksiąg (m.in. gnozy, ruchu bogomiłów). Te relacje na poziomie życia codziennego istniały zawsze, niezależnie od ideologii politycznej, narodowej, nacjonalistycznej i religijnej. Oficjalne praktyki religijne różnych Kościołów i zwyczaje ludowe wzajemnie się uzupełniały i wpływały na siebie poprzez translację treści i obrzędów w obie strony. Kanoniczna praktyka liturgiczna wpływała silnie na teksty ludowe, a ryt liturgiczny stawał się często wzorcem obrzędów ludowych, stanowiąc rodzaj odtworzenia działań liturgicznych w świecie własnych ludowych wyobrażeń 10. W pracy tej odchodzę od tradycyjnego naukowego schematu dwuwiary, czyli podziału treści kalendarza ludowego na pogańskie i chrześcijańskie, dostrzegając konieczność podjęcia interdyscyplinarnych badań nad tym kalendarzem opartych na wielopoziomowej analizie. Zakładam, że za tym, co wyraża się w wierzeniach i języku, stoją często instytucje związane zwłaszcza w przypadku kalendarza z Kościołami, które poprzez tekst i obrzęd przekazują określoną religijną wizję świata. Antropologia kulturowa dysponuje wieloma możliwościami badania świata wyobrażeń związanych z konkretnymi kulturami. Może dokonywać tego również poprzez opisy życia społecznego oraz analizę wytworów danej kultury, m.in. systemu wierzeń, 8 J. Goody, Logika pisma a organizacja społeczeństwa, Warszawa 2006. 9 G. Minczew, Święta księga..., op.cit., s. 13 18; Złota moneta za słowa. Bułgarskie bajki i legendy ludowe, wybór i oprac. G. Minczew, Łódź 2006, s. 26. 10 M. Skowronek, G. Minczew, Cykl o królu Abgarze w bizantyńsko-słowiańskiej tradycji rękopiśmiennej. Wybrane problemy tekstologiczne, Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne, 2001, 3, s. 323.

Bibliografia Teksty źródłowe Acatistul către Atotputernicul Dumnezeu, la vreme de necaz sau de ispită, http://www. ortodoxia.md/video/3561--acatistul-ctre-atotputernicul-dumnezeu-la-vreme-de-necazsau-de-ispit [odczyt: 4.02.13]. Acta et Diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana, vol. 2, Acta Patriarchatus Constantinopolitani MCCCXV MCCCCII Tomus Posterior, Edited by Franz Miklosich, http://ebooks.cambridge.org/ebook.jsf?bid=cbo9781139176705 [odczyt: 17.08.12]. Aleksandreida, [w:] Siedem niebios i ziemia, tłum. T. Dabek-Wirgowa, Warszawa 1983, s. 96 115. Alexandria (Codex Neagoeanus), [w:] N. Cartojan, Alexandria în literatura românească. Noi contribuţii (studiu şi text), Bucureşti 1922. Anton-Maria del Chiaro Florentino, Revoluţiile Valahiei, tłum. N. Iorga, Iaşi 1927, zob. http://cimec.ro/carte/delchiaro/index.html [odczyt: 13.08.12]. Apokryfy Nowego Testamentu, t. I: Ewangelie apokryficzne, vol. 1 2, red. M. Starowiejski, Lublin 1986. Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne, cz. 2: Św. Józef i Św. Jan Chrzciciel. Męka i zmartwychwstanie Jezusa. Wniebowzięcie Maryi, Kraków 2003. Apokryfy Nowego Testamentu, t. III: Listy i apokalipsy chrześcijańskie, red. M. Starowiejski, Kraków 2001. Atanasie M. Marienescu, http://www.crispedia.ro/atanasie_marian_marienescu [odczyt: 23.10.12]. Awwakum Protopop, Listy do cara Aleksego Michałowicza, Znak 1980, nr 307 (1), s. 39 55. Balić P.B., Vizitarea Aostolică a Moldovei, [w:] Calători străini despre Ţările române, t. V, red. M. Holban, M.M. Alexandresu-Dersca Bulgaru, Bucureşti (b.r.w.) s. 223 252. Bandini M., Visitatio generalis pmnium ecclesiarum catholici romani ritus in provincia Moldoviae, [w:] Moldvai Csángó-Magyar Okmánytár (1467 1706), t. I, Budapeszt 1889. Barlaam i Jozafat, przeł. S.J. Piskorski, [w:] Zabytki piśmiennictwa polskiego, t. 5, wyd. J. Janów, Lwów 1935. Bârlea O., Colindatul în Transilvania, [w:] Anuarul Muzeului Etnografic al Transilvaniei pe anii 1965 1967, Cluj 1969, s. 247 304. Bârlea O., Cântecele rituale funebre din Ţinutul Pădurenilor (Hunedoara), [w:] Anuarul Muzeului Etnografi c al Transilvaniei pe anii 1968 1970, Cluj 1971, s. 361 407.

