Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań

Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań Redakcja naukowa: prof. UW dr hab. Barbara Szatur-Jaworska Warszawa 2008 r. dyskryminacja bookman.indd 1 2008-09-24 11:18:01

zeszyt nr 65 Autorzy: dr hab. Piotr Błędowski (oprac. I.3, II.3, II.9) profesor nadzwyczajny Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne dr hab. Małgorzata Halicka (oprac. I.5, I.6, II.6, II.8) profesor nadzwyczajny Uniwersytetu w Białymstoku, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne dr hab. Barbara Szatur-Jaworska (redakcja naukowa; oprac. I.2, I.7, II.2, II.4, II.7, II.8, II.10) profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne dr Piotr Szukalski (oprac. I.1, I.8, II.1, II.9) Uniwersytet Łódzki dr hab. Elżbieta Trafiałek (I.4, II.5) profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego w Kielcach, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne Konsultacja merytoryczna: prof. dr hab. Brunon Synak profesor zwyczajny Uniwersytetu Gdańskiego, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne Redakcja: mgr Magdalena Kuruś Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich dyskryminacja bookman.indd 2 2008-09-24 11:18:48

BIULETYN RPO materiały Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań Redakcja naukowa: prof. UW dr hab. Barbara Szatur-Jaworska Warszawa 2008 r. dyskryminacja bookman.indd 3 2008-09-24 11:18:48

Redakcja naukowa: prof. UW dr hab. Barbara Szatur-Jaworska Biuro RPO prowadzi dwie serie wydawnicze: * Biuletyn RPO * Biuletyn RPO - Materiały (w tym dokumentację konferencji naukowych) Coroczne Sprawozdania i Informacje o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich zostały opublikowane w Biuletynach RPO Materiały Nr 2, 5, 9, 12, 16, 21, 25, 29, 31, 35, 37, 39, 43, 44, 47, 48, 50, 52, 56, 63. Komplety bądź pojedyncze egzemplarze do nabycia w siedzibie redakcji. Copyright by Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Warszawa 2008 Skrót do cytowania RPO-MAT. Nr 65 ISSN 0860-8334 Adres Redakcji: Biuro RPO 00-090 Warszawa, Al. Solidarności 77 tel. centr. (022) 551 77 00; fax (022) 827 64 53 Oddano do składu we wrześniu 2008 r. Oddano do druku we wrześniu 2008 r. Skład, przygotowalnia i druk: dyskryminacja bookman.indd 4 2008-09-24 11:18:48

SPIS TREŚCI Nota redakcyjna... 6 Wprowadzenie... 7 Zespół ekspercki przy Rzeczniku Praw Obywatelskich ds. praw osób starszych...11 Część I. Dyskryminacja osób starszych ze względu na wiek analiza wybranych obszarów...17 1. Zagrożenia praw osób starszych na rynku pracy...19 2. Pieniężne świadczenia społeczne i sytuacja mieszkaniowa osób starszych...37 3. Potrzeba wprowadzenia społecznego ubezpieczenia pielęgnacyjnego... 69 4. Rodzina i środowisko zamieszkania jako obszary ryzyka wykluczenia społecznego osób starszych... 79 5. Przemoc wobec osób starszych... 95 6. Dostęp osób starszych do edukacji...111 7. Uczestnictwo osób starszych w sferze publicznej... 115 8. Obszary zagrożenia praw osób starszych na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych...123 Część II. Wnioski i rekomendacje... 133 1. Praca...135 2. Ubezpieczenia społeczne i zaopatrzenie społeczne ryzyko starości i niezdolności do pracy...139 3. Ubezpieczenia społeczne ryzyko niesamodzielności... 142 4. Ochrona zdrowia...144 5. Rodzina... 148 6. Przemoc i nadużycia wobec osób starszych...150 7. Pomoc społeczna...153 8. Społeczne uczestnictwo...156 9. Dostęp do dóbr i usług konsumpcyjnych...158 10. Podsumowanie... 161 dyskryminacja bookman.indd 5 2008-09-24 11:18:48

