KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Informacja na temat zasad organizacji i funkcjonowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) Marzec 1998 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 602 Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest organem administracji państwowej, wykonującym zadania z zakresu ubezpieczenia społecznego na rzecz 13 min ubezpieczonych i członków ich rodzin oraz 7 min emerytów i rencistów. ZUS zapewnia finansowe bezpieczeństwo ubezpieczonym poprzez wypłatę różnorodnych świadczeń na rzecz rodzin i dzieci, w przypadku choroby, starości, inwalidztwa, śmierci żywiciela rodziny. Trwające od kilku lat prace nad reformą systemu ubezpieczeń społecznych ukierunkowane są także na zmianę zasad organizacji i działalności ZUS.
BSE 1 Uwagi wstępne Zakład Ubezpieczeń Społecznych utworzony został na mocy dekretu z 24 października 1934 roku i funkcjonuje jako centralny organ administracji państwowej, wykonujący zadania z zakresu ubezpieczenia społecznego. W kompetencji ZUS nie mieści się jedynie obsługa specyficznego systemu ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych, realizowanego przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) oraz odrębnych systemów emerytalno-rentowych dla niektórych grup społeczno-zawodowych (policji, wojska, służby więziennej). ZUS zatrudnia ok. 37 tys. pracowników w 55 oddziałach, 208 inspektoratach (w tym 160 o pełnym zakresie usług) i 74 biurach terenowych na obszarze całego kraju. Zakres działalności ZUS Do zadań ZUS należy zbieranie składek na ubezpieczenie społeczne i wypłacanie świadczeń ubezpieczeniowych. Wartość tych świadczeń wyniosła w 1996 r. 50 mld złotych, co można porównać do kwoty równej 46% ogólnych wydatków budżetu państwa. ZUS zarządza Funduszem Ubezpieczeń Społecznych (FUS), z którego każdego miesiąca wypłacane są emerytury i renty dla 7 min osób (dane za 1996 r.), a ponadto zasiłki: - chorobowe za 11,7 mln dni niezdolności do pracy, - macierzyńskie za 2,6 min dni niezdolności do pracy, - opiekuńcze za 893 tys. dni opieki, - wychowawcze w liczbie 197 tys., - porodowe w liczbie 27 tys., - pogrzebowe - 24,1 tys., - świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego - 358 tys. 1 Za pośrednictwem ZUS, w imieniu 7 min emerytów i rencistów, przekazywany jest do urzędów skarbowych podatek od osób fizycznych (w 1996 r. na kwotę 7 116 min złotych). ZUS jest także instytucją, która w 1996 r. wydała 1,7 min orzeczeń lekarskich dla celów ustalenia prawa do renty bądź ustalenia uprawnień do świadczeń pozaubezpieczeniowych. ZUS inicjuje i wspiera działalność zmierzającą do zapobiegania zachorowaniom, inwalidztwu i wypadkom, poprzez realizację, między innymi, programu tzw. wczesnej prewencji rentowej ubezpieczonych zagrożonych inwalidztwem. Tym osobom oferowana jest rehabilitacja lecznicza w 31 ośrodkach rehabilitacyjnych i zakładach lecznictwa uzdrowiskowego, zwiększająca szansę na przedłużenie okresu pracy zarobkowej i aktywnego uczestniczenia w życiu rodzinnym i społecznym. ZUS finansuje ponadto rozwój sieci domów dla rencistów i emerytów. Za pośrednictwem ZUS wypłacane są różnorodne dodatki, podlegające refundacji z budżetu, np. dodatki dla kombatantów, ryczałty energetyczne. ZUS współpracuje z kilkudziesięcioma instytucjami w zakresie realizacji świadczeń z ubezpieczenia społecznego, w ramach dwustronnych umów i porozumień o zabezpieczeniu społecznym zawartych przez Polskę z: Białorusią, Belgią, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, 1 Wszystkie dane liczbowe odnoszą się do 1996 roku.