460 Bibliografia Bârlea O., Folclorul şi unele probleme ale dezvoltării poporului român, Revista de Etnografie şi Folclor IV (1959), nr 1 2, s. 195 204. Bârlea O., Proverbe şi zicători româneşti, Bucureşti 1966. Bârlea O., Snoave şi ghicitori, Bucureşti 1957. Bestiariusz, tłum. R. Sasor, Kraków, b.r.w. Bianu I., Catalogul manuscriptelor, t. I, Numerele 1 300, Bucureşti 1907. Bianu I., Cartojan N., Album de paleografi e românească: scrierea chirilică, Bucureşti 1926. Bianu I., Hodoş N., Bibliografia românească veche: 1508 1830, t. 2: 1716 1808, Bucureşti 1910. Bianu I., Hodoş N., Simonescu D., Bibliografi a românească veche (1508 1830), t. 1, Bucureşti 1903 1944. Bianu I., Hodoş N., Simonescu D., Bibliografi a românească veche: 1508 1830, t. 3: 1809 1830, Bucureşti 1912 1936. Bilţiu T., Bilţiu M., Calendarul popular cu un corpus al obiceiurilor de peşte an din judeţul Maramureş, t. I: Obiceiurile primăverii şi verii, Baia Mare 2009. Bilţiu T., Bilţiu M., Calendarul popular cu un corpus al obiceiurilor de peşte an din judeţul Maramureş, t. II: Obiceiurile toamnei şi iernii, Baia Mare 2010. Bin Gorion Berdyczewski M.J., Żydowskie legendy biblijne, Katowice 2009. Boangiu G., Masca tradiţională românească în spaţiul etnografi c al Olteniei imaginar simbolic şi reprezentări sociale, [w:] Acta Musei Maramosiensis VII, red. M. Dăncuş, Sighet Marmaţiei 2009, s. 87 94. Bocignoli M., Descrierea Ţării Româneşti 29 iunie 1524, [w:] Călători străini despre ţările române, t. I, Bucureşti 1968, s. 176 179. Bramy Halachy. Religijne prawa żydowskie, tłum. J. Białek, wstęp Z. Greenwald, red. S. Pecaric, Kraków 2005. Calendar, Sibiu 1814, Biblioteca Academiei Română, CRV 902 A, PID 454487, DacoRomanica, CRV 847, PID 370808, Biblioteca Digitala a României, http://di- gitool.dc.bmms.ro:8881/r/1r63fucgqui7asgdg5mncmlsg69e536h9iuh- FU2IF1A2PE3GE2 00885?func=results-jump-full&set_entry=000001&set_number=006613&base=GEN01 [odczyt: 24.08.12]. Calendariu aşezat pe şapte planete, în care să cuprind 140 de ani, începându-să de la 1816 şi până la 1956, http://digitool.dc.bmms.ro:1801/view/action/nmets. do?docchoice=640795.xml&dvs=1372783696617~509&locale=pl&search_terms=&adjacency=&viewer_url=/view/action/nmets.do?&delivery_rule_ ID=4&usePid1=true&usePid2=true [odczyt: 15.08.12]. Calendariu pe anul de la Hristos 1809, carele să cuprinde din 365 de zile, întocmit pe gradurile şi clima Ţării Ungureşti şi a prinţipatului Ardealului, Ţării Româneşti şi a Moldovei, Buda 1809. Calendariu ce slujeaşte peste 100 de ani, începând de la anul 1814 până la anul 1914..., Buda 1814, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms. ro:8881/r/1r63fucgqui7asgdg5mncmlsg69e536h9iuhfu2if1a2pe- 3GE2 05911?func=results-jump-full&set_entry=000047&set_number=006613&base=GEN01 [odczyt: 15.08.12]. Calendar pe anul de la Hristos 1826, carele se cuprinde din 365 de zile, întocmit pre gradurile şi clima Ţării Ungureşti, a marelui Prinţipat al Ardealului, a Ţării Romaneşti şi a Moldaviei, Buda 1826, CRV 1269, PID 545587, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/r/61e27qm33x6vsv21ry- C27LLU5K5NK4KI5L77EY8TSLXGQ7156R-02261?func=results-jump-full&set_entry=000015&set_number=003281&base=GEN01 [odczyt: 15.08.12].

Teksty źródłowe 461 Calendari românesc vechi a lui Iulian pă anul de Hristos 1802 care să cuprinde din 365 de zile. Pă Ardeal şi pă alte învecinate locuri întocmit, lângă care s-au mai adăogat Calendariul nou nemţesc a lui Gregorian, Sibiu 1902, CRV 646, PID 236364, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms. ro:8881/r/1r63fucgqui7asgdg5mncmlsg69e536h9iuhfu2if1a2pe- 3GE2 05897?func=results-jump-full&set_entry=000045&set_number=006613&base=GEN01 [odczyt: 15.08.12]. Calendariu la anul de la naşterea lui Hristos 1794 cari e prost, cuprinzând în sine 365 de zile, făcut spre întrebuinţarea norodului slaveno-sârbesc şi rumânesc, cari se afl ă în ţinuturile Chesaro-Crăeşti a leagii Răsăritului, Viena 1794, CRV 572, PID 226647, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms. ro:8881/r/1r63fucgqui7asgdg5mncmlsg69e536h9iuhfu2if1a2pe- 3GE2 05883?func=results-jump-full&set_entry=000043&set_number=006613&base=GEN01 [odczyt: 15.08.12]. Calendarul săteanului pe anul comun 1918, Sibiu 1918. Călătoria lui Zosima la Blajini, red. M. Stanciu-Istratu, Bucureşti 1999. Calători străini despre Ţările Române, t. VII, red. M. Holban, Bucureşti 1980. Calători străini despre Ţările Române, t. VIII, red. M. Holban, Bucureşti 1983. Calători străini despre Ţările Române în secolul al XIX-lea, Serie nouă, t. II (1801 1822), red. D. Cernovodeanu, Bucureşti 2004. Cambłak G., Martiriliu sântului, slăvitului Martiru Ioanu celu nou carele s a martirisatu în Cetatea albă. Scrisus a de Grigorie Monachulu şi presbiterulu la marea Biserica Moldovlachiei, [w:] M. Ştefănescu, Grigorij Ţamblacu, Bucureşti 1935, s. 85 100, http://www.unibuc.ro/classica/tam/13grigorietam.pdf [odczyt: 4.05.13]. Canonizarea unor sfi nţi români (20 21 iunie 