NOTA REDAKCYJNA Rzecznik Praw Obywatelskich, dr Janusz Kochanowski w dniu 18 maja 2007 r. powołał Zespół ekspercki ds. praw osób starszych. Zadaniem Zespołu było przygotowanie raportu zawierającego diagnozę stanu przestrzegania praw osób starszych, w tym wskazującego identyfikowane obszary i praktyki dyskryminacji ze względu na wiek, oraz sformułowanie postulowanych działań w szczególności organów władzy publicznej, ale także podmiotów i osób prywatnych służących wyeliminowaniu negatywnych zjawisk lub poprawie obecnej, nie w pełni zadowalającej, sytuacji w niektórych dziedzinach. Wstępna część publikacji zawiera wprowadzenie Rzecznika Praw Obywatelskich oraz informacje o autorach prezentowanego opracowania. Raport podzielony został na dwie części. Pierwsza zawiera analizy wybranych przez ekspertów prof. Piotra Błędowskiego, prof. Małgorzatę Halicką, prof. Barbarę Szatur-Jaworską, dr Piotra Szukalskiego i prof. Elżbietę Trafiałek zagadnień dotyczących sytuacji osób starszych. Przygotowane one zostały na podstawie wyników badań empirycznych, niestandaryzowanej obserwacji, analizy aktów prawnych, stanowisk eksperckich, swobodnych wywiadów z pracownikami służb społecznych oraz naukowej literatury gerontologicznej. Druga część stanowi syntezę analizy następujących zagadnień: rynek pracy, ubezpieczenia społeczne, ochrona zdrowia, rodzina, przemoc i nadużycia wobec osób starszych, pomoc społeczna, uczestnictwo osób starszych w sferze publicznej, dostęp do dóbr i usług konsumpcyjnych. Opis i ocena aktualnego stanu w poszczególnych obszarach prowadzi do sformułowania wniosków i rekomendowania podjęcia różnorodnych działań, których realizacja przyczyni się do należytego zabezpieczenia praw osób starszych w Polsce. dyskryminacja bookman.indd 6 2008-09-24 11:18:48

WPROWADZENIE Czym jest dyskryminacja Dyskryminacja występuje wówczas, gdy osoba traktowana jest mniej korzystnie niż inna w podobnej sytuacji z powodu takiego kryterium jak w szczególności płeć, rasa lub pochodzenie etniczne, narodowość, wyznanie lub światopogląd, niepełnosprawność, orientacja seksualna i wiek. Odmowa zaspokojenia jakiejś ważnej potrzeby, np. z powodu niepełnosprawności czy wieku danej osoby, również powinna być uznana za przejaw niedopuszczalnej dyskryminacji. Tego rodzaju działanie określa się jako dyskryminację bezpośrednią. Dyskryminacja może mieć także charakter pośredni. Występuje wówczas, gdy pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki stosowane są na równi wobec wszystkich, lecz w sposób szczególny dotykają konkretną grupę, której przypisuje się daną cechę relewantną, a nie mogą zostać uznane za obiektywnie uzasadnione. Wyróżnia się ponadto dyskryminację zwielokrotnioną, która występuje wówczas, gdy osoba traktowana jest gorzej z powodu kilku współwystępujących powodów, np. płci i rasy. Wiek jako kryterium negatywnego wyróżnienia W rozważaniach na temat dyskryminacji ze względu na wiek często używa się terminu ageizm (ang. ageism, age = wiek); jego odpowiednikiem w języku polskim jest rzadziej jeszcze stosowany termin wiekizm. Ageizm, podobnie jak seksizm czy rasizm, oznacza postawy i przekonania oparte na stereotypach i uprzedzeniach, w tym przypadku odwołujących się do biologicznego zróżnicowania ludzi, związanego z procesem starzenia się, które dotyczy kompetencji i potrzeb osób w zależności od ich wieku. Najczęściej ageizm jest postawą, która kieruje się przeciwko ludziom starym, którym łatwo przypisuje się szereg cech pejoratywnych, jak np. niesamodzielność, naiwność czy łatwowierność, powolność. dyskryminacja bookman.indd 7 2008-09-24 11:18:48