2 BSE Francją, Grecją, Izraelem, Jugosławią, Libią, Litwą, Macedonią, RFN, Rosją, Słowacją, Słowenią, Stanami Zjednoczonymi, Wielka Brytanią i Węgrami. Ubezpieczenie społeczne obejmuje praktycznie całą ludność kraju, zapewniając bezpieczne finansowe podstawy egzystencji jednostkom i rodzinom w sytuacji, gdy z powodu różnych zdarzeń losowych (choroby, inwalidztwa, starości), nie są one w stanie zapewnić sobie dochodów pochodzących z pracy. Podstawowymi aktami prawnymi, określającymi obowiązek ubezpieczenia oraz uprawnienia do świadczeń ubezpieczenia społecznego są: - ustawa z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin (z późn. zm.), - ustawa z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (z późn. zm.), - ustawa z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych (z późn. zm.), - ustawa z dnia 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (z późn. zm.), - ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (z późn. zm.), - ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczenia społecznego (z późn. zm.), - ustawa z dnia 1 grudnia 1994 r. o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych (z późn. zm.), - ustawa z dnia 18 grudnia 1996 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (z późn. zm.). ZUS wypłaca różnorodne świadczenia, zapewniające finansowe bezpieczeństwo ubezpieczonym. Świadczeniami na rzecz rodzin i dzieci są świadczenia alimentacyjne oraz następujące zasiłki: - porodowy, - macierzyński, - wychowawczy, - opiekuńczy, - rodzinny, - pielęgnacyjny. Świadczenia w przypadku choroby obejmują: - zasiłek chorobowy, - świadczenia rehabilitacyjne, - rentę szkoleniową, - zasiłek wyrównawczy. W przypadku starości, inwalidztwa i śmierci żywiciela rodziny wypłacane są: - emerytura,
BSE 3 - renta inwalidzka (od 1 września 1997 r. - renta z tytułu niezdolności do pracy), - renta rodzinna, - jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, - dodatek pielęgnacyjny do emerytur i rent, - dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej, - zasiłek pogrzebowy. Zmiany w liczbie ubezpieczonych Liczba ubezpieczonych w latach 1990-1996 wykazała tendencję spadkową, co wynikało ze zmian demograficznych, następstw przemian ustrojowo-gospodarczych, a szczególnie narastającego zjawiska bezrobocia. 2 Między rokiem 1990 a 1994 liczba ubezpieczonych zmniejszyła się o 1 min 481 tys. osób. Tendencja spadkowa zatrzymana została w 1994 roku, a w latach następnych nastąpił wzrost liczby ubezpieczonych. Nadal jeszcze w 1996 r. liczba ubezpieczonych była niższa o 946,9 tys. osób w porównaniu z 1990 r. Systematycznie wzrasta liczba osób zatrudnionych sektorze prywatnym. Tablica 1. Liczba ubezpieczonych w latach 1990-1996 w tys. Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Ubezpieczeni w tys. 14124,1 13628,9 13249,8 12732,7 12643,4 12935,1 13177,2 Sektor publiczny 12397,1 11253,2 8934,0 8077,4 7669,3 7478,5 7264,5 Sektor prywatny 1727,0 2375,7 4315,8 4655,3 4974,1 5456,6 5912,7 Pracownicy 13240,3 12603,6 12081,4 11511,7 11419,7 11643,4 11877,3 Osoby prowadzące działalność 713,0 914,8 1083,0 1144,7 1156,4 1181,9 1182,9 na własny rachunek Osoby wykonujące pracę na 128,7 70,6 46,8 37,6 29,6 68,9 79,1 rzecz sektora publicznego lub prywatnego Twórcy i artyści 15,0 11,3 8,8 7,3 6,3 5,7 5,4 Źródło: dane ZUS Finanse Ubezpieczeń Społecznych Finanse ubezpieczeń społecznych są wyodrębnione w Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS), którego dysponentem jest ZUS, a gwarantem - budżet państwa. Podstawowym źródłem finansowania świadczeń z ubezpieczenia społecznego są składki, wynoszące 45% zarobków lub zadeklarowanych dochodów. Dla niektórych grup ubezpieczonych, np. pracujących w ramach umów agencyjnych lub umów zlecenia oraz prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek, składka wynosi 40%, co związane jest z mniejszym zakresem świadczeń przysługującym tym osobom. Koszty świadczeń wypłacanych przez ZUS niektórym grupom osób, jak np. inwalidom wojennym i wojskowym oraz kombatantom refundowane są ZUS-owi przez budżet państwa. 2 Dziubińska-Michalewicz M., Identyfikacja niektórych zagrożeń w systemie ubezpieczeń społecznych w Polsce, Praca i Zabezpieczenie Społeczne" nr 2/ 1995.
