Cmentarz 327 - miejsce pamięci historycznej W dniu 1 listopada, w święto zmarłych zgromadzimy się na cmentarzu parafialnym, by przez modlitwę i wspomnienia przywołać pamięć o tych, co odeszli. Skierujemy się przede wszystkim na groby członków naszych rodzin, przyjaciół i znajomych. Od lat obserwować można, że po chwilach spędzonych nad grobami najbliższych wielu z nas kieruje się ku kwaterze popularnie zwanej wojskową. Tradycją wykraczającą poza granice naszego kraju, a kultywowaną w różnym czasie przez chrześcijan i nie tylko na całym świecie, stała się pamięć o poległych na wojnach, często bezimiennych, żołnierzach. Stając nad grobami poległych wielu z nas wspomina, najczęściej poznanych przez opowiadania najbliższych, członków naszych rodzin, którzy zginęli w ostatnich wojnach. Często nie wiemy dokładnie gdzie polegli i nie wiemy czy mieli swoje groby. Coraz mniej wśród żyjących jest tych, którzy znali tych poległych żołnierzy. Większość z nas czerpie swoją wiedzę o nich z opowiadań przodków, literatury i innych form przekazu. Naturalną rzeczą jest, że chcemy wiedzieć więcej. Działające od roku 1915 odpowiednie struktury przy armii austriackiej zajmowały się ewidencjonowaniem poległych i zabezpieczeniem tymczasowych miejsc pochówków oraz budową cmentarzy. W Galicji Zachodniej powstało 400 cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej, w tej liczbie mieściły się również groby masowe i pojedyncze mogiły. Na terenie miasta Niepołomice znalazło się 5 ujętych w tejże ewidencji. Cmentarz wojenny na Sitowcu otrzymał numer 325, grób masowy pod byłą stacją kolejową w Niepołomicach numer 326. Cmentarz wojenny na cmentarzu parafialnym odnotowany jest pod numerem 327, a cmentarz wojenny na Podborzu pod numerem 329. W ewidencji ujęto także pojedynczy grób zlokalizowany na cmentarzu żydowskim, który w ewidencji wpisany został pod numerem 328. Spośród wymienionych do dziś istnieją wszystkie, oprócz grobu masowego numer 326, skąd w 1927 roku pochowanych ekshumowano na cmentarz 327. Nieznany jest także grób na miejscowym kirkucie. Ustalenia i efekty działalności wyżej wymienionych struktur wojskowych zostały opracowane przez Rudolfa Brocha i Hansa Hauptmana w publikacji obejmującej działania Oddziałów Grobów Wojennych w latach 1914-1915, wydanej przez Ministerstwo Wojny w Wiedniu w 1918 roku. Przez lata to opracowanie było trudno dostępne. W 2005 roku pan Jerzy Drogomir wykorzystując wyżej wymienioną publikację, wyniki własnych badań i ustalenia innych historyków wydał pracę pod tytułem Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915(1918). Zawarte tam informacje posłużą do przybliżenia historii cmentarza 327, zastanie ona również uzupełniona o fakty, które ustaliłem podczas kwerendy archiwalnej. W literaturze brak jest informacji o walkach toczonych w okolicy Niepołomic, były to zapewne przypadkowe, o mniejszym znaczeniu potyczki, które przyniosły jednak określone straty ludzkie. Nie wiemy czy poległych w nich chowano bezpośrednio na cmentarzu parafialnym, czy też pierwotnie pochowani byli w miejscu walk, a dopiero potem ciała przeniesiono na cmentarz. Z dostępnym dokumentów, których wypisy zamieszczam poniżej, duża cześć pochowanych zginęła w 1914 roku, a