8 Wprowadzenie Zmiany demograficzne Dyskryminacja ze względu na wiek jest w Polsce nadal tematem nowym i nierozpoznanym, pomimo swej niezwykłej wagi społecznej. Należy bowiem zwrócić szczególną uwagę na zmiany demograficzne, w tym zwłaszcza rosnącą liczbę osób starszych w populacji i wydłużanie się fazy starości (co należy wiązać ze stale rosnącą średnią długością życia; z drugiej strony zmiany cywilizacyjne sprawiły, że granica starości pojmowanej jako stan fizycznej i umysłowej niesprawności, wyraźnie przesunęła się w czasie). Już obecnie 13,5% ludności naszego kraju przekroczyło 65. rok życia, zaś w perspektywie najbliższych dwóch dekad wraz z dochodzeniem powojennego wyżu demograficznego do tej cezury wieku spodziewać się należy szybkiego wzrostu liczby i udziału seniorów (dla roku 2030 szacuje się, iż ich liczba będzie wyższa w porównaniu z rokiem 2007 o 3,4 mln osób, zaś udział osiągnie 23,8%; w roku 2060 już 36,2%). Zjawisko to nie dotyczy jedynie Polski. Według niedawno opublikowanych danych Eurostatu (119/2008 26 sierpnia 2008 r.) ogółem w 27 państwach członkowskich Unii Europejskiej osoby powyżej 65 roku życia stanowią obecnie (2008 rok) 17,1%; w roku 2035 odsetek ten wzrośnie do 25,4%, w roku 2060 do 30%. Warto podkreślić również istotny wzrost udziału osób powyżej 80 roku życia odpowiednio: 4,4% (2008 r.), 7,9% (2035 r.) i 12,1% (2060 r.). Coraz więcej będzie osób w wieku sędziwym narażonych na niesamodzielność i zależność od innych osób. Coraz większą część naszego życia będziemy spędzać na emeryturze. Starzenie się ludności przyniesie w dłuższej perspektywie głębokie zmiany w życiu społecznym: w gospodarce, w rodzinach, w myśleniu o cyklu życia, w kulturze. Obecność rosnącej liczby ludzi starych w społeczeństwie jest ogromnym wyzwaniem w każdym wymiarze. Wspomniane zjawiska z pewnością są dodatkowym czynnikiem skłaniającym do podjęcia szczegółowych badań dotyczących sytuacji osób starszych. Stan przestrzegania praw osób starszych Coraz częściej powtarzają się w publicznej debacie tezy o dyskryminacji ludzi starych i nieodpowiednim stosunku społeczeństwa do sta- dyskryminacja bookman.indd 8 2008-09-24 11:18:48

dr Janusz Kochanowski 9 rości. Uznałem więc, że potrzebne jest rzeczowe spojrzenie na ten problem i odpowiedź na pytania: Czy osoby w starszym wieku są gorzej traktowane przez prawo? Czy istniejące normy prawne stanowią, bądź potencjalnie mogą stanowić, zagrożenie dla zaspokajania potrzeb przez osoby starsze; są źródłem barier w dostępie do ważnych dóbr i wartości lub nie przyczyniają się należycie do znoszenia ograniczeń, na jakie napotykają seniorzy? Czy i jakie inne niż normy prawne ograniczenia w realizacji szerokiego katalogu praw obywatelskich napotykają osoby starsze? Co w sytuacji polskich seniorów jest najbardziej niepokojące? Trudne zadanie zmierzenia się z tymi zagadnieniami powierzyłem zespołowi wybitnych specjalistów w dziedzinie polityki społecznej, socjologii, demografii, ekonomii. Niniejsza publikacja prezentuje wyniki ich pracy. Dotyczy praw ludzi starych rozumianych szeroko nie tylko jako normy zapisane w aktach prawnych różnego rzędu. Wskazuje się tu bowiem sytuacje, w których prawa ludzi starych nie są w Polsce należycie przestrzegane oraz takie, które wymagają dodatkowych regulacji prawnych lub/oraz podjęcia dodatkowych działań, jak np. stworzenia określonych instytucji. Przedstawiany raport składa się z dwóch części: pierwsza zawiera autorskie analizy wybranych dziedzin, druga część diagnostyczną oraz wnioski i rekomendacje, przygotowane w oparciu o badania przeprowadzone przez członków zespołu. Poruszone zostały następujące tematy: zagrożenia praw osób starszych na rynku pracy, pieniężne świadczenia społeczne i sytuacja mieszkaniowa osób starszych, wskazanie potrzeby wprowadzenia społecznego ubezpieczenia pielęgnacyjnego, rodzina i środowisko zamieszkania jako obszary ryzyka wykluczenia społecznego osób starszych, przemoc, dostęp do edukacji, uczestnictwo w sferze publicznej, zagrożenia praw osób starszych na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych, ochrona zdrowia. Można zapewne wskazać szereg dodatkowych zagadnień, jak również znacząco pogłębić już podniesione. Moim zamiarem było przygotowanie diagnozy obecnej sytuacji oraz wywołanie szerszej dyskusji na temat stanu przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Będę niezwykle zadowolony, jeśli ta publikacja zainspiruje różne osoby, instytucje i organy do podjęcia współpracy w tym zakresie. dyskryminacja bookman.indd 9 2008-09-24 11:18:48