1992), Tipografia Institutului Biblic şi de misiune al Bisericii Ortodoxe Române, Bucureşti 1992. Cantacuzino C., Istoria Ţării Rumăneşti, http://www.dracones.ro/?operatie=subiect&locati e=izvoare_romanesti&fisier=cantacuzino_constantin_-_istoria_tarii_rumanesti, zob. też: Cantacuzino C., Istoria Ţării Rumăneşti, http://www.tititudorancea.ro/z/constantin_ cantacuzino_istoria_tarii_rumanesti_de_cand_au_descalecat.htm [odczyt: 4.04.13]. Capeci F., Câtre nunţiul din Polonia Bolognetti 1584 februarie 10, Alba Iulia, [w:] Calători străini despre Ţările române, red. M. Holban, t. II, Bucureşti 1970, s. 95 97. Catalogul cărţi româneşti vechi şi rare din colecţia Muzeului Muncipiului Bucureşti (1648 1829), red. Ş.C. Ştefan, Bucureşti 2008, http://ro.scribd.com/doc/16990457/catalogul- crii-romaneti-vechi-i-rare-din-colecia-muzeului-municipiului-bucureti-16481829- [odczyt: 16.09.12]. Catalogul manuscriptelor [manuscriselor] greceşti, red. C. Litzica, t. I, Bucureşti 1909. Catalogul manuscriselor greceşti, red. N. Camariano, Bucureşti 1940. Catalogul manuscriselor greceşti: bar 1067 1350, red. M. Carataşu, E. Popescu, T. Teotei, G. Ştrempel, t. III, Bucureşti 2004. Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. I: Florea Darurilor, Sindipa, red. A. Moraru, M. Georgescu, Bucureşti 1996. Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. II: Fizjologul, Studiu filologic, studiu lingvistic, editie şi glosar de V. Guruianu, Bucureşti 1997. Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. III: Călătoria lui Zosim la Blajini. Bertoldo, red. M. Georgescu, Bucureşti 1999. Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. X: Legenda Duminicii, red. E. Timotin, Bucureşti 2005. Cele 12 vineri din cursul anului, care urmeaza a fi ţinute de creştinii ortodocsi, http:// conexromcan.com/eglise/docum_59_60_1999.htm [odczyt: 4.12.12].

462 Bibliografia Cele 12 vineri. Originea Sfintei Cruci. Scrisoarea lui Iisus Hristos, [broszura] b.a., b.m.r.w. Chiţimia, Ion; Toma, Stela, Crestomaţie de literatură română veche, t. I II, Cluj-Napoca 1984 1989. Ciauşanu G.F., Superstiţiile poporului român în asemănare cu ale altor popoare vechi şi noi, Bucureşti 2001. Candrea A.I., Folclorul medical român comparat. Privire generală. Medicina magică, Iaşi 1999. Cincheza-Buculei E., Câteva date noi despre meşterii bisericilor de lemn din Maramureş, secolul al XVIII-lea (Ţara Lăpuşului), Studii şi Cercetări de Istoria Artei, seria Artă Plastică 27 (1980), s. 23 40. Cincheza-Buculei E., Menologul de la Dobrovăţ (1529),,,Studii şi Cercetarii de Istoria Artei, seria Artă Plastică 39 (1992), s. 7 32. Codex Bandinius. Vizitarea generală a tuturor Bisericilor Catolice de rit roman din Provincia Moldova 1646 1648, Iaşi 2006 Codex Sturdzanus, red. G. Chivu, Bucureşti 1993. Codicele Bratul, ediţie de text şi studiu filologic de Alexandru Gafton, http://media.lit. uaic.ro/gafton/ [odczyt: 8.08.12]. Codicele Voroneţean, red. M. Costinescu, Bucureşti 1981. Colecţia Corina Isabella Csiszar, Vrăjitorii, credinţe şi superstiţii pe Valea Cosăului, Memoria Ethnologica IX (2009), nr 32 33, s. 17 18. Comunicat de presă 2 februarie 2012 privind rezultatele provizorii ale Recensămantului Populaţiei şi Locuinţelor 2011, http://www.recensamantromania.ro/wp-content/ uploads/2012/02/comunicat_date_provizorii_rpl_2011_.pdf [odczyt: 2.11.12]. Costachi V., Prefaţă la volumul Vieţile Sfi nţilor pe luna septembrie, M-rea Neamţu 1807. Costin M., Latopis Ziemi Mołdawskiej i inne utwory historyczne, tłum., wstęp i kom. I. Czamańska, Poznań 1998. Costin M., Letopiseţul Ţerii Moldovii, [w:] Cronicele Romaniei sau Letopiseţele Moldoviei şi Valahiei, red. M. Kogălniceanu, Bucureşti 1972. Costin M., Istorie în versuri polone despre Moldova şi Ţara Românească (1684), red. P. Panaitescu, Bucureşti 1929. Costin M., Letopiseţul Ţării Moldovei de la zidirea lumii pînă la 1601 şi de la 1709 la 1711, red. C.A. Stoide, I. Lăzărescu, przedm. G. Ivănescu, Jaşi 1976 [= Opere, t. 1]. Costinescu M., Versiuni din secolul al XVII-lea ale Acatistului şi Paraclisului Precistei, Studii de Limbă Literară şi Filologie, t. III, Bucureşti 1974, s. 217 239. Cozmografi e, ce să zice împărţeala Pământului pre hotară şi pre alte seamne ce sânt în cercurile ceriului, [w:] Povestea Ţărilor Asie, ed. Vestala, Bucureşti 1997. Cristea J.M., Sărbătorile lupilor, http://www.agero-stuttgart.de/revista-agero/ ISTORIE/Sarbatorile%20lupilor%20de%20JMC.htm [odczyt: 25.11.12]. Cronica lui Azarie, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 129 139. Cronica lui Eftimie, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 109 116. Cronica lui Macarie, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 77 90. Cronica moldo-rusă, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 154 162; Cronica sîrbo-moldovenească, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 189 191. Cuceu I., Cuceu M., Vechi obiceiuri agrare româneşti. Tipologie şi corpus de texte, Bucureşti 1988.