więc przed powstaniem struktury zajmującej się organizacją cmentarzy. W księdze zmarłych naszej parafii nie odnotowano nazwisk poległych. Odnaleziony w archiwum państwowym w Bochni brudnopis sporządzony w urzędzie gminy, zapewne przez sekretarza Antoniego Siwka, zawiera informacje o około 40 poległych, a jako miejsce pochówków wymieniono Sitowiec, pole na Świdowej i cmentarz parafialny. Jest tam także informacja, że jeden poległy pochowany jest na polu u Biernata brak imienia właściciela pola. Można więc przypuszczać, że polegli w 1914 roku mogli być tymczasowo pochowani w pobliżu miejsc walk, a już po roku 1915, gdy rozpoczęła się akcja budowy cmentarzy wojskowych zwłoki poległych przeniesiono na cmentarz parafialny tworząc oddzielną kwaterę. Taką hipotezę uprawdopodobnia fakt, że w zachowanym planie cmentarza wojskowego uwzględniono rozmieszczenie grobów, ich numerację, a także zaznaczono ścianę centralną. W archiwum państwowym w Bochni znajduje się pismo z 21 lipca 1915 roku podpisane przez kierownika Tymczasowego Zarządu Gminy Niepołomice, Stanisława Japę, informujące, że na cmentarzu parafialnym we wspólnych grobach pochowanych jest 25 żołnierzy. Podane są 3 nazwiska: Karol WITTMEISTER, ŁYSY oraz Teodor PASIECZUK (nazwiska te ujęto w karcie ewidencyjnej cmentarza). W piśmie tym zapisano również, że w grobie na Świdowej pochowano 7 żołnierzy, o nieustalonej tożsamości, zmarłych na czerwonkę (w ewidencji to grób masowy numer 326, w którym spoczywają polegli wymienieni z nazwiska). Potwierdzono także istnienie pojedynczego, tymczasowego grobu na Jazach. Ustalenia zawarte w tym piśmie pozwalają stwierdzić, że ciała poległych przenoszono systematycznie z grobów tymczasowych na cmentarz 327. W dostępnych publikacjach brak jest informacji, kto zaprojektował interesujący nas cmentarz. Porównując zachowane elementy architektoniczne dostrzec można podobieństwo z cmentarzami, które zaprojektował Franz Stark. W okręgu IX bocheńskim, to jego nazwisko widnieje na projektach cmentarzy wojskowych z tamtego okresu o ustalonym autorstwie. Można, więc przyjąć, że to on projektował cmentarz 327. Brak potwierdzenia czy projekt w pełni zrealizowano. Opierając się na wspomnieniach starszych mieszkańców Niepołomic, nigdy na krzyżach nie umieszczono tabliczek informujących o znanych z nazwiska pochowanych tu żołnierzach. W 1923 roku Rada Miejska w Niepołomicach przyjęła do wiadomości polecenie wojewody o obowiązku objęcia opieką po wieczne czasy kwatery wojskowej. Nie odnotowano w protokole czy Rada podjęła jakieś prace zabezpieczające. Remont cmentarza przeprowadzony w latach 1935-1936 również nie objął prac w tej kwaterze. Można, więc przyjąć, że stan był dobry i dlatego nie była konieczna interwencja. Powyższe fakty wskazują, że hipoteza o powtórnym pochówek zwłok na cmentarzu w 1915 roku, jest prawdziwa. Prawdopodobnie zorganizowano go w sposób uroczysty, zgodnie z istniejącymi rozporządzeniami przekazanymi do władz gminy. W uroczystości takiej władze zobowiązane były do włączenia wszystkich organizacji działających na jej terenie, w tym straży pożarnej, ze sztandarami. Uroczystość tę miano organizować w miarę możliwości w porozumieniu ze znajdującymi się w pobliżu oddziałami wojskowymi. Prawdopodobnie mógł być zorganizowany jeden lub kilka uroczystych
pogrzebów. W zachowanych dokumentach gminy brak jest potwierdzenia organizacji takich uroczystości. Nie uwzględniła ich także kronika parafialna. Ten fakt można wytłumaczyć przejściowymi trudnościami w gminie, które spowodowało rozwiązanie Reprezentacji Gminnej i powołanie Zarządu Tymczasowego. Także w parafii, po śmierci w 1914 roku, jeszcze przed wybuchem wojny proboszcza ks. Piotra Graczyńskiego, funkcję administratora sprawował ks. Alfred Miller, który żadnych faktów w kronice nie zapisał. Trudności aprowizacyjne, zagrożenie epidemiologiczne były najważniejszymi problemami tymczasowych władz gminy. Lokalizacja kwatery wojskowej w tym miejscu mogła nastąpić nie tylko z powodu istnienia