10 Wprowadzenie Wydaje się warte podkreślenia, iż z przeprowadzonych analiz wynika, że generalnie w Polsce prawa osób starszych są dobrze chronione, a tam, gdzie sytuacja starszego pokolenia wymaga poprawy potrzebne są raczej działania o charakterze edukacyjnym czy organizacyjnym, w mniejszym zaś stopniu prawnym, co nie znaczy, że ingerencja ustawodawcy nie będzie niezbędna. Najbardziej niepokojące zjawiska związane z sytuacją prawną występują w dziedzinie ubezpieczeń społecznych emerytalno-rentowych, pielęgnacyjnych, w ochronie zdrowia oraz w rozwiązywaniu problemów przemocy w rodzinie. Zjawiska niepokojące, które wynikają nie tyle z regulacji prawnych, co z praktyki życia społecznego, obserwujemy na rynku pracy, na rynku dóbr konsumpcyjnych i usług, w funkcjonowaniu pomocy społecznej, w dziedzinie społecznego uczestnictwa seniorów. Jaskrawo widoczna jest potrzeba zmiany w sferze świadomości. Procesy, o których wcześniej wspomniałem prowadzą do uformowania nowego społeczeństwa, w którym coraz większą rolę będą miały, m.in. ze względu na swoją liczebność, osoby w wieku przedemerytalnym i starsze. Siłą rzeczy konieczne jest więc stworzenie odpowiednich mechanizmów równowagi i współpracy międzypokoleniowej. Współpracy opartej na wzajemnym wsparciu, wymianie doświadczeń i umiejętności. Potrzebne są wielokierunkowe działania edukacyjne, które przyczynią się nie tylko do wyeliminowania zjawisk negatywnych (dyskryminacji), ale pozwolą włączyć liczniejsze grupy obywateli w życie wspólnot. Jako Rzecznik Praw Obywatelskich będę podejmował starania, aby zalecenia znalazły odzwierciedlenie w praktyce. Pragnę jednak podkreślić, że współpraca w szczególności organizacji obywatelskich jest warunkiem niezbędnym do osiągnięcia pożądanych efektów. Mając na względzie spotkanie, które odbyło się w moim Biurze 23 lipca 2008 r. ufam, że mogę liczyć na aktywność seniorów oraz innych osób i organizacji zajmujących się problematyką osób starszych. Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie, jak również dalsze działania, przyczynią się do pełnego urzeczywistnienia zasady równego traktowania. dr Janusz Kochanowski Rzecznik Praw Obywatelskich dyskryminacja bookman.indd 10 2008-09-24 11:18:48

ZESPÓŁ EKSPERCKI PRZY RZECZNIKU PRAW OBYWATELSKICH DS. PRAW OSÓB STARSZYCH (powołany w dniu 18 maja 2007 r.) prof. dr hab. Barbara Szatur-Jaworska Przewodnicząca prof. dr hab. Piotr Błędowski prof. dr hab. Małgorzata Halicka prof. dr hab. Brunon Synak dr Piotr Szukalski prof. dr hab. Elżbieta Trafiałek Magdalena Kuruś Sekretarz Zespołu, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Barbara Szatur-Jaworska Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie nauki o polityce; specjalność polityka społeczna; profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego. Pracownik naukowo-dydaktyczny Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Prodziekan Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (kadencje 2005 2008, 2008 2012). Wiceprezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego. Członek Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej Polskiej Akademii Nauk. Zainteresowania badawcze: społeczne problemy ludzi starych, polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych, teoria polityki społecznej, praca socjalna i służby społeczne, społeczne problemy rynku pracy, diagnozowanie społeczne, ewaluacja polityki społecznej i programów społecznych. Uczestniczka zespołów prowadzących społeczne badania empiryczne, między innymi na temat: społecznych skutków bezrobocia, ubóstwa dyskryminacja bookman.indd 11 2008-09-24 11:18:48

