Wytyczne dla władz lokalnych na temat inwestycji w zakresie termomodernizacji PORADNIK

WIELKOPOLSKA AGENCJA ZARZĄDZANIA ENERGIĄ SP. Z O.O. Wytyczne dla władz lokalnych na temat inwestycji w zakresie termomodernizacji PORADNIK Maciej Kołowski, Jadwiga Twardowska, Stefan Pawlak październik.2011 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską (w ramach Programu Inteligentna Energia Europa)

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie... 3 2. Termomodernizacja budynków w wybranych przepisach... 4 3. Podstawowe pojęcia związane z termomodernizacją... 5 4. Termomodernizacja w praktyce... 8 Zabiegi termomodernizacyjne... 9 Usprawnienia systemu wentylacji... 10 Zwiększenie sprawności instalacji grzewczej... 11 Modernizacja instalacji c.w.u.... 12 5. Źródła finansowania termomodernizacji... 13 Literatura:... 20 2

1. Wprowadzenie Konsekwencją niedostatecznej izolacyjności termicznej budynków jest ich wysokie zapotrzebowanie na energię do ogrzewania. Dotyczy to szczególnie obiektów zbudowanych wiele lat temu, gdy obowiązujące przepisy dopuszczały rozwiązania które dzisiaj nie spełniałyby obowiązujących norm związanych z ciepłochłonnością budynków. Oferta i różnorodność dostępnych obecnie technologii budowlanych pozwala na budowanie obiektów cechujących się znacznie niższymi kosztami eksploatacji. Uzyskanie korzystniejszych parametrów w przypadku budynków już eksploatowanych może zapewnić ich odpowiednia termomodernizacja. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków mówi, że państwa członkowskie UE zapewnią, iż po 31 grudnia 2018 r. nowe budynki zajmowane przez władze publiczne oraz będące ich własnością, będą budynkami o niemal zerowym zużyciu energii. Ponadto do dnia 31 grudnia 2020 r. wszystkie nowe budynki mają być budynkami o niemal zerowym zużyciu energii. Perspektywa wdrożenia tych zapisów do prawodawstwa krajowego powoduje, że kwestia odpowiedniej izolacyjności termicznej musi być uwzględniana przy podejmowaniu wszelkich decyzji o nowych inwestycjach budowlanych zwłaszcza w sektorze publicznym od zaraz. Ma to również związek z koniecznością zapewnienia użytkownikom budynków niezbędnego czasu do nabycia umiejętności takiego gospodarowania strumieniami energii w budynku, aby ich bilans energetyczny był możliwie najkorzystniejszy. Budowa budynku energooszczędnego lub termomodernizacja budynku istniejącego skutkować będzie mniejszym zużyciem energii, a zatem niższymi kosztami jego utrzymania, wyższym komfortem cieplnym a także pożądanym mikroklimatem pomieszczeń. Budynek taki będzie także posiadał wyższą wartością rynkową. Z obniżoną energochłonnością wiąże się jednocześnie mniejsze zanieczyszczenie środowiska będące następstwem zużycia mniejszej ilości paliw, oszczędność zasobów naturalnych oraz mniejsze uzależnienie od importu paliw. Opracowanie poradnika adresowanego do jednostek samorządu lokalnego miało na celu przybliżenie zagadnienia termomodernizacji budynków publicznych oraz przedstawienie praktycznych wskazówek, których wdrożenie powinno przyczynić się do poprawy parametrów cieplnych budynków, prowadzących do zmniejszenia zapotrzebowania na energię i obniżenia kosztów ich utrzymania. 3

2. Termomodernizacja budynków w wybranych przepisach Dyrektywa Rady 93/76/EWG z dnia 13 września 1993 r. dotycząca ograniczenia emisji CO 2 poprzez poprawienie efektywności energetycznej zakładała, że Państwa Członkowskie będą realizowały ten cel m.in. poprzez realizację programów certyfikacji energetycznej budynków lub izolację termiczną nowych budynków. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów w zakresie termomodernizacji określa zasady finansowania ze środków Funduszu Termomodernizacji i Remontów części kosztów przedsięwzięć termomodernizacyjnych i remontowych. Premia termomodernizacyjna przysługuje m.in. właścicielom lub zarządcom budynków mieszkalnych, zbiorowego zamieszkania, jak też budynków stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego służących do wykonywania przez nie zadań publicznych, realizującym przedsięwzięcia termomodernizacyjne z wykorzystaniem kredytu. Zasady finansowania termomodernizacji opisane zostały w rozdziale 5. Źródła finansowania termomodernizacji niniejszego Poradnika. Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej określa zadania dla jednostek sektora publicznego w zakresie efektywności energetycznej. W myśl ustawy jednostka stosuje co najmniej dwa z przedstawionych środków poprawy efektywności energetycznej: 1) umowa, której przedmiotem jest realizacja i finansowanie przedsięwzięcia służącego poprawie efektywności energetycznej; 2) nabycie nowego urządzenia, instalacji lub pojazdu, charakteryzujących się niskim zużyciem energii oraz niskimi kosztami eksploatacji; 3) wymiana eksploatowanego urządzenia, instalacji lub pojazdu na urządzenie, instalację lub pojazd albo ich modernizacja; 4) nabycie lub wynajęcie efektywnych energetycznie budynków lub ich części albo przebudowa lub remont użytkowanych budynków, w tym realizacja przedsięwzięcia termomodernizacyjnego w rozumieniu ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów; 5) sporządzenie audytu energetycznego w rozumieniu ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów eksploatowanych budynków w rozumieniu ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 oraz z 2011 r. Nr 32, poz. 159 i Nr 45, poz. 235), o powierzchni użytkowej powyżej 500 m 2, których jednostka sektora publicznego jest właścicielem lub zarządcą. Zgodnie z Art. 63. ustawy Prawo budowlane, w przypadku opracowania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku o powierzchni użytkowej przekraczającej 1000 m 2, który jest zajmowany przez organy administracji publicznej lub w którym świadczone są usługi znacznej liczbie osób, świadectwo charakterystyki energetycznej powinno być umieszczone w widocznym miejscu w budynku. 4