4 BSE Budżet państwa przekazuje również do ZUS dotację uzupełniającą, wyrównującą deficyt dochodu ze składek w stosunku do wydatków na świadczenia. Udział tej dotacji uzupełniającej z roku na rok maleje. Kondycja finansowa FUS uzależniona jest nie tylko od liczby świadczeniobiorców, ale i od poziomu dochodów, od których naliczana jest składka, jak również wysokości procentowej tej składki. W latach siedemdziesiątych składka kształtowała się na poziomie 15,5% wynagrodzenia! był to pułap wystarczający. Pojawiła się nawet nadwyżka, która była przekazywana do budżetu, pomimo istniejącej od 1968 r. możliwości lokowania jej na specjalnym rachunku bankowym. Dotacje budżetowe, jako fundusze uzupełniające środki własne, pojawiły się w bilansie FUS od 1989 r. i są od tego czasu stałą pozycją, choć od 1994 r. systematycznie malejącą, zarówno w budżecie FUS jak i państwa. Tablica 2. Udział dotacji uzupełniającej budżetu państwa w latach 1992-1996 Lata w % wydatków FUS w % wydatków budżetu 1992 17,9 8,8 1993 19,8 9,7 1994 17,4 8,6 1995 10,2 46 1996 7,4 3,5 1997 (plan) 5,1 2,5 Dochody FUS Dochody FUS wyniosły w 1996 roku 52 198,3 min zł. Głównym źródłem dochodów są składki, uzupełniane dotacją celową na finansowanie świadczeń mundurowych oraz dotacją wyrównawczą, służącą wypełnieniu niedoboru, jaki powstaje pomiędzy sumą wypłacanych świadczeń, a kwotą wpływów ze składek. Tablica nr 3. Wielkość i struktura dochodów FUS w 1996 r. Wyszczególnienie Dochody w w% mln zł Składki 45 289,9 86,8 Refundacja przez budżet kosztów świadczeń dla niektórych 2 240,7 4,3 grup ludności Dotacja uzupełniająca 3 790,7 7,2 Inne dochody (np. zwroty nienależnie pobranych świadczeń, 877,0 17 odsetki za zwłokę w opłacie składek itp.) Razem: 52 198,3 100,0 Na poziom dochodów FUS w sposób znaczący rzutuje zadłużenie płatników składek, wynoszące na koniec grudnia 1997 r. 4 759,2 min zł, co stanowi 9,1 % dochodów FUS. Jest to kwota większa od dotacji z budżetu państwa do tego funduszu. Zadłużenie sektora publicznego wynosi 71,4% tej kwoty, a sektora prywatnego - 28,6%. Największymi dłużnikami ZUS są jednostki górnictwa węgla kamiennego, następnie jednostki resortu oświaty i ochrony zdrowia, stocznie, huty oraz Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Na przestrzeni ostat-
BSE 5 nich lat ogólne tempo zadłużenia z tytułu składek maleje. W stosunku do płatników składek mających największe trudności finansowe stosowane jest przez ZUS rozkładanie długu na dogodne raty, a także udzielanie prolongaty wyznaczonych terminów płatności. Systematycznej poprawie od 1993 roku ulega tzw. ściągalność składek, tj. stosunek faktycznych wpływów ze składek w danym okresie do zakładanego (planowanego) wpływu w tym czasie. Wydatki FUS Wydatki FUS w 1996 r. wyniosły 49 868,8 min zł, z czego 97,4% stanowiły wydatki na pieniężne świadczenia ubezpieczeniowe, a 2,6% -wydatki administracyjne. Tablica 4. Wydatki FUS według rodzajów w 1996 r. Wyszczególnienie w mln zł w% Świadczenia pieniężne, z tego: 49 868,8 97,4 - emerytury i renty 44 081,9 86,1 - zasiłki macierzyńskie 469,8 0,9 - zasiłki opiekuńcze 176,4 0,3 - zasiłki wychowawcze 433,3 0,8 - zasiłki chorobowe 2344,0 4,6 - zasiłki pogrzebowe 471,7 0,9 - zasiłki porodowe 39,7 0,1 - świadczenia rehabilitacyjne 96,1 0,2 - pozostałe świadczenia (w tym: podlegające z budżetu państwa 1 755,9 3,5 np. dodatki dla kombatantów, ryczałty energetyczne) Działalność prewencyjna 7,5 0,0 Koszty administracyjne 1 340,7 2,6 Ogółem: 51217,0 100,0 Podstawowym świadczeniem wypłacanym z FUS są emerytury i renty, stanowiące dominującą pozycję wypłat. Na drugim miejscu znajdują się zasiłki chorobowe, a następnie pozostałe świadczenia. W grupie kosztów administracyjnych, pierwsze miejsce zajmują wynagrodzenia, a w dalszej kolejności: - opłaty pocztowe i bankowe za przekazywane świadczenia pieniężne, - zakup towarów i usług, - inne koszty działalności, - inwestycje, - obsługa świadczeń realizowanych przez KRUS. Zmiany w liczbie pobierających emerytury i renty, wysokość świadczeń emerytalnorentowych W okresie transformacji ma miejsce stały wzrost liczby emerytów i rencistów. Tylko między 1990 a 1992 rokiem przybyło ich 867,5 tys. (bez służb mundurowych).