12 Stan przestrzegania praw osób starszych osób w wieku podeszłym, praktyki orzekania o stopniu niepełnosprawności w Polsce, funkcjonowania służb społecznych, aspektów medycznych, psychologicznych, socjologicznych i ekonomicznych starzenia się ludzi w Polsce. Autorka około 100 publikacji i ekspertyz z zakresu gerontologii społecznej, teorii i metodologii polityki społecznej, społecznych skutków bezrobocia i problemów rynku pracy, problemów osób niepełnosprawnych, pracy socjalnej. Wybrane publikacje z ostatnich lat: Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Warszawa 2001; 20 haseł w: B. Rysz-Kowalczyk (red.), Leksykon polityki społecznej, Warszawa 2001 (wyd. II 2002 r.); Praktyka orzekania o stopniu niepełnosprawności. Raport z badań, Niepełnosprawność i Rehabilitacja 2003, grudzień; Diagnozowanie w polityce społecznej. Materiały do studiowania, Warszawa 2003 (wyd. I), Warszawa 2005 (wyd. II poprawione i uzupełnione); Uwagi o ekskluzji i inkluzji na przykładzie polityki społecznej wobec ludzi starych (w:) J. Grotowska-Leder, K. Faliszek (red.), Ekskluzja i inkluzja społeczna. Diagnoza uwarunkowania kierunki działań, Toruń 2005; Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006 (wspólnie z P. Błedowskim, M. Dzięgielewską); Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej (w:) G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.) Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s.109 126; Raport z badania Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+ bariery i szanse (w:) praca zbiorowa Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse, ARFwP, Warszawa 2007, (wspólnie z B. Rysz-Kowalczyk). Piotr Błędowski Doktor habilitowany nauk ekonomicznych w zakresie polityki społecznej, profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i dyrektor Instytutu Gospodarstwa Społecznego; przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego. Jego badania dotyczą społecznych aspektów starości, sytuacji bytowej najsłabszych grup społecznych (klientów pomocy społecznej i bezrobotnych) i systemów zabezpieczenia społecznego w krajach UE. Uczestniczył w badaniach dotyczących sytuacji ludzi starszych, jak m.in. Warunki życia i potrzeby ludzi starszych, Supporting Fami- dyskryminacja bookman.indd 12 2008-09-24 11:18:48

Zespół ekspercki przy Rzeczniku Praw Obywatelskich 13 ly Carers of Older Preople In Europe. Empirical Evidence, Policy Trends and Future Perspectives, obecnie kieruje realizacją projektu zamawianego Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Wykładał gościnnie na uniwersytetach w Mainz, Duisburg, Kolonia, Lipsk (Niemcy) i Dalian (Chiny). Autor ponad 100 publikacji z zakresu polityki społecznej. Małgorzata Halicka Doktor habilitowany nauk humanistycznych, profesor Uniwersytetu w Białymstoku, kierownik Zakładu Andragogiki i Gerontologii Uniwersytetu w Białymstoku. Stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie filozofii i socjologii uzyskała w 1992 roku, na podstawie rozprawy doktorskiej pt. Ludzie starzy jako podmiot i przedmiot patologii społecznej. Stopień naukowy doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie socjologii gerontologii społecznej, uzyskała w 2005 roku na podstawie dorobku zawodowego i rozprawy habilitacyjnej pt. Satysfakcja życiowa ludzi starych. Studium teoretyczno-empiryczne. Autorka lub współautorka kilkudziesięciu prac naukowych, wykonawca kilkunastu projektów badawczych w tym trzech międzynarodowych, kierownik kilku projektów badawczych. Jest członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, członkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego oraz opiekunem naukowym Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Białymstoku. Za osiągnięcia naukowe i dydaktyczne otrzymała liczne nagrody. Brunon Synak Profesor socjologii, specjalności gerontologia społeczna, socjologia etniczności. Ukończył Wyższą Szkołę Pedagogiczną w Gdańsku, następnie doktoryzował się w zakresie socjologii w Uniwersytecie Warszawskim. Od 1973 r. pracuje jako nauczyciel akademicki na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie kieruje zakładem socjologii ogólnej. Zajmuje się przede wszystkim socjologią wsi, regionu, etniczności oraz nauką o procesach starzenia się. Opublikował około 270 pozycji naukowych. W 1993 r. otrzymał z rąk prezydenta RP tytuł profesora. Jest członkiem i działaczem wielu krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych. W latach 1984-85 oraz 1991-1997 był prorektorem Uniwersytetu Gdańskiego. dyskryminacja bookman.indd 13 2008-09-24 11:18:48

