Kognitywistyka: tworzenie pojęć i rozumowanie Logika i psychologia: (anty)psychologizm(y)

Kognitywistyka: tworzenie pojęć i rozumowanie Logika i psychologia: (anty)psychologizm(y) Mariusz Urbański Instytut Psychologii UAM Mariusz.Urbanski@.edu.pl

O czym jest logika? kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 2 / 29

Tytułem wstępu Logicy i psychologowie najczęściej zachowują się niczym mężczyźni i kobiety w prawowiernej synagodze. Każda grupa wie o istnieniu drugiej, lecz za właściwą formę zachowania uważa ignorowanie jej. [10] Jak logika ma się do psychologii? dwie (historycznie) najpopularniejsze odpowiedzi: 1 nijak; 2 pierwsza jest gałęzią drugiej. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 3 / 29

Tytułem wstępu Logicy i psychologowie najczęściej zachowują się niczym mężczyźni i kobiety w prawowiernej synagodze. Każda grupa wie o istnieniu drugiej, lecz za właściwą formę zachowania uważa ignorowanie jej. [10] Jak logika ma się do psychologii? dwie (historycznie) najpopularniejsze odpowiedzi: 1 nijak; 2 pierwsza jest gałęzią drugiej. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 3 / 29

Dwa źródła (greckiej) logiki [2] Krytyczna refleksja nad problemami argumentacji dialektycznej (biorąca się z analizy rzeczywistych procesów przekonywania). Analiza sposobów organizowania wiedzy naukowej. U swych początków logika miała za zadanie badać rozumowania, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ich racjonalności, zarówno z perspektywy konkretnych przykładów, jak również struktur opisywanych (przede wszystkim przez perypatetyków i stoików) za pomocą mniej lub bardziej formalnych schematów. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 4 / 29

Potrzeba (?) zdefiniowania wzajemnych relacji logiki i psychologii Pojawia się z dwóch powodów: 1 Obrona logiki (tradycyjnej) przed zakusami heglowskiej metody dialektycznej [13; 16]. 2 Emancypacja psychologii jako między innymi nauki o funkcjonowaniu umysłu. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 5 / 29

Klasycy de Morgan [12] Logika rozważa procesy umysłowe zaangażowane w rozumowanie. Boole [3] Logika poszukuje podstawowych praw tych operacji umysłu, za pomocą których prowadzone są rozumowania [oraz] pewnych prawdopodobnych sugestii co do natury i funkcjonowania ludzkiego umysłu Mill [11] Logika stanowi część lub gałąź psychologii, jest nauką zajmującą się zarówno procesami przechodzenia od znanych prawd do nieznanego, jak i wszystkimi operacjami umysłowymi, które tym procesom są podporządkowane. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 6 / 29

Klasycy, c.d. Beneke [1] Logika jest tą częścią psychologii, która bada relacje między myśleniem a rzeczywistością. Zresztą wedle Benekego, posługująca się naukowymi metodami psychologia miała stanowić podstawę i punkt wyjścia całej filozofii. Stąd kiedy Erdmann [4] po raz pierwszy użył terminu psychologizm, dla scharakteryzowania stanowiska Benekego, termin ten nie miał wcale wydźwięku pejoratywnego. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 7 / 29

Antypsychologizm: Frege I Gdy analizuję to zagadnienie [prawdziwości zdań], wydaje mi się, że źródło sporu leży w różnym pojmowaniu przez nas tego, co jest prawdziwe. Dla mnie prawdziwe jest to, co jest obiektywne i niezależne od podmiotu wydającego sąd; dla logików psychologistów tak nie jest. To, co Erdmann nazywa «obiektywną pewnością» jest zaledwie powszechną opinią podmiotów wydających sąd, która tym samym nie jest od nich niezależna, lecz podlega zmianom wraz z konstytucją ich umysłów. Przypuszczamy, jak się zdaje, że pojęcia wyrastają w jednostkowym umyśle niczym liście na drzewie i myślimy, że można odkryć ich naturę, badając ich narodziny; próbujemy zdefiniować je z punktu widzenia psychologicznego w kategoriach ludzkiego umysłu. Ale wyjaśnienie to sprawia, że wszystko staje się subiektywne i jeśli prowadzimy je do końca, unicestwia ono prawdę. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 8 / 29

