O Kaliszu na Szlaku Bursztynowym i programie 1
Oto mapa Klaudiusza Ptolemeusza, zrekonstruowana w ostatnich latach, która służyła przez wieki, aż do średniowiecza, jako obraz świata. To na niej umieścił wielki uczony maleńki punkt, który nosił swojsko brzmiącą nazwę Kalisia. 2
...Kalisz, najstarsze z miast, którego jedyną nazwę ze wszystkich grodów polskich zapisanych przez Ptolemeusza w jego Kosmografii możesz rozpoznać - pisał w XV wieku w Rocznikach Jan Długosz, który jako pierwszy utożsamił Ptolemeuszową Kalisię z Kaliszem nad Prosną. 3
Zagadki antycznej Kalisii nie można jednak rozwiązać bez spojrzenia na obecność Celtów, starożytnego ludu, który przetrwał na obrzeżach Europy, choć przed Chrystusem panował nad większością jej obszaru. 4
Celtowie to lud, który na kartach historii pojawia się w VI wieku p.n.e., aby po niespełna trzystu latach zająć ponad trzy czwarte Europy. Celtowie byli motorem postępu, bowiem poza basenem Morza Śródziemnego nie było ludu stojącego na tak wysokim poziomie cywilizacyjnym. Na terenie dzisiejszej Polski ślady ich obecności są szczególnie widoczne w Małopolsce, a zasięg terytorialny sięgał na północ do Kalisza i Kujawy. 5
Dla Celtów szeroko rozumiana faktoria kaliska była jednym z najważniejszych ośrodków. Czy stworzyli tu struktury plemienne, czy było to miejsce wpływów politycznych? Tego nie wiemy, wiemy natomiast, że to właśnie Celtowie mogli stworzyć i kontrolować jeden z ważniejszych punktów Szlaku Bursztynowego, tej arterii handlowej świata antycznego. 6
Ilość zabytków celtyckich odkrytych w okolicach Kalisza, a datowanych na III-I wiek p.n.e. jest wyjątkowa. Badania archeologiczne jak nigdy dotąd dostarczają pasjonujących informacji i dowodów na związki Kalisza (i oczywiście ziem polskich) z cywilizacją celtycką. Poświadczeniem tego jest największy w Polsce zbiór monet celtyckich z młodszej fazy ich mennictwa oraz udowodnione już istnienie tu mennicy celtyckiej. 7
Można przyjąć tezę, że zamieszczona w dziele Ptolemeusza nazwa Kalisia nie została nadana przez Słowian ani Germanów, tylko przez Celtów. Na zdjęciu celtycka mennica znaleziona w okolicach Kalisza. 8
W II połowie I wieku n.e. kontrolę nad Szlakiem Bursztynowym przejęli Germanie coraz częściej identyfikowani z Wandalami. Musiał to być niezmiernie istotny moment, bowiem faktoria kaliska weszła w okres gwałtownego rozwoju, co z pewnością spowodowane było zwiększoną intensywnością kontaktów handlowych. O intensywnym rozwoju handlu świadczą importy z terenu Cesarstwa Rzymskiego. Przeważają wśród nich ozdoby stroju, ale również broń a także towary luksusowe, przeznaczone dla elit. 9
Dużą część znalezisk stanowią monety. Kilkaset denarów znaleziony w wielu miejscach może świadczyć o wykorzystywaniu ich w lokalnym obrocie handlowym, a więc o gospodarce opartej na pieniądzu. Ówcześni mieszkańcy Kalisza nie tylko pośredniczyli w handlu bursztynem, ale także solą, skórami, a może też niewolnikami. 10
Spod Kalisza pochodzi największy znany z ziem polskich skarb starożytny, ukryty na przełomie V i VI wieku. W jego skład oprócz kilku tysięcy srebrnych monet wchodziło również kilkaset monet złotych, złote medaliony i inne towary luksusowe okucia i klamry pasów, złote ozdoby, figurki ludzkie itp. Co ważne, pochodzą one z różnych wieków. Być może był to szczytowy moment powodzenia tego paneuropejskiego szlaku północpołudnie. Od VI wieku n.e. urywają się ślady wskazujące na dalsze funkcjonowanie Szlaku Bursztynowego. 11
W latach 50. rozpoczął systematyczne badania terenowe (zapoczątkowane jeszcze przed II wojną przez prof. Józefa Kostrzewskiego) dr Krzysztof Dąbrowski. Z jego inicjatywy w przekazanym przez miasto budynku otwarte zostało Kaliskie Stanowisko Archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, działające zresztą do dziś. 12
Szeroko zakrojone badania pozwoliły nie tylko na rozpoznanie osady w Piwonicach, ale także cmentarzyska w Wesółkach, Zagórzynie, Zadowicach i wielu innych. Pozyskane wówczas zabytki pozwoliły na organizację w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej stałej wystawy podkreślającej związki Kalisza z południem Europy. 13