14 Stan przestrzegania praw osób starszych W latach 2000-2004 roku kierował organizacją Baltic Sea States Subregional Co-operation. Od 1 maja 2004 jest członkiem Komitetu Regionów Unii Europejskiej, a od 2006 przewodniczącym polskiej delegacji do KR oraz jego wiceprezydentem. Pełni szereg funkcji w organizacjach społecznych. W latach 1998-2004 był prezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, a od 2005 jest jego wiceprezesem. W I kadencji samorządu województwa był wiceprzewodniczącym Sejmiku, a w II i III jego przewodniczącym. Piotr Szukalski Doktor nauk ekonomicznych, adiunkt w Zakładzie Demografii i Gerontologii Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego. Główne obszary badawcze to proces starzenia się ludności i jego dualny charakter, relacje międzypokoleniowe, nietradycyjne formy życia rodzinnego. Członek Komitetu Prognoz PAN i Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Współzałożyciel i dyrektor Instytutu Inicjatyw Społecznych w Łodzi. Ekspert i współpracownik Instytutu Spraw Publicznych. Uczestnik projektów badawczych międzynarodowych (IPROSEC, PROFIT, ERA-AGE) i krajowych (Status rodzinny a sytuacja zdrowotna i bytowa osób sędziwych w środowisku wielkomiejskim; Ludzie starzy w polskim społeczeństwie w pierwszych dekadach XXI wieku; Ludzie bardzo starzy. Studium demograficzno-epidemiologiczne; Społeczne, ekonomiczne i zdrowotne konsekwencje starzenia się ludności Polski w nadchodzących dekadach; To idzie starość. Społeczne i ekonomiczne konsekwencje dochodzenia do starości przez generacje powojennego wyżu demograficznego). Autor 150 publikacji z zakresu demografii, gerontologii społecznej, polityki społecznej i socjologii rodziny. Najważniejsze z nich to: Przepływy międzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny (Wyd. UŁ, Łódź 2002), Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim (współautor i współredaktor Wyd. UŁ, Łódź 2004), Szansa na sukces. Recepty współczesnych Polaków (współautor i redaktor Wyd. UŁ, Łódź 2006), Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia (współautor i współredaktor, Wyd. UŁ, Łódź 2004), liczne artykuły w Wiadomościach Statystycznych, Polityce Społecznej, Gerontologii Polskiej i Studiach Demograficznych. dyskryminacja bookman.indd 14 2008-09-24 11:18:49