3. Podstawowe pojęcia związane z termomodernizacją Według ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów przedsięwzięcie termomodernizacyjne to: a) ulepszenie, w wyniku którego następuje zmniejszenie zapotrzebowania na energię dostarczaną na potrzeby ogrzewania i podgrzewania wody użytkowej oraz ogrzewania do budynków mieszkalnych, budynków zbiorowego zamieszkania oraz budynków stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego służących do wykonywania przez nie zadań publicznych, b) ulepszenie, w wyniku którego następuje zmniejszenie strat energii pierwotnej w lokalnych sieciach ciepłowniczych oraz zasilających je lokalnych źródłach ciepła, jeżeli budynki wymienione w lit. a, do których dostarczana jest z tych sieci energia, spełniają wymagania w za kresie oszczędności energii, określone w przepisach prawa budowlanego, lub zostały podjęte działania mające na celu zmniejszenie zużycia energii dostarczanej do tych budynków, c) wykonanie przyłącza technicznego do scentralizowanego źródła ciepła, w związku z likwidacją lokalnego źródła ciepła, w wyniku czego następuje zmniejszenie kosztów pozyskania ciepła dostarczanego do budynków wymienionych w lit. a, d) całkowita lub częściowa zamiana źródeł energii na źródła odnawialne lub zastosowanie wysokosprawnej kogeneracji. Termomodernizacja to działania, które umożliwiają zmniejszenie zużycia energii i obniżenie kosztów użytkowania budynku, a mianowicie (Panek, Robakiewicz 2008): ocieplenie ścian, dachów i stropodachów oraz stropów nad nieogrzewanymi piwnicami i podłóg na gruncie; wymiana lub remont okien i drzwi zewnętrznych; modernizacja lub wymiana źródła ciepła (lokalnej kotłowni lub węzła ciepłowniczego) oraz instalowanie automatyki sterującej; modernizacja lub wymiana instalacji grzewczej budynku; modernizacja lub wymiana systemu zaopatrzenia w ciepłą wodę użytkową i zainstalowanie urządzeń zmniejszających zużycie wody; usprawnienie systemu wentylacji; ewentualne wprowadzenie urządzeń wykorzystujących energię ze źródeł odnawialnych. Termomodernizacja obejmuje na ogół równocześnie zmiany budowlane (głównie dodatkowe izolowanie termiczne - ocieplenie) i zmiany w systemie ogrzewania, podnosząc jego sprawność i zmniejszając niepotrzebne straty [5]. 5

Oprócz zabiegów czysto technicznych, termomodernizacja powinna uwzględniać aspekty środowiskowe i społeczne, które mogą przynieść korzyści takie jak: podwyższenie standardu technicznego i obniżenie kosztów eksploatacji, konserwację budynku, podwyższenie standardu użytkowego uzyskanie lepszego mikroklimatu dla całego obiektu, stworzenie obiektu o wyższych walorach estetycznych, zmniejszenie emisji szkodliwych substancji do środowiska (np. dwutlenku węgla) wynikające z mniejszego zapotrzebowania na ciepło, lepsze wykorzystanie terenu, wody i zmniejszenie strumienia odpadów poprzez wprowadzenie odpowiednich rozwiązań technicznych i organizacyjnych, podwyższenie wartości rynkowej budynku, polepszenie ogólnego postrzegania użytkowników, jako dbających o środowisko. Budynki publiczne przeważnie składają się z wielu pomieszczeń o różnym przeznaczeniu i cechach, dlatego wymagają podejścia indywidualnego, dlatego ich modernizację należy przeprowadzać w sposób indywidualny. W takich budynkach znaczące oszczędności można osiągnąć poprzez właściwie sterowanie układami wentylacji, klimatyzacji, ogrzewania czy też oświetlenia, dostosowując działanie tych systemów do rzeczywistych potrzeb. Zabiegi termomodernizacyjne dotyczące struktury budowlanej powinno się przeprowadzać jednocześnie z racjonalizacją systemu ogrzewania. Tylko wtedy można osiągnąć znaczący efekt oszczędnościowy. Termomodernizację najlepiej wykonywać jednocześnie z remontem elewacji i pokrycia dachu, np. w ramach remontu kapitalnego. Połączenie tych zadań znacznie obniży koszty (Skoczkowski, Mazurkiewicz, 2002). Materiały do izolacji cieplnej najczęściej stosowanymi materiałami stosowanymi w termomodernizacji budynków są styropian i wełna mineralna. Styropian zazwyczaj wytwarzany jest z polistyrenu, który poprzez jego spienianie pozwala na uzyskanie dużej objętości materiału, w którego porach znajduje się zamknięte powietrze stanowiące warstwę izolacji termicznej. Płyty styropianowe charakteryzują się dobrymi parametrami mechanicznymi i odpornością na działanie wilgoci. Wełna mineralna jest stosowana w formie płyt lub mat. Może być produkowana z surowców mineralnych wytapianych w wysokiej temperaturze (wełna kamienna) lub z piasku i szklanej stłuczki (wełna szklana). Jest materiałem trwałym, odpornym na zawilgocenie, izolującym akustycznie. Może posiadać różny poziom izolacyjności termicznej, ściśliwości i wytrzymałości. Współczynnik przenikania ciepła (symbol U, podawany w jednostkach W/m 2 x K) jest miarą strat ciepła przez element konstrukcyjny budynku, pozwala na obliczenie ciepła przenikającego przez przegrodę. Jego wielkość jest zależna od współczynnika przewodności ciepła (λ, wyrażany 6