6 BSE Przeciętna liczba osób pobierających świadczenia emerytalno-rentowe ZUS w poszczególnych latach wynosi: 1993 r - 6 471,0tys., 1994 r - 6 632,6 tys., 1995 r - 6 779,2tys., 1996 r - 6 907,6 tys., 1997 r 3-7 006,5 tys. Jednocześnie obniżyła się liczba ubezpieczonych, za których opłacane są składki (między 1990 a 1992 rokiem spadek ten wyniósł 874 tys.), co w znaczący sposób pogorszyło stosunek liczby osób aktywnych zawodowo do pobierających świadczenia emerytalno-rentowe. O ile w 1990 r na jednego emeryta i rencistę przypadało 2,2 aktywnych zawodowo opłacających składki, o tyle w roku 1993 relacja ta kształtowała się 1: 1,89, a w latach następnych - 1:1,82 (rok 1995) oraz 1:1,79 (rok 1996). Pomimo pogarszającej się proporcji liczby ubezpieczonych do liczby emerytów i rencistów i utrzymywania się wysokiego wskaźnika inflacji, utrzymana została realna wysokość świadczeń w okresie transformacji. Tablica 5. Wielkość świadczeń emerytalno-rentowych w latach 1992-1996 Lata Przeciętna wysokość (brutto) świadczenia Relacja świadczenia do przeciętnego okres poprzedni Nominalny wzrost, emerytalno-rentowego wynagrodzenia =100 z FUS w zł * 1992 174,43 59,4 1993 233,93 58,6 134,1 99,1 1994 320,38 60,1 137,0 103,6 1995 422,53 60,1 131,9 103,2 1996 515,29 59,0 122,0 101,8 1996 ** 519,21 59,5 122,9 102,5 * dane porównywalne, bez świadczeń tzw. mundurowych, a także bez zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych Realny wzrost, okres poprzedni=100 ** przeliczono z uwzględnieniem jednorazowej wypłaty wyrównania, zapewniającego realny wzrost emerytury i renty w 1996 r. o 2,5% w stosunku do 1995 r. Przeciętna wysokość świadczeń emerytalno-rentowych, finansowanych z FUS, kształtowała się w II kwartale 1997 r. następująco: emerytura - 697,30 zł, tj. 66,8% przeciętnego wynagrodzenia, renta inwalidzka - 504,58 zł, tj. 48,4% przeciętnego wynagrodzenia, renta rodzinna - 599,04 zł, tj. 57,4% przeciętnego wynagrodzenia, ogółem świadczenie emerytalno-rentowe - 607,81 zł, tj. 58,3% przeciętnego wynagrodzenia. Gwarancję socjalną dla tych, którzy z różnych względów (niskich zarobków, krótkiego stażu pracy, braku uprawnień do ustawowej emerytury lub renty) otrzymywaliby świadczenia w bardzo niskiej wysokości, stanowi minimalne świadczenie emerytalno-rentowe. 3 Pierwsze półrocze.