Teksty źródłowe 463 Daniel, Patriarhul Bisericii Ortodoxe Romane, Canonul Sfantului Andrei Criteanul, http://www.crestinortodox.ro/liturgica/viata-liturgica/canonul-sfantului-andrei-criteanul-87918.html [odczyt: 12.12.12]. Daniel, Patriarhul Bisericii Ortodoxe Romane, Duminica Înfricoşatei Judecăţi, http:// www.crestinortodox.ro/sarbatori/duminica-infricosatei-judecati/duminica-infricosatoarei-judecati-128831.html [odczyt: 14.08.12]. Delehaya H., Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanea, Brusels 1902. Symeon Metaphrastes, Vita Sanctorum Mensis, Documenta Catholica Omnia, http:// www.documentacatholicaomnia.eu/30_20_0950 1050-_Symeon_Metaphrastes.html [odczyt: 7.08.12]. Descriere anonimă a Moldovei, [w:] Călători străini despre Ţările române, t. I, Bucureşti 1968, s. 191. Diariu sau Ziariu pe anul de la Hristos 1817 cel ce are 365 de zile. pentru tot tot omul, carele are de a însemna şi a scrie cu rânduială veniturile şi chieltuialele sale întocmit, CRV 939, PID 472212, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/r/1r63fucgqui7asgdg- 5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE3GE2 07162?func=results-jump-full&- set_entry=000188&set_number=006613&base=gen01 [odczyt: 11.08.12]. Dicţionar de magie, demonologie şi mitologie românească, Timişoara 1998. Dicţionarul etnologilor români, t. II, red. I. Datcu, Bucureşti 1998. Dicţionarul Explicativ Limbii Române, Bucureşti 1998. Documenta Romaniae Historica, Seria B, Ţara Româneasca, t. I: 1247 1500, red. C. Cihodaru, A. Oţetea, D. Prodan, Ş. Ştefănescu, Bucureşti 1966. Documenta Romaniae Historica, Seria A: Moldova, vol. 21: 1632 1633, red. C. Cihodaru, I. Caproşu, L. Şimanschi, Bucureşti 1971. Documenta Romaniae Historica, A - Moldova, vol. XXIII (1635 1636), red. L. Şchimanschi, N. Ciocan, G. Ignat, D. Agache, Bucureşti 1996, passim. Documente privind istoria României, Seria A: Moldova, 1384 1475, red. I. Ionescu, L. Lăzărescu, Bucureşti 1954. Documente privind istoria României, Seria A: Moldova, 1501 1550, red. I. Ionescu, L. Lăzărescu, Bucureşti 1953. Documenta Romaniae Historica, Seria A: Moldova, t. I: 1384 1448, red. C. Cihodaru, I. Caproşu, L. Şimanschi, Bucureşti 1975. Documentele lui Ştefan cel Mare, red. I. Bogdan, t. I II, Bucureşti 1903. Documents concernant l historie de la Transilvanie, de la Moldavie et de la Valachie, vol. X Actes and Lettres (1637 1660), red. A. Veress, Bucarest 1938. Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. I (325 787), oprac. ks. A. Baron, ks. H. Pietras SJ, Kraków 2003. Dvere, zavese şi văluri de tâmplă, http://www.putna.ro/dvere-s3-ss1-c2.php [odczyt: 21.12.12]. Dziewiąta godzina, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/file/docs/hora-07-nona.pdf [odczyt: 1.06.12]. Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych, 24, 1 2, [w:] Do Ziemi Świętej, oprac. P. Iwaszkiewicz, Kraków 1996. Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych, [w:] Do Ziemi Świętej: najstarsze opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV VIII w.), tłum. J. Czuj, oprac. P. Iwaszkiewicz, przedm. M. Starowieyski, Kraków 2010, s. 109 199. Episcopia Ortodoxă Sârbă detimişoara, http://www.culte.ro/documentehtml. aspx?id=1725[odczyt: 8.08.12]. Euthymius Zigabenus, Panoplia Dogmatică, t. 3, 1865, [w:] J.P. Migne, Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. 130, s. 1290 1360, http://graeca.patristica. net/#t128 [odczyt: 20.09.12].