w W/m x K) oraz całkowitej grubości warstwy materiału(ów). Im niższa wartość współczynnika U, tym lepsza izolacyjność przegrody. Mianem budynku energooszczędnego (nowo zbudowanego bądź po termomodernizacji) określa się obiekt, który zużywa o 25-50% mniej niż zużywa budynek spełniający wymagania obowiązujących przepisów. Oznacza to że na cele ogrzewania, wentylacji i przygotowania ciepłej wody powinien on zużywać nie więcej niż 50-80 kwh/m 2 /rok [6]. Dopuszczone przepisami zużycie energii na ogrzewanie [kwh/m 2 ] powierzchni użytkowej w budynkach mieszkalnych zbudowanych w Polsce w kolejnych latach przedstawiało się następująco: do roku 1985: 240-380 kwh/m 2, 160-200 kwh/m 2 (lata 1993-1997), 90-120 kwh/m 2 (od roku 1998). Wg aktualnych wymagań w Niemczech wartość ta wynosi od 50-100 kwh/m 2, a w Szwecji 30-60 kwh/m 2. Aby w budynku osiągnąć parametry budynku energooszczędnego, należy uwzględnić określone rozwiązania budowlane, spośród których najważniejsze to [6]: usytuowanie obiektu uwzględniające rzeźbę terenu, nasłonecznienie i kierunki wiatrów, maksymalnie zwarta forma budynku, z buforowymi strefami ciepła oraz dużymi oknami od trony południowej, bardzo dobrze izolowane przegrody zewnętrzne (ściany oraz dach lub stropodach), szczelne, z minimalną ilością mostków termicznych, okna i drzwi zewnętrzne o wysokiej szczelności i izolacyjności termicznej, stosowanie okiennic (nocna izolacja), konstrukcja budynku zapewniające wyeliminowanie większości mostków termicznych, specjalna konstrukcja balkonów, max ograniczająca mostki termiczne, automatycznie regulowana wentylacja z odzyskiem ciepła, stosowanie systemu grzewczego oraz systemu zaopatrzenia w ciepłą wodę o wysokiej sprawności, ewentualne wykorzystanie kolektorów słonecznych, dobra realizacja budowy, zgodna z projektem. 7

4. Termomodernizacja w praktyce Jednym z najprostszych i zarazem skutecznych sposobów ograniczenia strat ciepła w budynku jest poprawa jego izolacji ( ocieplenie ) tj. dodanie nowej bądź zwiększenie istniejącej warstwy ocieplenia przy zastosowaniu materiałów o możliwie najmniejszym współczynniku przenikania ciepła (wełna mineralna, styropian) oraz ulepszenie stolarki okiennej i drzwiowej. Uzyskany efekt zależy przede wszystkim od właściwości i jakości użytych materiałów. Straty ciepła wynikające z jego przenikania przez stolarkę zewnętrzną, zwłaszcza w starszych budynkach, mogą stanowić do 30% energii niezbędnej do utrzymania stałej temperatury wewnątrz pomieszczeń. Uszczelnienie, zastosowanie żaluzji, osłon lub okiennic, a także wymiana okien i drzwi oraz modyfikacje prowadzące do zmniejszenia powierzchni okiennej to zabiegi pozwalające ograniczyć te straty. Dodatkowo powinno się oddzielić pomieszczenia ogrzewane o stosunkowo wysokiej temperaturze od pomieszczeń o niższej temperaturze jak np.: garaż czy piwnica. Prawidłowo wykonane podczas prac termomodernizacyjnych zmiany w budynku i systemie jego ogrzewania umożliwią zmniejszenie zużycia energii cieplnej i obniżenie kosztów użytkowania. Efekty zrealizowanych przedsięwzięć są różne dla poszczególnych przypadków. Biorąc pod uwagę dane z wielu realizacji można określić przeciętne wartości uzyskiwanych efektów, poprzez określenie stopnia obniżenia zużycia ciepła w stosunku do stanu przed modernizacją: ocieplenie zewnętrznych przegród budowlanych 15-25% wymiana stolarki zewnętrznej 10-15% poprawa sprawności węzła cieplnego i zainstalowanie urządzeń sterujących 5-15% modernizacja instalacji grzewczej 10-25% Etapy prowadzenia inwestycji termomodernizacyjnej: 1. Audyt energetyczny Jest to opracowanie zawierające techniczno-ekonomiczną ocenę budynku z punku widzenia zużycia energii (cechy energetyczne budynku) oraz opis zmian i ulepszeń, które należałoby wykonać w celu zmniejszenia zużycia energii i obniżenia kosztów eksploatacji. W audycie przedstawia się kilka wariantów termomodernizacyjnych wraz z oceną ich efektywności pod względem obniżenia zapotrzebowania na energię. Na końcu dokonuje się zestawienia wszystkich wariantów i wybiera się najbardziej korzystny - efektywny energetycznie i ekonomicznie. Dokument ten jest niezbędny dla właściciela budynku w celu określenia zasadności inwestycji termomodernizacyjnej, bankowi udzielającemu kredytu dla udokumentowania efektywności ekonomicznej przedsięwzięcia oraz Bankowi Gospodarstwa Krajowego, dla którego audyt energetyczny stanowi podstawę przyznania premii termomodernizacyjnej. 8