BSE 7 Od września 1997 r. kwoty minimalnych świadczeń miesięcznych wynoszą: * emerytura, renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, renta rodzinna - 374,63 zł, * renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy - 288,18 zł, * renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy, renta rodzinna wypadkowa - 449,56 zł, * renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy - 345,82 zł. Gwarantowane świadczenia minimalne otrzymuje 203 tys. emerytów, 754 tys. osób pobierających renty inwalidzkie i 245 tys. osób uprawnionych do renty rodzinnej. Łącznie osoby te stanowią prawie 18% ogólnej liczby emerytów i rencistów. Można więc przyjąć, że co piąta osoba pobiera najniższe świadczenie emerytalno-rentowe. Zarówno emeryci jak i renciści mogą jednocześnie pobierać świadczenie i uzyskiwać dodatkowe dochody z pracy. Ustalone zostały jednak granice dochodu, który: nie powoduje zmniejszenia emerytury (renty), powoduje zmniejszenie, powoduje całkowite zawieszenie wypłaty świadczenia. Od 1 grudnia 1997 r. do 28 lutego 1998 roku, granice te wynoszą: - do 647,20 zł miesięcznie, przy tym dochodzie można pobierać w całości emeryturę lub rentę, - do 1 294,40 zł - świadczenie zmniejsza się o taką kwotę, o jaką osiągany dochód przekracza 647,20 zł, nie więcej niż 24%, 20,4% i 18% kwoty bazowej, w zależności od pobieranego świadczenia. W 1997 r. roczny limit roczny ograniczający w 1997 wynosił 7 182,30 zł, a roczny limit zawieszający - 14 363,80 zł. Struktura świadczeniobiorców według rodzaju pobieranych świadczeń w pierwszym półroczu 1997 roku kształtowała się następująco: - emerytury pobierało 3 min 183 tys. świadczeniobiorców, tj. 45,4%, - renty inwalidzkie - 2 min 666 tys., tj. 38,0%, - renty rodzinne - 1 min. 158 tys. czyli 16,6% ogółu. Specyficzny dla polskiego systemu jest duży odsetek rent inwalidzkich w portfelu emerytalno-rentowym. Prawie połowę stanowią świadczenia emerytalne. Szereg możliwości uzyskania emerytury w wieku niższym od ustawowego 4 sprawiło, że w 1996 r. przeciętny wiek mężczyzny w momencie przejścia na emeryturę wynosił 59 lat, a kobiety - 55 lat. Natomiast średni staż pracy jest z reguły wyższy od ustawowego i wynosił w 1996 r. dla przechodzących na emeryturę 36,7 lat dla mężczyzn i 31,5 lat dla kobiet. Renty inwalidzkie Ta grupa świadczeń była wewnętrznie bardzo zróżnicowana, chociażby ze względu na funkcjonujące do 31 sierpnia 1997 r. trzy grupy inwalidów: - I grupa - całkowita niezdolność do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, 4 Ustawowy wiek emerytalny wynosi 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, natomiast minimalny staż wymagany do emerytury w pełnej wysokość - 25 lat dla mężczyzn i 20 lat dla kobiet. Kobiety w wieku 55 lat z co najmniej 30-letnim stażem pracy mają również prawo do pełnej emerytury.
8 BSE - II grupa - całkowita niezdolność do pracy, - III grupa - częściowa niezdolność do pracy. Na to zróżnicowanie miały ponadto wpływ renty inwalidzkie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, przyznawane na preferencyjnych warunkach w stosunku do wymaganych w systemie powszechnym. W całym portfelu 2 min 666 tys. rent inwalidzkich, renty wypadkowe stanowiły 249,6 tys., czyli 9,4% (dane za I półrocze 1997 r.). W I półroczu 1997 r. struktura wypłacanych rent inwalidzkich kształtowała się następująco: -I grupa - 12,6% ogółu rent, -II grupa-41,4%, - III grupa - 46,0%. Od 1994 roku daje się zaobserwować systematyczny spadek przyrostu nowych rent inwalidzkich. Tablica 6. Liczba inwalidów na 100 tys. pracujących w poszczególnych latach Lata Ogółem I grupa II grupa III grupa 1994 2 251 112 663 1476 1995 2 019 107 625 1287 1996 1 828 105 600 1 123 Od 1 września 1997 roku zmienione zostały zasady orzekania ZUS o inwalidztwie. O możliwości przyznania renty decyduje obecnie stopień utraty zdolności do pracy, nie zaś ogólny biologiczny" stopień inwalidztwa. Konsekwencją tego jest odstąpienie od podziału rent na trzy grupy. Dotychczasowe renty inwalidzkie I i II grupy stały się rentami