niezajętej części cmentarza. W księdze zmarłych naszej parafii istnieją liczne informacje o śmierci żołnierzy stacjonujących w Niepołomicach przed I wojną światową i można przyjąć, że chowani byli oni razem w pobliżu tego terenu. Prawdopodobne jest, że pas dziś bez śladu grobów, między linią cmentarza wojennego, a ogrodzeniem to miejsce pochówku tych żołnierzy. Faktem jest również, że przed budową ogrodzenia w 1935 roku, cmentarz parafialny otoczony był rowem i to mogło być powodem, że granica kwatery wojskowej jest oddalona od ogrodzenia. Jeżeli jednak zmarłych przed wojną żołnierzy pochowano łącznie to logiczne wydaje się, że w pobliżu tych grobów zlokalizowano obecną kwaterę wojskową cmentarz 327. Przez lata w rozmowach ze starszymi mieszkańcami Niepołomic nie udało mi się ustalić nazwisk pochowanych tam żołnierzy z wyjątkiem czterech, o których informowały tabliczki na grobach istniejące do dziś. Są to: SZCZĘŚNIAK, Jan WĄS, Stanisław SŁOWIK określony jako ofiara wojny, więc możliwe, że nie był żołnierzem, oraz por. KORAB. Krzyże, w większości dziś już nie zachowane, swoim kształtem informowały, że pochowani tu są żołnierze wyznania rzymskiego-katolickiego, a także wyznawcy prawosławia stąd płynęła hipoteza, że pod krzyżem prawosławnym pochowano żołnierzy armii rosyjskiej. Opublikowana przez Jerzego Drogomira karta ewidencyjna cmentarza 327 pozwala ustalić, że w pierwszej fazie pochowano w tej kwaterze 52 żołnierzy. W wyniku ekshumacji pochowanych z grobu masowego 326 siedmiu poległych liczba ta wzrosła do 59. Ekshumacja zwłok poległych z cmentarza 331 w Podłężu zwiększa liczbę pochowanych do 66 (ekshumacje przeprowadzono w 1970 roku). W tej liczbie 57 to żołnierze armii austriackiej, a 9 to żołnierze armii rosyjskiej. Liczbę tę uzupełniają żołnierze pochowani w tej kwaterze po 1919 roku, kiedy to kwatera ta stała się cmentarzem garnizonowym. Karta ewidencyjna cmentarza 327 dostarcza nam informacji o nazwiskach poległych, których tożsamość ustalono, a także datach ich śmierci. Ten fakt zmienia dotychczasowe przekonanie mieszkańców Niepołomic, że wszystkie groby kryją bezimiennych żołnierzy. W celu zapoznania czytelnika zamieszczony zostaje wypis z tej karty z podaniem: przynależności do armii literki A austriacka, R rosyjska, P polska oraz numerem grobu, w którym poszczególny poległy został pochowany. Dodatkowo zamieszczam plan kwatery z zaznaczonymi numerami grobu. Lista znanych poległych winna być uzupełniona o nazwisko Jana Wąsa z Woli Batorskiej zmarłego w 1917 roku, jak
zapisano na tabliczce, po trudach wojennych. Potwierdzenie pochówku wyżej wymienionego na cmentarzu 327 uzyskałem w rozmowie z członkami rodziny, chociaż obecnie tabliczka znajduje się na innym grobie, ponieważ właściwy grób w czasie dokonywanych remontów został zlikwidowany. W państwowym archiwum w Bochni znajduje się także brudnopis sporządzony w miejscowym urzędzie gminnym opisujący dwa cmentarze wojenne. Zapisano tam, że cmentarz w Podborzu jest szeroki 5m, a długi 12m oraz rok 1914 bez nazwisk. Opisany cmentarz 327 ma według autora notki 15m szerokości i 24m długości. Zamieszczono tam także 15 nazwisk poległych, spośród nich 5 uwzględnionych jest w karcie ewidencji cmentarza w grupie poległych w I wojnie światowej, są to: Karol WITTMEISTER, Stanisław KAZIMIERSKI, Mikołaj FEDORUK, Karol KACZMAREK oraz Mihał HARPA (w ewidencji jego nazwisko to KARPA). Kolejnych 6 - Józef MATUSIAK, Wacław WAWROWSKI (w ewidencji WAWRZOWSKI), Jan KWINTY (w ewidencji KWINTA bez imienia), Stanisław DRABIK, Bolesław KORZAJ (w ewidencji KRZOJ bez imienia), Grzegorz SIKRZAK (możliwe, że