Antypsychologizm: Frege II Podczas gdy matematyk definiuje obiekty, pojęcia i relacje, logik psychologista usiłuje zgłębić pochodzenie i rozwój idei [...] Ogląda on te swoje niewidoczne dla innych obrazy psychiczne i powiada do matematyka: «Nie widzę w ogóle niczego z tych rzeczy, które definiujesz». Nic dziwnego, bo nie ma ich tam, gdzie ich szukasz. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 9 / 29

Antypsychologizm: Husserl [9] Opis vs norma? (fizjologia chodzenia). Intencjonalność: akty psychiczne vs treść aktów. 1 Korelatami przedmiotowymi prawd logicznych nie są składniki jednostkowych przeżyć psychicznych, a obiekty idealne (pojęcia, tezy, teorie). 2 Prawdy logiczne mają charakter aprioryczny, a nie są indukcyjnymi uogólnieniami jakichkolwiek doświadczeń. 3 Prawa logiki nie rządzą procesami psychicznymi. Umysł jest przedmiotem badania psychologii, to co umysł wie już niekoniecznie. Logika jest obiektywna, procesy psychiczne są subiektywne: jedno do drugiego ma się nijak. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 10 / 29

Dialog L: Logika nie jest nauką o rozumowaniach; jednym z przedmiotów jej zainteresowań może być co najwyżej zagadnienie poprawności rozumowań, odniesione do kryteriów bazujących na obiektywnych a więc pozapsychologicznych własnościach wyrażeń językowych, takich jak ich struktura albo wartości logiczne. P: Oczywiście, że logika nie jest nauką o rozumowaniach; co więcej, do analizowania zagadnień związanych z ich poprawnością logika jest całkowicie zbędna, ponieważ obiektywne kryteria, o których mówi L, są zupełnie nierealistyczne i w żaden sposób nie przystają do tego, jak ludzie naprawdę myślą. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 11 / 29

Powrót z logicznego zachwytu czystą formą: od zwrotu matematycznego do zwrotu praktycznego [8] Tarski: eksplikacja pojęcia prawdy; Twierdzenia Gödla; logika filozoficzna; pragmatyka logiczna; logika i SI (problem solving, planowanie, diagnoza); rozumowania zwodnicze. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 12 / 29

Nowe zadania, nowe horyzonty, nowe instrumentarium? 1 Obok definiowania poprawności wnioskowań: kreowanie narzędzi systematycznego śledzenia dynamiki dostępnych informacji; kreowanie narzędzi rewizji przekonań, zwłaszcza w obliczu ich niespójności. 2 Obok zdaniowych (czy szerzej językowych) także reprezentacje niewerbalne. 3 Obok symbolicznych narzędzia koneksjonistyczne (na przykład). kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 13 / 29

Cena 1 dwuwartościowość; 2 ekstensjonalność; 3 monotoniczność: nieodwoływalność wynikania logicznego; 4 finitystyczność (?). kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 14 / 29

Otwarcia [17] 1 Nowe obszary: zastosowanie systemów logicznych do analizy rzeczywistych rozumowań i wydobywanie z nich nowych logik. 2 Nowe metody i narzędzia: reprezentacje niewerbalne, czynniki pragmatyczne poza zasięgiem typowego logicznego formalizmu. 3 Korelaty neuronalne: czy (a jeśli to jaka) logika jest wbudowana w język naturalny? 4 Problem edukacyjny. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 15 / 29

Problem edukacyjny Logika jest dyscypliną silnie przyrostową. Żeby uchwycic związki między logiką a cognitive science potrzeba sporych kompetencji logicznych. Jak w uczeniu logiki nawigować między Scyllą trywialnego machania rękami a Charybdą nadmiernie hermetycznego formalizmu? kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 16 / 29

Założenie o zamkniętym świecie (CWA, Closed World Assumption) raz jeszcze Szukam połączenia ze Środy Wlkp do Warszawy; chcę wyjechać nie wcześniej niż o 8.30 i dojechać nie później niż na 12.30. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 17 / 29