z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, natomiast renty inwalidzkie III grupy - rentami z tytułu częściowej niezdolności do pracy. O niezdolności do pracy dla celów przyznania świadczeń z ubezpieczenia społecznego orzekają obecnie lekarze-orzecznicy ZUS, zamiast dotychczas funkcjonujących Komisji Lekarskich do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia oraz działających w II instancji Komisji wojewódzkich. Natomiast o niepełnosprawności decydującej o możliwości przyznania różnych ulg, przywilejów i świadczeń nie wynikających z ubezpieczenia społecznego orzekają wojewódzkie zespoły działające przy Wojewódzkich Urzędach Pracy. Istotną zmianą wprowadzoną w systemie orzecznictwa jest ścisłe powiązanie możliwości uzyskania świadczenia pieniężnego w postaci renty z utratą zdolności do pracy. Obecnie renta rekompensuje utracone dochody z powodu niemożności wykonywania pracy. Nie jest ona natomiast swego rodzaju odszkodowaniem za inwalidztwo, które nie zawsze powodować musi utratę zdolności do pracy. Renta szkoleniowa, renta rodzinna W związku z reformą orzekania o niezdolności do pracy, od 1 września 1997 r. uległ powiększeniu katalog świadczeń z ubezpieczenia społecznego o rentę szkoleniową. Renta szkoleniowa przyznawana jest osobie, która uzyskała orzeczenie o celowości przekwalifi-
BSE 9 kowania się zawodowego, ze względu na całkowitą niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie. Renta szkoleniowa jest przyznawana na okres 6 miesięcy, z możliwością przedłużenia na dalsze okresy (maksymalnie o dalsze 30 miesięcy), gdy dalsze przekwalifikowanie stwarza szansę zdobycia nowego zawodu i powrotu do pracy. Nie przysługuje ona w przypadku osiągania wynagrodzenia lub dochodu. Renty rodzinne stanowią 16,6% wszystkich wypłacanych przez ZUS świadczeń emerytalno-rentowych. Jest to świadczenie wypłacane na dzieci z tytułu śmierci rodzica (rodziców) jak i na rzecz wdowy (wdowca) bądź innych jeszcze osób, które pracownik utrzymywał lub przyczyniał się do ich utrzymania. Podstawową grupę świadczeniobiorców stanowią dzieci, zarówno uczące się jak i studiujące, do 25 roku życia. Zasiłki chorobowe Zasiłki chorobowe stanowią drugą po emeryturach i rentach, pozycję wydatków FUS. Zadaniem ich jest zrekompensowanie utraconych zarobków (dochodów) na skutek krótkotrwałej niezdolności do pracy z powodu choroby. Za pierwsze 35 dni tej niezdolności łącznie w roku kalendarzowym zasiłek ten wypłaca pracodawca, a od 36 dnia ZUS. Wysokość zasiłku chorobowego wynosi 80% wynagrodzenia będącego podstawą wymiaru zasiłku, ale ta podstawa może stanowić i 100% podstawy. Ma to miejsce w przypadku: niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy i w drodze do lub z pracy, choroby zawodowej, ciąży, niezdolności do pracy dłuższej niż 90 dni. Podstawowy okres pobierania zasiłku wynosi 6 miesięcy, a w razie gruźlicy - 9 miesięcy. Może on być przedłużony o dalsze 3 miesiące, jeśli chory rokuje odzyskanie zdolności do pracy. W 1996 r. z ogólnej kwoty wypłat z tytułu absencji chorobowej, zakłady pracy wypłaciły 40,7%, natomiast ZUS - 59,3%. W porównaniu z 1995 r. wydatki zakładów pracy wzrosły o 15,2%, a ZUS aż o 44,6%. Największy wzrost absencji chorobowej odnotowuje się wśród osób prowadzących działalność gospodarczą dla których całość absencji finansowana jest ze środków FUS. Można przypuszczać, że wzrost ten nie spowodowany jest tylko względami zdrowotnymi. Praktykom wypłacania nienależnych zasiłków chorobowych sprzyja z pewnością przepis, który zezwala na przedłożenie w ZUS zaświadczenia lekarskiego w okresie 6 miesięcy od ustania niezdolności do pracy. Poza tym, nie zostały przyznane lekarzomorzecznikom ZUS kompetencje w zakresie weryfikacji zwolnień z powodu choroby wydanych przez lekarzy leczących. W 1994 r. przeciętna miesięczna liczba dni absencji chorobowej wynosiła 10 263 tys., w dalszych latach wykazując tendencję wzrostu do 10 270 w 1995 r. i 11 735 tys. w 1996 r. Przeciętna dzienna wysokość zasiłku chorobowego kształtowała się następująco: - 10,77 zł w 1994 r., - 13,16 zł w 1995 r., - 16,55 zł w 1996 r.