Audyt energetyczny jest dokumentem decyzyjnym potrzebnym właścicielowi obiektu do podjęcia decyzji o rozpoczęciu modernizacji. Audyt nie stanowi dokumentacji technicznej, nie jest podstawą dla realizacji robót, ale stanowi ważne założenie do projektu modernizacji budynku. Audyt Energetyczny (wg Ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów) to opracowanie określające zakres oraz parametry techniczne i ekonomiczne przedsięwzięcia termomodernizacyjnego, ze wskazaniem rozwiązania optymalnego, w szczególności z punktu widzenia kosztów realizacji tego przedsięwzięcia oraz oszczędności energii, stanowiące jednocześnie założenia do projektu budowlanego. Prawidłowo przeprowadzony audyt określa, czy wprowadzenie zmian i ulepszeń przyniesie korzyści, a także przedstawia warianty tych zmian i ocenia je pod względem ekonomicznym. Szczegółowy zakres audytu energetycznego budynku został opisany w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 17 marca 2009 r. w sprawie szczegółowego zakresu i form audytu energetycznego oraz części audytu remontowego, wzorów kart audytów, a także algorytmu oceny opłacalności przedsięwzięcia termomodernizacyjnego (Dz. U. 43, poz. 346). 2. Projekt budowlany Zabiegi termomodernizacyjne należy przeprowadzać na podstawie projektu budowlanego. Dokument ten powinien zawierać szczegółowy opis wraz z rodzajem zastosowanych materiałów, z powołaniem się na właściwą Polską Normę lub Aprobatę Techniczną. Prowadzone inwestycje powinny także odpowiadać warunkom technicznym zawartym w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. 3. Wykonanie robót Przeprowadzać je powinny wykwalifikowane firmy mające odpowiednie uprawnienia, zgodnie z projektem technicznym i pozwoleniem na budowę (lub zgłoszeniem). Wykonawca zobowiązany jest przedłożyć inwestorowi odpowiednie certyfikaty lub deklaracje zgodności wyrobów z aprobatą techniczną. Zabiegi termomodernizacyjne Aby zmniejszyć straty ciepła z budynku zazwyczaj najlepiej zacząć od modernizacji jego skorupy tj. ocieplenia ścian zewnętrznych. Polega to na dodaniu dodatkowej warstwy z materiału o wysokich właściwościach izolacyjnych takich jak: styropian czy wełna mineralna. Miarą izolacji ścian jest współczynnik przenikania ciepła U (W/m²K), im mniejszy współczynnik przenikania tym lepsza izolacja i mniejsza strata ciepła. Współczynnik U podobnie jak opór cieplny służy do charakteryzowania właściwości termoizolacyjnych 9

poszczególnych elementów budynku. Wartość współczynnika U zależy od rodzaju zastosowanych materiałów i ich grubości, a także od warunków w pomieszczeniu i kierunku przepływu ciepła. Wartość współczynnika U wyraża ilość ciepła, jaka przepłynie w czasie jednej sekundy przez jednostkową powierzchnię przegrody budowlanej (1m 2 ), przy różnicy temperatur powietrza po obydwu stronach równej 1K (1 o C). Ocieplenie przegród zewnętrznych jest jedną z najbardziej skutecznych i prostych metod. Dzięki temu: tworzy się równomierną izolację na całej powierzchni przegrody i najbardziej skutecznie eliminuje tzw. mostki cieplne, zwiększa się stateczność cieplną ściany (ogrzana ściana jest akumulatorem ciepła), usuwane są nieszczelności ściany i tworzy się nową, estetyczną elewację budynku. Ryc. 1. Drogi ucieczki ciepła z budynku Usprawnienia systemu wentylacji Prawidłowe funkcjonowanie systemu wentylacji jest niezbędne zarówno dla komfortu użytkowników, jak i dla zapewnienia właściwej jakości pomieszczeń, tj. niedoprowadzenia do ich zawilgocenia. Najpowszechniejszą i zarazem najprostszą metodą wymiany powietrza jest naturalna wentylacja grawitacyjna. W tym systemie dopływ świeżego powietrza jest zapewniony poprzez nieszczelności w stolarce oraz okresowo przez jej otwieranie. Usuwanie zużytego powietrza odbywa się za pośrednictwem systemu pionowych kanałów wentylacyjnych. Wadą systemu wentylacji grawitacyjnej jest jej uzależnienie od warunków pogodowych, a tym samym niemożność dostosowania jej do aktualnych potrzeb użytkowników oraz brak kontroli nad strumieniem powietrza wychodzącego. Skutkiem tego jest niewystarczająca lub nadmierna wymiana powietrza powodująca zwiększone zużycie energii. Dobrym rozwiązaniem zapewniającym kontrolowany przepływ powietrza jest zastosowanie okien posiadających nawiewniki powietrza. Są to regulowane otwory w ramie okiennej automatycznie zwiększające dopływ powietrza w momencie wzrostu zapotrzebowania na nie. 10