CWA [15], nieco nieformalnie Rozważamy reguły postaci: A q (gdzie A jest koniunkcją literałów) z następującą interpretacja spójnika : jeśli A 1 q,..., A n q są wszystkimi regułami, których następnikiem jest q i jeśli dla każdej koniunkcji A i (i = 1,..., n) co najmniej jeden spośród występujących w niej literałów jest fałszywy, wówczas q jest fałszywe. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 18 / 29

CWA w działaniu 1 Jeśli Jaś przynosi Małgosi kwiaty, to ją kocha. 2 Jeśli Jaś pożycza Małgosi pisaki i częstuje ją jabłkami, to Jaś kocha Małgosię. 3 Jaś nie przynosi Małgosi kwiatów. 4 Jaś pożycza Małgosi pisaki. 5 Jaś nie częstuje Małgosi jabłkami. Wnioski: klasyczny? CWA? kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 19 / 29

CWA w działaniu niemonotoniczność 1 Jeśli Jaś przynosi Małgosi kwiaty, to ją kocha. 2 Jeśli Jaś pożycza Małgosi pisaki i częstuje ją jabłkami, to Jaś kocha Małgosię. 3 Jaś nie przynosi Małgosi kwiatów. 4 Jaś pożycza Małgosi pisaki. 5 Jaś nie częstuje Małgosi jabłkami. 6 Jeśli Jaś pożycza Małgosi pisaki i dzieli się z nią kanapką, to Jaś kocha Małgosię. 7 Jaś dzieli się z Małgosią kanapką. Wnioski: klasyczny? CWA? kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 20 / 29

CWA w działaniu anomalie [14] Wszyscy mężczyźni ze szczepu Kpelle uprawiają ryż. NN nie uprawia ryżu. Czy NN jest mężczyzną ze szczepu Kpelle? S: I don t know the man in person. I have not laid eyes on the man himself. E: Just think about the statement. S: If I know him in person, I can answer that question, but since I do not know him in person I cannot answer that question. E: Try and answer from your Kpelle sense. S: If you know a person, if a question comes up about him you are able to answer. But if you do not know the person, if a question comes up about him, it s hard for you to answer it. Jeśli pierwszą przesłankę potraktować jako implikację materialną, można poczuć zew kaganka oświaty (i zacząć uczyć stosowania CWA). Jeśli potraktować ją jako warunkową regułę, która dopuszcza wyjątki już niekoniecznie. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 21 / 29

CWA w działaniu anomalie [14] Wszyscy mężczyźni ze szczepu Kpelle uprawiają ryż. NN nie uprawia ryżu. Czy NN jest mężczyzną ze szczepu Kpelle? S: I don t know the man in person. I have not laid eyes on the man himself. E: Just think about the statement. S: If I know him in person, I can answer that question, but since I do not know him in person I cannot answer that question. E: Try and answer from your Kpelle sense. S: If you know a person, if a question comes up about him you are able to answer. But if you do not know the person, if a question comes up about him, it s hard for you to answer it. Jeśli pierwszą przesłankę potraktować jako implikację materialną, można poczuć zew kaganka oświaty (i zacząć uczyć stosowania CWA). Jeśli potraktować ją jako warunkową regułę, która dopuszcza wyjątki już niekoniecznie. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 21 / 29

CWA w działaniu kontrfaktyczne zależności przyczynowe i test fałszywych przekonań [15] Przed wyjściem na podwórko Jaś widzi czekoladę w szafce. Gdy synek bawi sie z kolegami w czterech pancernych, mama Jasia przygotowuje składniki do czekoladowego tortu i wyjmuje czekoladę na stół. Jaś wpada zdyszany, po coś do picia. Jak odpowie na pytanie: gdzie byłaby czekolada, gdyby mama nie zabierała się za pieczenie ciasta? kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 22 / 29

CWA w działaniu kontrfaktyczne zależności przyczynowe i test fałszywych przekonań [15] Principle of inertia things and properties remain as they are, unless there is explicit information to the contrary. 1 One assumes that only those events (affecting the entity of interest) occur which are forced to occur by the data here the only such event is the chocolate s change of location from cupboard to table. 2 One also assumes that events only have those causal effects which are described by one s background theory e.g., turning on the oven does not have a causal effect on the location of the chocolate. 3 No spontaneous changes occur, that is, every change of state or property can be attributed to the occurrence of an event with specified causal influence. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 23 / 29