10 BSE Zasiłki macierzyńskie, wychowawcze i opiekuńcze Zasiłek macierzyński przysługuje pracownicy, która w myśl przepisów Kodeksu pracy jest uprawniona do urlopu macierzyńskiego z tytułu urodzenia dziecka oraz pracownicy, która przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do jednego roku. Zasiłek ten, wynoszący 100% miesięcznego wynagrodzenia, wypłacany jest za okres 16 tygodni na pierwsze dziecko, 18 tygodni na kolejne dzieci i 26 tygodni przy porodzie wielorakim. Przeciętna dzienna wysokość zasiłku w 1996 r. wynosiła 15,02 zł, wobec 12,05 zł w 1995 r. i 9,3 zł w 1994 r. Zasiłek wychowawczy przysługuje pracownicy lub pracownikowi korzystającym z urlopu wychowawczego. Jego przyznanie uzależnione jest od wysokości dochodu przypadającego na osobę w rodzinie. 5 Przy spełnieniu odpowiednich warunków, osoba uprawniona ma prawo do zasiłku wychowawczego przez okres 24 miesięcy kalendarzowych. Okres ten wynosi 36 miesięcy w razie opieki nad więcej niż jednym dzieckiem z jednego porodu lub w przypadku samotnego wychowywania dziecka. Jeśli opieka sprawowana jest nad dzieckiem specjalnej troski, zasiłek może być wypłacany przez 72 miesiące. W 1994 r. wypłacono przeciętnie w każdym miesiącu 253,6 tys. zasiłków. W kolejnych latach liczba ta ulegała systematycznemu zmniejszeniu - do 221,2 tys. w 1995 r. i 197,4 tys. w 1996 r. Przeciętna miesięczna wysokość zasiłku wynosiła 182,95 zł w 1996 r. Zasiłki opiekuńcze przysługują na okres zwolnienia od pracy, gdy konieczne jest osobiste sprawowanie opieki nad zdrowym dzieckiem do lat 8, dzieckiem chorym w wieku do lat 14 lub innym chorym członkiem rodziny. Jeśli opieka sprawowana jest nad dzieckiem starszym lub innym chorym członkiem rodziny, to zasiłek taki wypłacany jest nie dłużej niż 14 dni w roku kalendarzowym. Łączny okres wypłaty zasiłku opiekuńczego, w wysokości 80% wynagrodzenia, nie może przekraczać 60 dni w roku. W 1996 r. wypłacono przeciętnie w każdym miesiącu 893 tys. zasiłków, tj. zdecydowanie mniej w porównaniu z latami poprzednimi - 1059 tys. w 1995 r. i 1331 tys. w 1994 r. Przeciętna dzienna wysokość zasiłku wynosiła 16,47 zł w 1996 r. Inne zasiłki Zasiłek porodowy, rodzinny, pielęgnacyjny, pogrzebowy należą do zasiłków finansowanych w całości przez budżet państwa, a wypłacanych przez ZUS lub pracodawcę. Zasiłek porodowy jest jednorazowym świadczeniem przysługującym z tytułu urodzenia dziecka ubezpieczonej lub nie pracującej żonie ubezpieczonego. W 1996 r. wypłacono przeciętnie w każdym miesiącu 27,4 tys. zasiłków, a średnia jego wysokość wynosiła 120,83 zł. Od 1 grudnia 1997 r. do 28 lutego 1998 r. zasiłek porodowy kształtował się na poziomie 161,80 zł. 5 Począwszy od 1 marca 1997 r. granicą dochodu na jedną osobę w rodzinie jest 218 zł 25 gr.