Inną metodą może być zainstalowanie wentylacji mechanicznej nawiewno-wywiewnej z odzyskiem ciepła (z rekuperatorem). Przed podjęciem decyzji dotyczącej sposobu ograniczenia zużycia energii w systemach wentylacji i klimatyzacji należy wziąć pod uwagę następujące działania: ograniczenie emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych, zysków ciepła, a także wilgoci w pomieszczeniu, stosowanie urządzeń miejscowych w celu usuwania zanieczyszczeń i odzysku ciepła bezpośrednio w miejscu powstawania, stosowanie systemów ze zmiennym strumieniem powietrza, pozwalających dostosowywać intensywność wentylacji do potrzeb i zmiennego obciążenia cieplnego, poprawę efektywności wykorzystania powietrza świeżego poprzez doprowadzanie go możliwie blisko strefy przebywania ludzi, stosowanie racjonalnych prędkości przepływu powietrza w przewodach, stosowanie urządzeń o wysokiej sprawności, stosowanie zaawansowanej automatyki zapewniającej elastyczną pracę instalacji wentylacji i klimatyzacji oraz jej prawidłową współpracę z innymi instalacjami. Zwiększenie sprawności instalacji grzewczej Największy udział (około 70%) całkowitego zużycia energii na potrzeby użytkowania budynku stanowią koszty ogrzewania pomieszczeń, na które wpływ ma rodzaj, stan oraz wyposażenie instalacji grzewczej. ogrzewanie 71,2% podgrzewanie wody 15,1% gotowanie posiłków 6,6% wyposażenie elektryczne 4,5% oświetlenie 2,3% Ryc. 2. Zużycie energii w gospodarstwach domowych wg kierunków użytkowania (dane GUS) Modernizacja instalacji grzewczej budynku mająca na celu zwiększenie jej sprawności powinna być przeprowadzona kompleksowo i obejmować zarówno węzeł ciepłowniczy, kotłownię, jak i wszystkie elementy systemu grzewczego. 11

Do prac modernizacyjnych zaliczyć należy następujące działania: uszczelnienie instalacji, usunięcie osadów dla przywrócenia pełnej drożności rurociągów, hermetyzację systemu poprzez zastosowanie naczyń zbiorczych zamkniętych, likwidację centralnej sieci odpowietrzającej i zbiorników odpowietrzających oraz zastosowanie indywidualnych odpowietrzników na tzw. pionach, zainstalowanie obiegu pompowego, ograniczenie strat ciepła poprzez izolację rur w pomieszczeniach nieogrzewanych, instalację zaworów termostatycznych, dostosowanie instalacji do zmniejszonego zapotrzebowania na ciepło po ociepleniu budynku. Modyfikacje w obrębie węzła ciepłowniczego również powinny mieć na względzie usprawnienie jego funkcjonowania. Przede wszystkim pamiętać należy o zainstalowaniu urządzeń do automatycznej regulacji systemu grzewczego. Modernizacja kotłowni zazwyczaj polega na wymianie starego kotła na wysokosprawny kocioł nowszej generacji. Przy okazji wprowadzanych zmian należy rozpatrzyć również zasadność wprowadzenia systemu grzewczego innego typu np. ogrzewania podłogowego. Modernizacja instalacji c.w.u. Obniżenie kosztów zużycia wody i energii potrzebnej do jej ogrzania uzyskać można m.in. poprzez uszczelnienie i izolację termiczną przewodów, a także zainstalowanie układu pompowego i regulatorów ciśnienia na przyłączu wodociągowym. Wymiana armatury, wprowadzenie urządzeń ułatwiających oszczędzanie wody (np. perlatory, termostaty, zawory zamykające przepływ wody w niezakręconych kranach) powodują zmniejszenie zużycia wody, a co za tym idzie, opłat. Termomodernizacja - krok po kroku 1. Przeprowadzenie audytu energetycznego 2. Wybór banku 3. Złożenie wniosku o kredyt 4. Oczekiwanie na decyzję Banku Gospodarstwa Krajowego 5. Decyzja o przyznaniu (bądź nieprzyznaniu) kredytu 6. Rozpoczęcie zabiegów termomodernizacyjnych 7. Wydanie oświadczenia przez inspektora budowlanego o zgodności projektu i audytu z przeprowadzonymi pracami 8. Otrzymanie premii termomodernizacyjnej 12