Jeśli przejmujemy się praktycznym zwrotem w logice, to o co warto pytać? [17] 1 o nowe obszary logicznych eksploracji; 1 problem aplikacji; 2 problem ekstrakcji; 2 o nowe narzędzia do uprawiania nowych obszarów; 3 o, a jakże, korelaty neuronalne (ale ze szczególnego punktu widzenia); 4 o to, jak tego uczyć? kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 24 / 29

Is it really necessary for a logician to pay attention to what psychologists and cognitive scientists do (and vice versa)? One could easily imagine a world where a logician who has created a new logical system does two things instead of one: like now, submit to a logic conference, usually far abroad, but also: telephone the psychologist next door to see if some new nice experiment can be done. [2] Understanding interpretation sometimes leads to clarification of what subjects are trying to do, and that often turns out to be quite different than the experimenter assumes. [15] kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 25 / 29

Źródła I [1] Beneke, F. E. [1832]. Lehrbuch der Logik als Kunstlehre des Denkens. Ernst Siegfrieg Mittler, Berlin, Posen und Bromberg. [2] Benthem, J. van [2008]. Logic and Reasoning: do the facts matter? Studia Logica, 88(1):67 84. [3] Boole, G. [1854]. An Investigation of the Laws of Thought. Walton and Maberly, London. [4] Erdmann, J. E. [1870]. Grundriss der Geschichte der Philosophie. Verlag von Wilhelm Hertz, Berlin, 2 wyd. English translation: The History of Philosophy, trans. W. S. Hough, Swan Sonnenschein & Co., London, 1899. [5] Frege, G. [1884]. Die Grundlagen der Arithmetik: eine logisch-mathematische Untersuchung über den Begriff der Zahl. W. Koebner, Breslau. English translation: The Foundations of Arithmetic: A Logico-Mathematical Enquiry into the Concept of Number, trans. J. L. Austin, Blackwell, 1972 (2 ed.). kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 26 / 29

Źródła II [6] Gabbay, D. M., Woods, J. [2001]. The New Logic. Logic Journal of the IGPL, 9(2):141 174. [7] Gabbay, D. M., Woods, J. [2003]. Agenda Relevance: A Study in Formal Pragmatics. North-Holland, Amsterdam. [8] Gabbay, D. M., Woods, J. [2005]. The Practical Turn in Logic. In: D. M. Gabbay, F. Guenthner (eds.), Handbook of Philosophical Logic (ed. 2), vol. 13, 15 122. Springer. [9] Husserl, E. [1900 1901]. Logische Untersuchungen. Max Niemeyer Verlag, Halle. [10] MacNamara, J. [1993]. Logika i psychologia. Tłum. Michał Zagrodzki. PWN, Warszawa. [11] Mill, J. S. [1858]. A System of Logic, Ratiocinative and Inductive. Harper & Brothers, New York. [12] de Morgan, A. [1847]. Formal Logic, or The Calculus of Inference, Necessary and Probable. Taylor and Walton, London. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 27 / 29

Źródła III [13] Peckhaus, V. [2006]. Psychologism and the Distinction between Discovery and Justification. In: J. Schickore, F. Steinle (red.), Revisiting Discovery and Justification. Historical and philosophical perspectives on the context distinction, 99 116. Springer, Dordrecht. [14] Scribner, S. [1997]. Mind and Social Practice. Cambridge University Press, Cambridge. [15] Stenning, K., van Lambalgen, M. [2008]. Human Reasoning and Cognitive Science. MIT Press, Cambridge, MA. [16] Trendelenburg, F. A. [1843]. Die logische Frage in Hegel s System. Zwei Streitschriften. Brockhaus, Leipzig. [17] Urbański, M. [2011]. Logic and Cognition: Two Faces of Psychologism. Logic and Logical Philosophy, 20:175-185. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 28 / 29

Źródła IV [18] Van Eemeren, F. H., Grootendorst, R., Henkemans, F. S., Blair, J. A., Johnson, R. H., Krabbe, E. C. W., Plantin, C., Walton, D. N., Willard, C. A., Woods, J., Zarefsky, D. F. [1996]. Fundamentals of Argumentation Theory: A Handbook of Historical Backgrounds and Contemporary Developments. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah, NJ. kognitywistyka, rok V (IP UAM) K:TPiR 29 / 29