464 Bibliografia Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna. O męczennikach palestyńskich, tłum. A. Lisicki, Poznań 1923 (reprint 1993). Evanghelii apocrife, tłum. C. Bădiliţă, Jassy 2002. Evseev I., Enciclopedia semnelor şi simbolurilor culturale, Timişoara 1999. Evseev I., Dicţionar de simboluri şi arhetipuri culturale, Timişoara 2001. Fizjolog, red. i tłum. K. Jażdżewska, Warszawa 2003. Fochi A., Datini şi eresuri populare de la sfarşitul sec. XIX. Răspunsurile la chestionarele lui Nicolae Densuşianu, Bucureşti 1976. Gaster M., Chrestomatie română: Texte tipărite şi manuscrise [sec. XVI XIX], dialectale şi populare, t. 1: Introducere, gramatică, texte [1550 1710], Bucureşti 1891. Gaster, Moses, Chrestomatie română. Texte tipărite şi manuscrise (sec. XVI XIX), t. II, Leipzig Bucureşti 1891. Gheorghiu C.D., Calendarul femeilor superstiţioase, Piatra Neamţ 1907. Goetschel R., Kabała, Warszawa 1994. Gorneanu I., Luna lui prier, fl orariu şi Traistă-n Băţ, http://www.jurnalul.ro/calendar/ luna-lui-prier-florariu-si-traista-n-bat-608780.htm [odczyt: 7.07.12]. Grigore Dascălul, Povestire din parte a vieţii preacuviosului părintelui nostru Paisie şi arătare pentru adunarea soborului celui împreună cu cuviioşia sa care cu pronia lui Dumnezeu şi pre urmă neîmpuţinat se păzeşte, [w:] Paisianismul un moment românesc în întâmpinarea primul congres ecumenic internaţional, Paisie Velicicovski şi mişcarea/moştenirea sa spirituală, Italia, Magnano, 20 23 septembrie 1995, Bucureşti 1996, s. 118 141. Gromovnic din bătrâni. 12 zodii şi 7 planete. Pascalia. Posturile şi dezlegările lor, Iaşi 1993. Hasdeu B.P., Cuvente din bătrâni, t. I: Cărţile populare ale românilor din secolul al XVII-lea în legătură cu literatura poporană cea nescrisă, Bucureşti 1878. Hasdeu B.P., Etymologicum Magnum Romaniae: Dicţionarul limbei istorice şi poporane a Românilor, t. 1: A Azuga, Bucureşti 1887, PID 920428, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/r/1r63fucgqui7asgdg- 5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE3GE2 04362?func=results-jump-full&- set_entry=000155&set_number=006613&base=gen01 [odczyt: 7.08.12]. Hasdeu B. P., Etymologicum Magnum Romaniae: Dicţionarul limbei istorice şi poporane a Românilor, t. 3: B Bărbat, Bucureşti 1893, PID 920428, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/r/1r63fucgqui7asgdg- 5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE3GE2 04369?func=results-jump-full&- set_entry=000156&set_number=006613&base=gen01 [odczyt: 7.08.12]. Hieromonk Agapios, St. Nikodemos, Pedalion, 1886, http://ia700705.us.archive.org/6/ items/pedalion/pedalion-gr.pdf [odczyt: 2.02.13]. Însemnări ale arhimandritului Galaction din anul 1916, adresate Mitropolitului Primat Conon, cu privire la anunţata schimbare a calendarului, http://www.crucea. ro/2007/07/13/ps-galaction-cordun-note/ [odczyt: 11.08.12]. Historia o żywocie i znamiennych sprawach Aleksandra Wielkiego, wstęp i oprac. J. Krzyżanowski, Kraków 1939. Iorga N., Înscripţii din bisericile României, Bucureşti 1905. Inscripţii şi pisania, http://www.manastirea-cozia.go.ro/pisanii.htm [odczyt: 5.08.12]. Inscripţii şi temeiuri de cinstire, http://www.manastirea-tismana.go.ro/inscriptii.htm [odczyt: 5.08.12]. Ioan Scărarul, Scara Raiului, trad. de IPS N. Corneanu, Timişoara 2000. Însemnări ale arhimandritului Galaction din anul 1916, adresate Mitropolitului Primat Conon, cu privire la anunţata schimbare a calendarului, http://www.crucea. ro/2007/07/13/ps-galaction-cordun-note/ [odczyt: 11.08.12].

Teksty źródłowe 465 Învăţături ale bunului şi credinciosului Domn al Ţării Româneşti Neagoe Basarab Voevod, către fiul său Teodosie Voevod, http://sitadeasa.wordpress.com/2006/08/08/invataturilelui-neagoe-basarab-catre-fiul-sau-teodosie/ [odczyt: 4.08.12]. Învăţături corecte şi învăţături greşite despre posturi şi zilele de post, http://www. parohiamacin4.org/post.htm [odczyt: 17.08.12]. Învăţăturile lui Neagoe Basarab, domnul Ţării Româneşti (1512 1521), Monitorul Oficial şi Imprimeriile Statului, Imprimeria Naţională, Bucureşti 1942; reedycja: Bucureşti 2007). Învăţăturile lui Neagoe Basarab către fi ul său Theodosie, red. F. Moisil, D. Zamfirescu, Bucureşti 1970. Яцимирский А.И., Из истории славянской письменности в Молдавии и Валахии 15 17 вв.,,,памятники древней письменности и искусства, t. 162, http://www. knigafund.ru/books/9617/read#page5 [odczyt: 5.06.13]. Jan Klimak, Drabina do raju, tłum. W. Polanowski, Kęty 2011. Kalendarz liturgiczny, http://liturgia.cerkiew.pl/euch/kalendarz.pdf [odczyt: 10.05.13]. Kanon modlitewny do Najświętszej Bogurodziny, poemat pobożnego cesarza kyr Teodora Laskarisa, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/file/docs/czas-09-kanon.pdf [odczyt: 10.05.13]. Księga modlitewna z Bogiem Świętym Oktoechos, zawierająca w sobie odpowiednio uporządkowane nabożeństwa niedzielne ośmiu tonów z szścioma dniami, http://www. liturgia.cerkiew.pl/pages/file/docs/czas-02-ton-1%5b1%5d.pdf [odczyt: 1.06.13]. La luncile soarelui. Antologia colindelor laice, red. M. Brătulescu, Bucureşti 1964 Lambros S.P., Catalogue of the Greek manuscripts on Mount Athos, I, Cambridge 1905. Legendele populare romāneşti. Legende