Zespół ekspercki przy Rzeczniku Praw Obywatelskich 15 Elżbieta Trafiałek Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce; zatrudniona na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Instytucie Nauk Politycznych na Wydziale Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach. Kierownik Zakładu Polityki Społecznej Ukończone Państwowe Studium Pracy Socjalnej w Krakowie oraz magisterskie i podyplomowe studia pedagogiczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Kielcach. Doktorat w 1984 roku na Uniwersytecie Warszawskim. Przewód habilitacyjny zamknięty w 2004 roku na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Zainteresowania naukowe o charakterze interdyscyplinarnym, skoncentrowane wokół polityki społecznej, pracy socjalnej, socjologii wychowania, pedagogiki społecznej oraz gerontologii społecznej. Aktywność naukowa ukierunkowana na eksplorację zjawisk i problemów społecznych (aktywność społeczna mieszkańców różnych środowisk, warunki życia, mobilność, kondycja psychiczna ludzi w starszym wieku, praca socjalna, pomoc społeczna, szeroko pojęte konsekwencje przemian systemowych, kapitał społeczny, kapitał ludzki). Promotor dwóch prac doktorskich, ponad 250 prac magisterskich i 450 licencjackich, Autorka ponad 150 publikacji, w tym 15 prac zwartych. Dorobek obejmuje oryginalne prace twórcze, podręczniki akademickie, prace popularno-naukowe i paradokumenty. Znaczące, autorskie prace zwarte to: Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych. Studium teoretyczno-diagnostyczne, Kielce 1998; Człowiek starszy w Polsce w latach 1994 1997, Katowice 1998; Podstawy pracy socjalnej, Kielce, 2000; Środowisko społeczne i praca socjalna. Zarys problematyki, Katowice 2001; Starość w miasteczku Chmielnik, Kielce 2002; Polska starość w dobie przemian, Katowice 2003; Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej, Kielce 2006; Polityka społeczna dla pedagogów i służb społecznych, Tarnobrzeg 2007. W latach 2001 2008 inicjator, autor programu kształcenia i kierownik studiów podyplomowych Organizacja Pomocy Społecznej oraz twórca specjalności Służby Społeczne na kierunku studiów Politologia na UJK w Kielcach. Członek Wojewódzkiej Rady Zatrudnienia dyskryminacja bookman.indd 15 2008-09-24 11:18:49

w Kielcach jako przedstawiciel Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN. Członek Rady Programowej Gerontologii Społecznej i Zeszytów Naukowych Wszechnicy Świętokrzyskiej w Kielcach. Organizator Świętokrzyskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego w Kielcach. Członkostwo w organizacjach: Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Akademickie Towarzystwo Andragogiczne, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne. dyskryminacja bookman.indd 16 2008-09-24 11:18:49

Część I. Dyskryminacja osób starszych ze względu na wiek analiza wybranych obszarów dyskryminacja bookman.indd 17 2008-09-24 11:18:49

dyskryminacja bookman.indd 18 2008-09-24 11:18:49

Piotr Szukalski ZAGROŻENIA PRAW OSÓB STARSZYCH NA RYNKU PRACY W POLSCE Celem niniejszej ekspertyzy jest wskazanie przejawów gorszego traktowania na polskim rynku pracy osób starszych, a tym samym zagrożenia praw tychże osób. Aktywność ekonomiczna w sytuacji, gdy jedynie jedna osoba na tysiąc we współczesnej Polsce deklaruje, iż głównym źródłem utrzymania są dochody z własności, determinuje wysokość dochodów bezpośrednio w przypadku osób jeszcze pracujących, pośrednio w przypadku osób poszukujących zatrudnienia (prawo do zasiłku i jego wysokość) oraz emerytów i rencistów. Praca posiada również znaczenie pozamaterialne, określając prestiż i pozycję jednostki w społeczeństwie i rodzinie. Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi położenie osób starszych na rynku są: Konstytucja RP z 1997 r.; Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U z 2004 r., nr 99, poz. 1001 z późn. zm.); Ustawa Kodeks Pracy (Dz. U. z 2000 r., Nr 120, poz. 1268 z późn. zm.); Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 1998, nr 162 poz. 1118 z późn. zm.); Ustawa o świadczeniach przedemerytalnych (Dz. U. z 2004, nr 120, poz. 1252 z późn. zm.). W powyższych dokumentach osoby starsze jako osobna kategoria nie występują, jednakże w przypadku ustaw wielokrotnie występują w nich odwołania do wieku kalendarzowego jako kryterium uzyskania (bądź rzadziej utracenia) określonych praw i obowiązków. Wiek z reguły dyskryminacja bookman.indd 19 2008-09-24 11:18:49