5. Źródła finansowania termomodernizacji Fundusz Termomodernizacyjny funkcjonujący od roku 1998 uważany jest za najtrwalsze narzędzie wspierania efektywności energetycznej w budownictwie, jakie polska administracja państwowa wdrożyła w ramach realizacji swej Polityki Energetycznej [Wiszniewski, 2011]. Ilość projektów zrealizowanych od początku działania programu przekroczyła 20 tysięcy, na łączną kwotę ponad 1,1 mld zł. Od 1999 r. do marca 2009 r. Fundusz funkcjonował w Banku Gospodarstwa Krajowego pod nazwą Fundusz Termomodernizacji. Od marca 2009 r. nosi nazwę Fundusz Termomodernizacji i Remontów. Pomimo dużego zainteresowania programem i wydatkowanymi dotychczas środkami finansowymi, w systemie nie przewidziano działań związanych z określeniem efektu energetycznego. Szacunki dotyczące oszczędności energii za okres 1999-2011 r. wyniosły 3,3 mln MWh a skumulowana redukcja emisji CO 2 za ww. okres 1,28 mln t. Finansowe wsparcie na termomodernizację budynków W Polsce przedsięwzięcia termomodernizacyjne wspierane są finansowo przez państwo już od ponad 10 lat. Obecnie zasady tej pomocy określa ustawa o wspieraniu termomodernizacji i remontów, która weszła w życie z dniem 19 marca 2009 r. Ustawa wprowadza nowy instrument wsparcia - premię termomodernizacyjną dla inwestorów realizujących tego typu remonty. Inną możliwością sfinansowania działań temomomodernizacyjnych są środki oferowane przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, który oferuje korzystne pożyczki w ramach programów priorytetowych ogłaszanych co roku. Aktualnie możliwość dofinansowania w tym zakresie zawiera Program Priorytetowy 5. Ochrona klimatu i atmosfery: Część 1) 5.3 System Zielonych Inwestycji (GIS Green Investment Scheme) Zarządzanie energią w budynkach użyteczności publicznej (w tym zmiany wyposażenia obiektów w urządzenia o najwyższych, uzasadnionych ekonomicznie standardach efektywności energetycznej związanych bezpośrednio z prowadzoną termomodernizacją obiektów, w szczególności: a) ocieplenie obiektu, b) wymiana okien, c) wymiana drzwi zewnętrznych, d) przebudowa systemów grzewczych (wraz z wymianą źródła ciepła), e) wymiana systemów wentylacji i klimatyzacji, f) przygotowanie dokumentacji technicznej dla przedsięwzięcia, g) zastosowanie systemów zarządzania energią w budynkach, h) wykorzystanie technologii odnawialnych źródeł energii. 13

Minimalna wartość projektu to 10 mln zł, możliwe dofinansowanie to 30% dotacji oraz pożyczka w wysokości 60% kosztów kwalifikowanych projektu. Okres kredytowania do 15 lat, z karencją do 18 miesięcy od daty zakończenia inwestycji. Część 5) Zarządzanie energią w budynkach wybranych podmiotów sektora finansów publicznych. Forma dofinansowania to dotacja w wysokości do 100% kosztów kwalifikowanych. Beneficjenci tego działania to: Polska Akademia Nauk oraz utworzone przez nią instytuty naukowe, państwowe instytucje kultury, instytucje gospodarki budżetowej, komendy powiatowe i miejskie państwowej straży pożarnej. Na poziomie regionalnym istnieje możliwość dofinansowania inwestycji termomodernizacyjnych w oparciu o środki Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. Program Priorytetowy Ochrona Powietrza zawiera m.in. wdrażanie kompleksowych programów w zakresie oszczędności energii. Szczegółowe informacje dostępne są na stronie: http://www.wfosgw.poznan.pl/fundusze-statutowe.html Finansowanie tego typu przedsięwzięć możliwe jest poprzez różnego typu kredyty Banku Ochrony Środowiska. Wsparcie w tym zakresie oferują kredyty termomodernizacyjne i remontowe, które są udzielane zgodnie z ustawą o wspieraniu termomodernizacji i remontów z dnia 21 listopada 2008 r. (Dz. U. Nr 223, poz. 1459 z dnia 18 grudnia 2008 r.), związane z możliwością uzyskania premii termomodernizacyjnej, remontowej i kompensacyjnej. Podstawową korzyścią kredytów termomodernizacyjnych i remontowych jest możliwość uzyskania pomocy finansowej dla inwestorów realizujących przedsięwzięcia termomodernizacyjne, remontowe oraz remonty budynków mieszkalnych jednorodzinnych. Pomoc ta zwana odpowiednio: premią termomodernizacyjną, premią remontową, premią kompensacyjną, stanowi źródło spłaty części kredytu zaciągniętego na realizację przedsięwzięcia lub remontu. Przedmiot kredytowania są: 1. przedsięwzięcia termomodernizacyjne, tj. przedsięwzięcia, których przedmiotem jest: dotyczące: ulepszenie prowadzące do zmniejszenia zapotrzebowania na energię zużywaną na potrzeby ogrzewania i podgrzewania wody użytkowej w budynkach, ulepszenie powodujące zmniejszenie strat energii pierwotnej w lokalnych sieciach ciepłowniczych i lokalnych źródłach ciepła, wykonanie przyłącza technicznego do scentralizowanego źródła ciepła w związku z likwidacją źródła lokalnego, całkowita lub częściowa zamiana źródła energii na odnawialne lub zastosowanie wysokosprawnej kogeneracji; 14

budynków mieszkalnych, budynków zbiorowego zamieszkania, budynków stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego służących do wykonywania przez nie zadań publicznych, lokalnych sieci ciepłowniczych, lokalnych źródeł ciepła; prowadzące do: a) dla budynków: zmniejszenia rocznego zapotrzebowania na energię o co najmniej: - 10% - gdy modernizowany jest wyłącznie system grzewczy, - 15% - gdy po 1984r. przeprowadzono modernizację systemu grzewczego, - 25% - w pozostałych budynkach, b) dla sieci i źródeł ciepła: zmniejszenia rocznych strat energii co najmniej o 25%, zmniejszenia rocznych kosztów pozyskania ciepła w związku z likwidacją źródła i podłączeniem do sieci lokalnej co najmniej o 20%, zamiany źródła energii na źródło odnawialne lub zastosowanie wysokosprawnej kogeneracji; 2. przedsięwzięcia remontowe, tj. przedsięwzięcia związane z termomodernizacją, których przedmiotem jest: remont, wymiana okien lub remont balkonów, przebudowa, w wyniku której następuje ulepszenie budynku, wyposażenie w instalacje i urządzenia wymagane dla budynków mieszkalnych oddawanych do użytkowania; dotyczące: budynków mieszkalnych wielorodzinnych (mających więcej niż dwa lokale mieszkalne), których użytkowanie rozpoczęto przed 14 sierpnia 1961 r. prowadzące do zmniejszenia rocznego zapotrzebowania na energię zużywaną na potrzeby ogrzewania i podgrzewania wody użytkowej o co najmniej o 10% 3. remonty budynków jednorodzinnych - jedynie przy ubieganiu się o premię kompensacyjną. 15