istorice, red. T. Brill, Bucureşti 1970. Legendele populare romāneşti, red. T. Brill, Bucureşti 1981. Legendele românilor, t. 1: Legendele cosmosului, red. T. Brill, Bucureşti 1994. Legendele românilor, t. 2: Legendele fl orei, red. T. Brill, Bucureşti 1994. Legendele românilor, t. 3: Legendele faunei, red. T. Brill, Bucureşti 1994. Leleszi J., Scrisoare către Claudio Aquaviva 10 iunie 1579 Cluj-Mănăştur, [w:] Calători străini despre Ţările române, t. II, s. 462, http://en.calameo.com/read/0008274338e49cbba2b24 [odczyt: 1.10.12]. Leonte L., Calendarul popular românesc, http://flamuraverde.wordpress.com/2011/05/10/ explicatia-calendarului-popular-romanesc/ [odczyt: 1.10.12]. Letopiseţul anonim al Moldovei, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 6 14. Letopiseţul de la Putna Nr. I, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 43 60. Letopiseţul de la Putna Nr. II, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 43 60. Litia w dni tygodnia po rozesłaniu nieszporów i jutrzni, http://www.liturgia.cerkiew.pl/ euch/rok/litia.pdf [odczyt: 23.11.12]. Lunile anului în tradiţia populara, http://www.robbybubble.ro/articles/lunile-anului-intraditia-populara.php [odczyt: 7.07.12]. Lupescu M, Bucătăria tradiţională românească, Bucureşti 2001. Lupulović V., Krstić B.D., Istoricul aşezării Baziaş. Istoricul mănăstirii Baziaş, Timişoara 1998. Łanoszka M., Abym ubogim głosił dobrą nowinę, http://www.studiumbiblijne.diecezja. tarnow.pl/semestr_iii/wyklad_21.pdf [odczyt: 27.08.12]. Marian S.F., Inmormantârea la români, Bucureşti 1892. Marian S.F., Naşterea la români, Bucureşti 1892. Marian S.F., Nunta la români, Bucureşti 1890.

466 Bibliografia Marian S.F., Sărbătorile la români, t. I: Carnilegile, Bucureşti 1898. Marian S.F., Sărbătorile la români, t. II: Păresimile, Bucureşti 1899. Marian S.F., Sărbătorile la români, t. III: Cincizecimea, Bucureşti 1901. Marienescu A.M., Cultul păgân şi creştin, t. I: Sărbătorile şi datinele romane vechi, Bucureşti 1884; reedycja: Cultul păgân şi creştin, t. I: Sărbătorile şi datinele romane vechi, Bucureşti 2005. Măndiţa N., Calea sufletelor în veşnicie sau Cele 24 vămi ale văzduhului, t. I II, Bacău 2000 2001. Măndiţa N., Mărturii despre existenţa vămilor văzduhului după învăţătura bisericii ortodoxe, Bucureşti 2000. Miklosich F., Die slawischen Monatsnamen, Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, t. XVII, Wien 1868, s. 1 38. Miesiąca sierpnia 15 dnia Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy, http://www.liturgia.cerkiew. pl/swieta/10zasniecie.pdf [odczyt: 21.09.12]. Milkowicz W., Zwei Fresco-Kalendar in den Bukowiner Klosterkirchen Woronetz und Suczawitza aus dem 16 Jahrhundert, Mittheilungen der K.K. Central-Commission für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und Historischen Denkmale, nr XXIV, Wien 1898. Menologion, oprac. o. R. Petka MIC, Kostomłoty 2007. Mentori şi discipoli. 85 de ani de la naşterea Profesorului Dumitru Pop (1927 2006), red. I. Cuceu, M. Cuceu, Cluj-Napoca 2012. Miesiąca września 1 dnia początek Indykcji, czyli Nowego Roku, http://www.liturgia. cerkiew.pl/pages/file/docs/festum-02-indykcja.pdf [odczyt: 2.03.13]. Miesiąca września 21 Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy i zawsze Dziewicy Marii, http://www.liturgia.cerkiew.pl/swieta/01narodzenie.pdf [odczyt: 5.11.12]. Mineja, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=23 [odczyt: 5.04.13]. Mântuirea păcătoşilor. Carte de sufl et folositoare scrisă în greceşte de monahul Agapie Criteanu, care a pustnicit în Sf. Munte al Athosului, Bucureşti 1893. Minunile Fecioarei Maria, https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:sw3hs3ni- 1VMJ:staticlb.didactic.ro/uploads/material/17/44/22//minunile_fecioarei_maria. doc+i.+galeatovski&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=adgeesiaqjbyzces3dvdjeb- DitWFlDWZPFX2YR3psOClCEhhtOVIlCglOTYzf3pml4eoGPgj05WYZN77mSsmcxadQTDJ_WZ90k5kmI2Pjww3WVes7GL8Yi_NyYtmveOoGTXI4WEp7n05&sig= AHIEtbSFRoC4gBuHWI-2fStwWef0WlJMLw [odczyt: 23.11.12]. Miţu V., Slujba Litiei şi litia, Lumea Credinţei VI (2007), nr 12. Mohyła P., Împăcarea Bisericii Ortodoxe, Iaşi 2002. Molitfelnic, cuprinzând slujbe, rânduieli şi rugăciuni săvărşite de preot la diferite trebuinţe din viaţa creştinilor, Bucureşti 2002. Muşlea I., Arhiva de folclor a Academiei Romane. Studii, memorii ale intemeierii, rapoarte de activitate, chestionare (1930 1948), wstęp I. Cuceu, Cluj 2005. Nabożeństwo o północy, codzienne, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/file/docs/ nabozenstwo_o_polnocy.pdf [odczyt: 2.12.12]. Neculce I., Letopiseţul Ţării Moldovei şi o seamă de cuvinte, Bucureşti 1955. Neculce I., Letopiseţul Ţării Moldovei, Bucureşti Chişinău 2001. Nowe tablice, czyli o cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Objaśnienia Beniamina Arcybiskupa Niżnego Nowogrodu. Wybór, tłum. I. Petrov, Kraków 2007. Obiceiuri de Sfântul Trifon, http://www.crestinortodox.ro/datini-obiceiuri-superstitii/ obiceiuri-sfantul-trifon-99020.html [odczyt: 23.01.13]. Obiceiuri şi folklor. Patrimoniul etnografi c, http://oncesti.ro/oncesti_obiceiuri%20 %C5%9Fi%20folclor-94.html [odczyt: 20.08.12].