20 Rynek pracy nie występuje zatem jako czynnik dyskryminujący (tj. związany z odmiennym traktowaniem niż pozostałe jednostki), lecz przede wszystkim jako wyznacznik przynależności do określonych docelowych grup polityki społecznej czy w tym szczególnym przypadku polityki rynku pracy. Jednocześnie często możliwość wejścia do określonej docelowej grupy uwarunkowana jest spełnieniem nie tylko kryterium wieku, ale również i kryterium stażu pracy (w tym przypadku pamiętać należy, że różnicowanie sytuacji prawnej pracowników z uwagi na staż nie jest uznawane za przejaw dyskryminacji). Pewnym wyjątkiem w tym względzie jest kategoria osób w wieku 50 lat i więcej, w przypadku której w sytuacji bezrobocia stosuje się w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy termin osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy, podobnie skądinąd jak do bezrobotnych do 25. roku życia, bezrobotnych długotrwale, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bezrobotnych niepełnosprawnych i tych, którzy samotnie wychowują dziecko do 7. roku życia. Wspomniany brak dyskryminacji (tj. szczególnego traktowania) został wzmocniony w roku 2004, gdy wraz z przystąpieniem do UE Kodeks Pracy został rozszerzony o rozdział antydyskryminacyjny dotyczący przeciwdziałaniu potencjalnej dyskryminacji ze względu na wiek, jak i również płeć, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie religijne. Podkreślenia godne jest to, iż rząd RP nie starał się po przystąpieniu do UE o wprowadzenie możliwego trzyletniego okresu na dostosowanie krajowego ustawodawstwa do prawa unijnego, wychodząc z założenia, iż takie dopasowanie de iure i de facto już w pełni nastąpiło. Fakt, iż brak jest wskazówek pozwalających na stwierdzenie świadomie innego traktowania osób starszych w przepisach prawa, nie oznacza, że w praktyce takie właśnie traktowanie przybierające z reguły postać traktowania gorszego, choć niekiedy na bazie szlachetnych pobudek nie występuje. Poniżej spróbuję przedstawić najważniejsze zagrożenia dla praw osób starszych na rynku pracy, patrząc na sprawę dwoiście z punktu widzenia przejawów nierównego traktowania (a zatem dyskryminacji negatywnej lub pozytywnej) na poziomie mezo, czyli w przedsiębiorstwie, oraz na poziomie makro, na poziomie litery, a przede wszystkim dyskryminacja bookman.indd 20 2008-09-24 11:18:49

Piotr Szukalski 21 ducha prawa. W tym ostatnim przypadku pamiętać należy, iż choć generalnie litera prawa nie wprowadza zróżnicowania statusu na rynku pracy w zależności od wieku, duch prawa kształtujący się pod wpływem celów bieżącej polityki gospodarczej i społecznej wpływać może na występowanie odstępstw od literalnie pojmowanych reguł polityki. 1. Przejawy dyskryminacji ze względu na wiek na polskim rynku pracy poziom mezo Dyskryminacja ze względu na wiek na rynku pracy na poziomie mezo, tj. w przedsiębiorstwie, przejawia się na 4 sposoby poprzez odmienne traktowanie w zależności od wieku pracowników w sferze: 1) rekrutacji, 2) inwestowania w ucieleśniony w nich kapitał ludzki, 3) awansowania, 4) zwalniania. Przyjrzymy się tym czterem elementom, choć z góry zaznaczyć trzeba, że w praktyce działania dyskryminacyjne ujawniają się przede wszystkim w przypadku przyjmowania do pracy i z niej zwalniania. 1.1. Rekrutacja W przypadku rekrutacji najczęstszym przejawem dyskryminacji jest podawanie w ogłoszeniach o pracę maksymalnego wieku poszukiwanego pracownika ( osobę w wieku do 40 lat, osobę młodą ). Choć sformułowanie takie jest niezgodne z prawem a tym samym PUP i prasowe biura ogłoszeń nie przyjmują zgłoszeń pracodawców zawierających takie kryterium czasami pojawia się w anonsach o pracę (praktyka wskazuje jednak, iż nawet w przypadku niewpisywania wymienianego przez potencjalnego pracodawcę wieku pracownicy Urzędów Pracy, znając intencje zatrudniającego, nie kierują osób starszych na rozmowy nie chcąc rozbudzać w nich niepotrzebnych nadziei). Wiek jest drugą po płci najczęściej wymienianą cechą w ogłoszeniach o poszukiwaniu pracobiorców spośród kryteriów dyskryminacyjnych dyskryminacja bookman.indd 21 2008-09-24 11:18:49