Efekty prac Krzysztofa Dąbrowskiego i jego zespołu były olśniewające, na tyle ważne, na tyle inspirujące, że pozwoliły zorganizować w 1960 roku wielki jubileusz miasta: XVIII wieków Kalisza. Zorganizowana wówczas pod auspicjami Polskiej Akademii Nauk międzynarodowa sesja naukowa podsumowała między innymi wyniki dotychczasowych badań nad funkcjonowaniem Szlaku Bursztynowego w środkowym dorzeczu Prosny. 14
Efektem obchodów była wydana wówczas trzytomowe wydawnictwo noszące tytuł Osiemnaście wieków Kalisza pod redakcją Aleksandra Gieysztora. Zresztą książek i artykułów poświęconych przeszłości Kalisza, w tym tej najstarszej pozazdrościć mogą o wiele większe ośrodki. 15
Nawiązanie do starożytnej miana miasta odnaleźć można w różnorodnych nazwach: Calisia to nazwa zespołu sportowego, firmy, hotelu, pisma lokalnego itd. Calisia to swoisty znak rozpoznawczy miasta. 16
Aby podkreślić znaczenie Ptolemeusza dla Kalisza, od kilkunastu lat odbywają się biegi uliczne jego imienia. 17
W ostatnich latach w Kaliszu oddana została do użytku pierwsza część Trasy Bursztynowej, bardzo ważnej dla miasta arterii komunikacyjnej, której koncepcja powstała przed II wojną. Jeden z mostów leżący na Trasie nazwany został Bursztynowym. 18
Warto zwrócić uwagę na osiedle mieszkaniowe Antyczne, w którym nazwy wszystkich ulic poświęcone są wszystkiemu, co wiąże się z archeologią i okresem wpływów rzymskich. 19
20
Przewidziane jest budowa drugiej części Trasy Bursztynowej, która rozpocznie się w tym roku, a termin oddania do użytku przewidziany jest na 2010 rok. Trzy ronda, które zostały rozmieszczone na Trasie otrzymają nazwy: Klaudiusza Ptolemeusza, Kupców Rzymskich i Celtów. 21
Warto wymienić kilka jeszcze działań. Kończy się w tym roku już drugi sezon muzycznego festiwalu Amber Road Festiwal, realizowanego przez Filharmonię Kaliską. Festiwal, w którym biorą udział wybitni wykonawcy europejscy będzie miał swą kontynuację w sezonie artystycznym 2009/2010. 22
Tego lata wznowione zostaną badania archeologiczne IAE PAN na bardzo dużej osadzie z okresu funkcjonowania szlaku w Kaliszu-Piwonicach. W wykopaliskach udział wezmą wolontariusze z całego kraju. Oprócz praktycznego zapoznania z pracą archeologa przygotowano dla nich również szereg wykładów m.in. o historii Kalisza w okresie starożytnym. 23
Jesienią tego roku przewidywane jest przygotowanie i otwarcie wystawy Celtyccy Bojowie w dorzeczu Prosny sumującej trzy ostatnie sezony badań na stanowiskach lateńskich pod Kaliszem. 24
W 2009 ukończona zostanie budowa wozu kupców rzymskich. Idea budowy wozu powstała przy tworzeniu ambitnego projektu Wyprawa po bursztyn, którego współautorami byli dr T. Baranowski z IAE PAN i L. Ochocki z MOZK. 25
Po ukończeniu rekonstrukcji wóz ma podróżować pomiędzy miastami leżącymi na szlaku. Już dziś szereg miast zgłosiło chęć jego goszczenia. 26
W Kaliskim Grodzie Piastów, który jest rekonstrukcją grodu i siedziby książąt kaliskich i wielkopolskich na Zawodziu, jeden z weekendów poświęcony zostanie bursztynowi, inny pradziejom Kalisza. 27
Ukoronowanie obchodów 18 i ½ wieku Kalisza ma być widowisko happening połączone z licznymi atrakcjami jak np. występy grup rekonstrukcyjnych, przemarsze przez miasto itp. 28
Mennicze tradycje Kalisza przypomniane zostaną w postaci wybicia lokalnych denarów już w tym roku, a następna emisja powtórzona zostanie w roku przyszłym. Miasto przygotowuje także okolicznościowe foldery i gadżety. Powstaje również strona poświęcona miejscu i randze Kalisza w handlu bursztynem. 29
Warto też wspomnieć o przygotowaniach do budowy galerii handlowej, która już otrzymała nazwę Amber. Galeria zlokalizowana jest przy wylocie Trasy Bursztynowej i łączyć się będzie z nią w jedną wartość. W pasażu galerii zaprezentowane mają być materiały pokazujące związki Kalisza ze Szlakiem Bursztynowym oraz wystawy wyrobów z bursztynu. 30
31
Za uwagę dziękuje Biuro Promocji Miasta i Kontaktów Międzynarodowych Urzędu Miejskiego w Kaliszu. Przygotowali: Sławomir Miłek, Ryszard Bieniecki, Piotr Sadowski (grafika). Wykorzystano muzykę Kitaro do serialu Jedwabny Szlak. 32