Podmiotami uprawnionymi do ubiegania się o kredyt na: 1. na przedsięwzięcie termomodernizacyjne - właściciele lub zarządcy budynku, lokalnej sieci ciepłowniczej lub lokalnego źródła ciepła, z wyłączeniem jednostek budżetowych i zakładów budżetowych, 2. na przedsięwzięcie remontowe - osoby fizyczne, wspólnoty mieszkaniowe z większościowym udziałem osób fizycznych, spółdzielnie mieszkaniowe, towarzystwa budownictwa społecznego, 3. na remonty - osoby fizyczne, uprawnione do ubiegania się o premię kompensacyjną. Rodzaje premii: 1. termomodernizacyjna dla kredytów na przedsięwzięcia termomodernizacyjne wynosi 20% wykorzystanej kwoty kredytu, jednak nie więcej niż: 16% kosztów poniesionych na realizację przedsięwzięcia i dwukrotność przewidywanych rocznych oszczędności kosztów energii, 2. remontowa dla kredytów na przedsięwzięcia remontowe 20% wykorzystanej kwoty kredytu jednak nie więcej niż 15% kosztów poniesionych na realizację przedsięwzięcia, Wysokość premii ulega zmniejszeniu jeżeli w budynku znajdują się lokale inne niż mieszkalne (proporcjonalnie do udziału powierzchni użytkowej lokali mieszkalnych w powierzchni użytkowej wszystkich lokali w budynku). 3. kompensacyjna dla kredytów na przedsięwzięcia remontowe (budynki wielorodzinne) i remonty (budynki jednorodzinne): Premia przysługuje osobie fizycznej, która w dniu 25 kwietnia 2005 r. była właścicielem lub spadkobiercą właściciela, bądź po tej dacie została spadkobiercą właściciela budynku mieszkalnego, w którym był co najmniej jeden lokal kwaterunkowy. W przypadku zamiaru realizacji przedsięwzięcia lub remontu w całości z innych środków niż kredyt, w związku z którym przyznana została premia termomodernizacyjna lub premia remontowa, inwestor składa wniosek o przyznanie premii kompensacyjnej bezpośrednio do BGK. Warunki kredytowania Kredyty na realizację przedsięwzięć termomodernizacyjnych i remontowych oraz remontów udzielane są na warunkach standardowo obowiązujących w BOŚ S.A. dla kredytów inwestycyjnych. Prowizja dla BGK - 0,6% premii. Szczegółowe informacji na stronie http://www.bosbank.pl/index.php?page=ekologia_kredyty_termomodernizacyjne Spośród kredytów dedykowanych określonym działaniom najważniejszy jest Kredyt Energooszczędny, przeznaczony na kredytowanie inwestycji prowadzących do ograniczenia zużycia energii elektrycznej, a w tym: wymiana i/lub modernizacja, w tym rozbudowa, oświetlenia ulicznego, 16

wymiana i/lub modernizacja oświetlenia wewnętrznego i zewnętrznego obiektów użyteczności publicznej, przemysłowych, usługowych itp., wymiana przemysłowych silników elektrycznych, wymiana i/lub modernizacja dźwigów, w tym dźwigów osobowych w budynkach mieszkalnych, modernizacja technologii na mniej energochłonną, wykorzystanie energooszczędnych wyrobów i urządzeń w nowych instalacjach, oraz inne przedsięwzięcia służące oszczędności energii elektrycznej. Warunki kredytowania dla samorządów to max 100% kosztu inwestycji z możliwością refundacji kosztów audytu energetycznego, dla pozostałych kredytobiorców do 80% kosztów inwestycji. Okres kredytowania do 10 lat z możliwością uzyskania karencji w spłacie kapitału. Finansowanie przedsięwzięć temomodernizacyjnych jest możliwe również w ramach innych kredytów dostępnych w Banku Ochrony Środowiska. Kredyt EKOodnowa dla Firm (ze środków Banku KfW) to długoterminowe finansowanie przeznaczone na realizowanie przez Klienta przedsięwzięć mających na celu zwiększenie wartości jego majątku trwałego poprzez realizację inwestycji przyjaznych środowisku, w tym m.in. na termomodernizację obiektów usługowych i przemysłowych, a także inne projekty inwestycyjne o charakterze proekologicznym. Kredyt inwestycyjny z linii NIB (Nordic Investment Bank) to długoterminowe finansowanie przeznaczone na realizowanie przez Klienta przedsięwzięć mających na celu poprawę środowiska naturalnego w Polsce w trzech strategicznych sektorach związanych z ochroną powietrza atmosferycznego, ochroną wód i gospodarką wodną oraz gospodarką odpadami. Wśród przedmiotów kredytowania są m.in. termomodernizacja, remont istniejących budynków, o ile przyczyni się do redukcji emisji do powietrza i poprawi efektywność energetyczną budynku. Więcej informacji na stronie na stronie http://www.bosbank.pl Bank Gospodarstwa Krajowego, podobnie jak Bank Ochrony Środowiska, oferuje wsparcie finansowe w zakresie kredytów termo modernizacyjnych i remontowych, które są udzielane zgodnie z ustawą o wspieraniu termomodernizacji i remontów z dnia 21 listopada 2008 r. (Dz. U. Nr 223, poz. 1459 z dnia 18 grudnia 2008 r.), związane z możliwością uzyskania premii termomodernizacyjnej, remontowej i kompensacyjnej. Premia termomodernizacyjna udzielana jest przez Bank Gospodarstwa Krajowego ze środków Funduszu Termomodernizacji i Remontów (FTiR). O jej przyznanie mogą ubiegać się zarówno osoby fizyczne, jak i prawne, m. in.: właściciele domów jednorodzinnych, spółdzielnie mieszkaniowe oraz wspólnoty mieszkaniowe. Warunkiem otrzymania premii jest zaciągnięcie kredytu w banku komercyjnym na pokrycie kosztów realizacji inwestycji termomodernizacyjnej, 17