Teksty źródłowe 467 Odescalchi L., Scrisoare către caligari nunţiul în Polonia 27 martie 1580 Cluj-Mănăştur, [w:] Calători străini despre Ţările române, t. II, Bucureşti 1970, s. 472. O Morzu Tyberiadzkim, tłum. A. Kawecka, [w:] Apokryfy i legendy starotestamentowe Słowian Południowych, red. G. Minczew, M. Skowronek, Kraków 2006. Palia Istorica, oprac. A. Moraru, M. Moraru, [w:] Cele mai vechi cărţi populare în liteartura română, IV, Academia Română, Institutul de Lingvistică Iorgu Iordan, Fundaţia Naţională Pentru Ştiinţă şi Artă, Bucureşti 2001. Pan A., Versuri sau cântece de stea de vicleim ce se canta la nascerea D-lui Nostu Iis. Chr, Bucureşti 1883. Paul de Alep, Călătoria lui Paul de Alep, [w:] Calători străini despre Ţările române, t. VI, p. I: Paul de Alep, red. M.M. Alexandresu-Dersca Bulgaru, Bucureşti 1976. Paweł z Aleppo, Puteszestwie antiochiijskiego patriarcha Makaria w Rossiu w polowiu XVII wieka, tłum. z arab. G. Murkosa, I, ks. I III, 1896, s. 4 154. Paweł z Aleppo, Podróż antiocheńskiego patriarchy Makarego do Rosji w 17 wieku, [w:] M. Kowalska, Ukraina w I połowie 17 wieku w relacji podróżnika Pawła z Aleppo, syna Makarego, tłum., wstęp M. Kowalska, Warszawa 1986. Physiologus, oprac. A. Stojkova, http://physiologus.proab.info/?re=21 [odczyt: 4.06.13]. Piąty tydzień Wielkiego Postu czwartek, http://www.liturgia.cerkiew.pl/triod/13_5tydzien_ czw.pdf [odczyt: 23.11.12]. Piąty tydzień Wielkiego Postu piątek niedziela, http://www.liturgia.cerkiew.pl/ triod/14_5tydzien_last.pdf [odczyt: 23.11.12]. Porcescu S., Cuvioasa Parascheva de la Iaşi, [w:] Sfînţi români şi apărători ai legii strămoşeşti, Bucureşti 1987, s. 258 271. Porządek jutrzni, tłum. H. Paprocki, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/file/docs/hora- 03-jutrznia.pdf [odczyt: 2.03.13]. Porządek nieszporów, tłum. H. Paprocki, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/file/docs/ hora-08-nieszpory.pdf [dostęp 27.12.11]. Poveste lui Afrodiţian Persul scrisă de Filip Prizviterul-Singhelul Marelului Ioan Zlataust, pentru naştire lui Hristos şi pentru steoa şi pentru închinăciune Vlăhovnicilor de Persida Blagoslavi O<t>ce, [w:] D. Simonescu, Legenda lui Afrodiţian Persul, Bucureşti 1942, s. 16 30 (tekst grecki i rumuński). Povestea Ţărilor Asiei, [w:] Povestea Ţărilor Asiei. Cosmografie românească veche, red. C. Velculescu, V. Guruianu, Bucureşti 1997, s. 2 65. Povestea ţărilor şi împărăţiilor câte-s în pământul Asiei, [w:] Povestea Ţărilor Asie. Cosmografi e românească veche, red. C. Velculescu, V. Guruianu, Bucureşti 1997, s. 66 106. Pravila bisericească, http://www.crestinortodox.ro/carti-ortodoxe/pravila-bisericeasca/ [odczyt: 4.02.13] Pravila Sfi nţilor Apostoli (Pravila sf(i) ntiloru o(te)ţi după Învăţătura marelui Vasile), Braşov 1570 1580, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/r/lux399331p8ta2km58hy 8D3DK4JBNPYPIB8R9C5B9DMDRXHDGH-06695?func=results-jump-full&set_ entry=000001&set_number=000138&base=gen01 [odczyt: 5.11.12]. Proiectul de Regulament pentru Comisiuni şi subcomisiuni de cultura regionale, http:// www.unibuc.ro/prof/stiuca_n_a/docs/res/2011noicursmetode.pdf [odczyt: 5.05.13]. Proloagele. Tipărite prin străduinţa şi osteneala, wprow. N. Vornicescu, Bacău, 1999 Przemienienie Pańskie, [w:] Mineja miesiąca sierpnia, http://www.liturgia.cerkiew.pl/ pages/file/docs/estum-37-przemienienie.pdf [odczyt: 8.07.12]. Radulescu-Codin C., Sărbătorile poporului, cu obiceiurile, credinţele şi unele tradiţii legate de ele. Culegere din părţile Muscelului, Bucureşti 1909. Răutu R., Antologia descântecelor populare româneşti, Bukareszt 1998.