w ewidencji zapisany jako SKRZEK bez imienia) - w karcie cmentarnej wymienionych jest w grupie zmarłych po 1919 roku i byli to żołnierze 11 Pułku Piechoty. Notatka ta również zawiera nazwiska 4 osób nie znajdujące odzwierciedlenia w karcie ewidencyjnej, a mianowicie Piotra BENDARCZUKA, Jana KOWALSKIEGO, Wojciecha FIEMY i Augusta FRIEDA. W notatce wszyscy wymienieni określeni zostali jako polegli i jak sądzić można pochowani na tym cmentarzu. Ponieważ notatka nie jest datowana możliwe, że nie przygotowano jej w celu zewidencjonowania cmentarza i nazwiska te znalazły się na niej z innych powodów. Dotychczas tyle udało się ustalić o cmentarzu wojennym numer 327, czyli kwaterze wojskowej na naszym cmentarzu parafialnym. Możliwe jest, że przy pomocy mieszkańców Niepołomic można by te wiadomości uzupełnić. Będę wdzięczny za wszelkie uwagi i informacje. W okresie prawie stulecia istnienia tej kwatery zaszły w niej znaczne zmiany poczynione w dobrej wierze, a zmierzające do zachowania pamięci. Zmiany te jednak spowodowały, że konserwator zabytków odmówił wpisania cmentarza 327 na listę zabytków. Obecne władze samorządowe w porozumieniu z księdzem proboszczem zdecydowane są przeprowadzić renowację cmentarza tak, żeby pozostał on miejscem historycznej pamięci. W ramach renowacji uwzględniony zostanie fakt ustalenia tożsamości pochowanych osób. Możliwym też jest upamiętnienie mieszkańców Niepołomic, którzy brali udział w I wojnie światowej w walkach o wyzwolenie i granice kraju, a polegli na różnych polach bitew. Będzie to możliwe jeżeli rodziny poległych zechcą w tym pomóc. Ustalenie nazwisk poległych i sporządzenie odpowiedniej tablicy będzie realizacją zamiarów władz gminy podjętych w 1938 roku, by wspólnie z mieszkańcami wybudować pomnik ku wiecznej pamięci synów królewskiego miasta Niepołomice, którzy oddali życie w Wielkiej Wojnie i walkach o odzyskanie niepodległości. Tadeusz Jasonek Źródła: Jerzy J.P. Drogomir, Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915, Tarnów 2005. Archiwum Państwowe w Bochni
Wypis z karty ewidencyjnej cmentarza 327: CISKIN R/4 Stanislaus KAZIMIRSKI R/4 Nikolai FEDORUK R /4 Karl KACZMAREK R/4 Michael KARPA R/4 Alexander ILLESSY [:ILESSY:] A/8 zm.23.11.1914 Karl HOFER [.HOFFER:] A/9 zm.26.11.1914 Theodor PASIECZNIK A/11 Balint KULCZAR A/12 zm.24.11.1914 Johann PLACEK A/13 ŁYSY A/14 Karl WITTMEISTER A/15 Andreas LISZWAN [:LISZTWAN:] A/16 zm. 21.11.1914 Blasius WOLFSGRUBER A/16 zm.22.11.1914 Ottilio [:Attilio:] GIOVANAZZI A/16 zm.21.11.19l4 Szimjon Iwan MATUSZ A/16 zm.21.11.1914 Josef Anton HILBRAND A/16 zm.22.11.1914 Stefan LOKOLAMP A/16 zm.22.11.1914 Michael DROBAK II [:DZOBAK:] A/16 zm.22.11.1914 Nikolaus ZAMBORI [:ZANIBORI:] A/16 zm.23.11.1914 Anton GORONDI A/16 zm.23.11.1914 Franz SCHNEIBER [:SCHEIBER:] A/16 zm.24.11.1914 Istvan NAGY A/16 25.11.1914 Franz WEIZINGER[:WIESINGER:] A/16 zm. 25.11.1914 Janos NOSZA A/16 zm.25.11.19141 Franz WITTMANN A/16 zm.25.11.1914 Albino FURLAN A/16 zm.25.11.1914 Gyorgy DREGAN A/16 zm.25.11.1914 Josef STEINER A/21 zm.24.11.1914 Josef RAŚPLlCKA A/22 zm. 22.11.1914 Anton RIBA A/22 zm.12.12.1914 Anton JIRAS A/22 zm.19.11.1914 Josef KRATOCHWIL A/22 zm.19.11.1914 Jan CIASTOŃ A/23 zm.12.07.1917
SZCZĘŚNIAK A/24 Peter SZARASZ A/30 Josef Johann SCHACHINGER [:SCHACKINGER:] A/30 Peter HITTER [:HITLER:] A/30 Josef FEKONJA [:FEKONYA:] A/30 Istvan BONA A/30 Janos ADAM A/30 Stanisław DRABIK P/31 zm.16.10.1919 Józef MATUSIAK P/32 zm.2.07.1919 KWINTA P/33 zm.2.08.1919 KRZOJ P/34 zm.28.07.1919 WAWRZOWSKI P/35 zm.28.07.1919 SKRZEK P/36 zm.28.07.1919 WOJAS P/37 zm. 21.01.1922 KORAB P/38 zm.23.04.1922