a także wykazanie przez wnioskodawcę, na podstawie przeprowadzonego audytu energetycznego, realnych oszczędności energii, które zapewni przedsięwzięcie. Premia termomodernizacyjna stanowi maksymalnie 20% kwoty kredytu przyznanego inwestorowi na działania termomodernizacyjne, ale nie może wynosić więcej niż 16% kosztów poniesionych na realizację przedsięwzięcia. Dodatkowym ograniczeniem jest fakt, iż wysokość premii nie może przekraczać wartości dwuletnich, przewidywanych w audycie, oszczędności kosztów energii. Warunkiem otrzymania premii termo modernizacyjnej jest wykazanie, na podstawie przeprowadzonego wcześniej audytu energetycznego, że termomodernizacja budynku spowoduje jedną z poniższych korzyści: zmniejszenie rocznego zapotrzebowania na energię do ogrzewania budynków i podgrzewania wody użytkowej: w budynkach, w których modernizuje się wyłącznie system grzewczy - o co najmniej 10%, w budynkach, w których po 1984 r. przeprowadzono modernizację systemu grzewczego - o co najmniej 15%, w pozostałych budynkach - o co najmniej 25%; zmniejszenie rocznych strat energii w sieciach ciepłowniczych i zasilających je lokalnych źródłach ciepła, o co najmniej 25%; zmniejszenie rocznych kosztów pozyskania ciepła w wyniku likwidacji lokalnego źródła ciepła i przyłączenia budynku do źródła scentralizowanego - o co najmniej 20%; zamianę źródła energii na źródło odnawialne lub zastosowanie wysokosprawnej kogeneracji - w tym przypadku bez wymaganego minimalnego limitu osiągniętych efektów. Szczegółowe informacje na stronie http://www.bgk.com.pl/fundusz-termomodernizacji-iremontow-1/premia-termomodernizacyjna, http://www.bgk.com.pl/fundusz-termomodernizacjii-remontow-1/premia-remontowa Źródłem wsparcia finansowego na inwestycje termomodernizacyjne w obecnej perspektywie finansowej 2007-2013 są dotacje z funduszy europejskich zapisane w programach operacyjnych. W krajowym programie operacyjnym, Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko środki na ten cel zapisane zostało w działaniu 9.3 Termomodernizacja obiektów użyteczności publicznej. Aktualnie nie planuje się naboru wniosków w tym działaniu z powodu wyczerpania alokacji środków. Środki na tego typu inwestycje zapisane zostały w Wielkopolskim Regionalnym Programie Operacyjnym 2007-2013 w działaniu 3.2 Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku. Niestety, podobnie jak w programie krajowym, środki na tego typu inwestycje zostały również wyczerpane. 18

Ponieważ Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze co roku przyjmują Programy Priorytetowe, należy śledzić na bieżąco informacje ukazujące się na stronach internetowych tych instytucji. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej http://www.bosbank.pl/ Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej http://www.wfosgw.poznan.pl/ Istotną informacją dla potencjalnych beneficjentów jest fakt, iż w większości przypadków dokumentem niezbędnym do ubiegania się o środki finansowe jest audyt energetyczny /czasem wystarczy uproszczony/ lub studium wykonalności, który pozwoli na szczegółową ocenę wniosku. 19

Literatura: [1] Wiszniewski A. 2011. Oszacowanie efektów energetycznych i ograniczenia emisji w wyniku realizacji projektów dofinansowanych z Funduszu Termomodernizacji. Energia i Budynek Nr 09 (52) 2011 s. 22-25 [2] Kołowski M. 2009. Zarządzanie energią i środowiskiem w wybranych obiektach uczelni - na przykładzie największych kubaturowo obiektów Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. [3] Robakiewicz M. 2002. Termomodernizacja-budynków i systemów grzewczych. Warszawa [4] Panek A., Robakiewicz M. i inni 2008 Termomodernizacja i unowocześnianie budynków użyteczności publicznej Poznań [5] Skoczkowski T., Mazurkiewicz M. 2002 Promowanie zrównoważonej polityki energetycznej. Krajowa Agencja Poszanowania Energii, Warszawa [6] Dom Energooszczędny. Zeszyt 12. Program edukacyjno-promocyjny Dom przyjazny. Wyd. Narodowa Agencja Poszanowania Energii. [7] Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów (Dz.U. nr 223 poz. 1459) [8] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 17 marca 2009 r. w sprawie szczegółowego zakresu i form audytu energetycznego oraz części audytu remontowego, wzorów kart audytów, a także algorytmu oceny opłacalności przedsięwzięcia termomodernizacyjnego (Dz. U. nr 43 poz. 346). 20