468 Bibliografia Romania International Religious Freedom Report 2006, http://www.state.gov/j/drl/rls/ irf/2006/71402.htm [odczyt: 14.08.12]. Sărbători şi obiceiuri. Răspunsuri la chestionarele Atlasului Etnografi c Român. Corpus de documente etnografi ce, t. I: Oltenia, Academia Română, Institutul de Etnografie şi Folklor C. Brăilou, Bucureşti 2001. Sărbători şi obiceiuri. Răspunsuri la chestionarele Atlasului Etnografi c Român. Corpus de documente etnografi ce, t. II: Banat, Crişana, Maramureş, Academia Română, Institutul de Etnografie şi Folklor C. Brăilou, Bucureşti 2002. Sidur Szaarej Teszuwa. Modlitwy na dni powszednie i na Szabat z tłumaczeniem na język polski, tłum. E. Gordon, red. S. Pecaric, Warszawa 2005. Sinodiconul Ortodoxiei, tłum. I.I. Ica, http://www.tezaurul-ortodox.com/files/file/795- sinodiconul-ortodoxiei/ [odczyt: 12.08.12]. Sinodiconul Ortodoxiei, tłum. Pr. Dan Bădulescu, http://www.tezaurul-ortodox.com/files/ file/795-sinodiconul-ortodoxiei/ [odczyt: 12.08.12]. Sinodiconul Ortodoxiei Epocii Macedonenilor 196, http://www.sufletortodox.ro/arhiva/ carti-documente/sinodiconul%20ortodoxiei.pdf [odczyt: 14.08.12]. Sinodiconul Ortodoxiei Epocii Comnenilor, http://www.sufletortodox.ro/arhiva/cartidocumente/sinodiconul%20ortodoxiei.pdf [odczyt: 14.08.12]. Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, http://www.pistis.pl/biblioteka/sokrates_scholastyk_ historia_kosciola.pdf [odczyt: 2.01.13]. Speranţia T., Cantecul popular la modă in Bucureşti şi in judeţul Ilfov in anii 1905 şi 1906, red. D. Prisăcaru, Al. Dobre, Bucureşti 1999. Spidlik T., Dar łez w tradycji Kościoła Wschodniego, Communio 1991, nr 5 (65), s. 6 19. Statutul Episcopiei Ortodoxe Sârbe de Timişoara, http://www.culte.ro/documentehtml. aspx?id=1725 [odczyt: 11.08.12]. Stryjkowski M., Menţiuni despre călători prin Ţara Românească şi Moldova 1574 1575, [w:] Calători străini despre Ţările române, red. M. Holban, t. II, Bucureşti 1970. Synaksarion II Niedzieli Wielkiego Postu Grzegorza Palamasa, arcybiskupa Tesaloniki, http://liturgia.cerkiew.pl/pages/file/docs/synaksarion-12-palamas.pdf [odczyt: 24.11.12]. Sinodiconul Ortodoxiei Epocii Paleologilor, http://www.culte.ro/documentehtml. aspx?id=1725 [odczyt: 11.08.12]. Supersţiţii în legătură cu calendarul nou. Relaţie anonimă, [w:] Calători străini despre Ţările române, red. M. Holban, t. II, Bucureşti 1970, s. 115 117. Synaksarion, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=167 [odczyt: 21.08.12]. Synaksarion Poniedziałku Pięćdziesiątnicy. Dzień Ducha Świętego, http://www.liturgia. cerkiew.pl/pages/file/docs/synaksarion-38-duch.pdf [odczyt: 18.08.12]. Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanea, red. H. Delehaya, Brusels 1902. Symeon Metaphrastes, Vita Sanctorum Mensis, Documenta Catholica Omnia, http:// www.documentacatholicaomnia.eu/30_20_0950 1050-_Symeon_Metaphrastes.html [odczyt: 7.08.12]. Şăineanu L., Basmele române în comparaţiune cu legendele antice clasice şi în legăture cu mele poporeloru învecinate şi ale tuturoru poporeloru romanice, Bucureşti 1895, http:// archive.org/stream/basmeleromnenco00goog#page/n9/mode/1up [odczyt: 16.09.12]. Św. Andrzej z Krety, Wielki kanon pokutny, tłum. ks. H. Paprocki, Hajnówka 2004. Tetraevanghelul de la Humor (1487), http://www.putna.ro/tetraevanghel-s3-ss2-c1-cc4. php [odczyt: 8.08.12]. Tetraevanghelul lui Palodie (1489), http://www.putna.ro/tetraevanghel-s3-ss2-c1-cc4. php [odczyt: 8.08.12]. Tetraevanghelul anonim de la Ştefan cel Mare şi Bogdan al III-lea (1504 1507), http:// www.putna.ro/tetraevanghel-s3-ss2-c1-cc3.php [odczyt: 9.08.12].