BSE 11 Zasiłek rodzinny przysługuje na dziecko do lat 16, a jeżeli się kształci w szkole - do 20 roku życia. Nie ma ograniczeń wiekowych jeśli dziecko jest niepełnosprawne. W pewnych sytuacjach zasiłek przysługuje również na żonę lub męża. Zasiłek jest wypłacany w rodzinie, której przeciętny miesięczny dochód na jedną osobę nie przekracza 50% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, ogłoszonego dla celów emerytalnych. Aktualnie granica dochodu wynosi 436,50 zł. Do końca 1997 r. zasiłek był wypłacany w jednakowej wysokości. Od 1 stycznia 1998 r. jest on zróżnicowany, zależny od liczby dzieci w rodzinie, wzrastający na kolejne dziecko. W 1996 r. wypłacano przeciętnie w miesiącu ze środków których dysponentem był ZUS, 7 432 tys. zasiłków. Przeciętna wypłata na rodzinę wyniosła 47,37 zł. Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje dziecku do lat 16 (wymagającemu ze względu na stan zdrowia stałej opieki innej osoby) lub osobie niepełnosprawnej powyżej 16 lat. Stan zdrowia musi być potwierdzony specjalnym orzeczeniem. Nie jest ono wymagane w przypadku osób, które ukończyły 75 lat życia. Od 1 września 1997 r. zasiłek pielęgnacyjny wynosi 96,06 zł. Zasiłek pogrzebowy przysługuje na pokrycie kosztów pogrzebu w przypadku śmierci pracownika lub członka jego rodziny bądź w przypadku zgonu emeryta lub rencisty lub członka jego rodziny. Wysokość zasiłku równa jest 200% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej z poprzedniego kwartału. Od 1 grudnia 1997 r. wynosi on 2 157,30 zł. Zasiłek wyrównawczy przysługuje pracownikowi, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek poddania się rehabilitacji zawodowej lub przesunięcia do innej pracy z powodu nosicielstwa choroby zakaźnej. Zasiłek ten równy jest kwocie, o którą zmniejszyło się wynagrodzenie. Może być on wypłacany maksymalnie przez 3 miesiące. W 1996 r. wypłacano przeciętnie w każdym miesiącu 178 tys. takich zasiłków, zaś średnia ich wysokość wynosiła dziennie 12,75 zł. Zasiłki wyrównawcze wypłacane są przez zakłady pracy, natomiast finansowane z FUS. Inne świadczenia i dodatki Świadczenie rehabilitacyjne przysługuje po wyczerpaniu uprawnień do zasiłku chorobowego, w przypadku rokowania odzyskania zdolności do pracy. Może być wypłacane nie dłużej niż przez 12 miesięcy, w wysokości 75% wynagrodzenia lub 100%, w przypadku zaistnienia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. W 1996 r. ze świadczenia tego korzystało przeciętnie w miesiącu 20,7 tys. osobom, w średniej wysokości 386,61 zł. Świadczenie to wypłacane jest przez ZUS lub przez pracodawców, a finansowane z FUS. Świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego wypłacane jest od 1975 r. przez ZUS osobom dla których alimenty zostały ustalone przez sąd, jednak ich egzekucja jest nieskuteczna. WI półroczu 1997 r. świadczenia takie otrzymywało miesięcznie przeciętnie 371,7 tys. osób. Średnia miesięczna wysokość świadczenia na jedną uprawnioną osobę wyniosła 102,61 zł.
12 BSE Wypłata świadczeń alimentacyjnych i obsługa Funduszu Alimentacyjnego jest zadaniem zleconym ZUS. Świadczenia te finansowane są z budżetu państwa. W 1996 r. wydatki budżetowe z tego tytułu wyniosły 331 300 tys. zł. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy należy się pracownikowi, który wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej doznał długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Wysokość odszkodowania zależy od stopnia procentowego uszczerbku na zdrowiu. Kwoty jednorazowych odszkodowań ustala co kwartał Minister Pracy i Polityki Socjalnej. Odszkodowania powypadkowe finansowane są z FUS w przypadku pracowników sektora prywatnego oraz z funduszy zakładów pracy - w przypadku sektora publicznego. W 1996 r. sfinansowano z FUS 110,4 tys. odszkodowań na kwotę 178,2 min zł. Przeciętna wysokość odszkodowania w tymże roku wyniosła 1614,11 zł. W kwocie ogólnych wypłat na odszkodowania w 1996 r. wypłaty ZUS stanowiły 66,1%, natomiast zakładów pracy -33,9%. Dodatek pielęgnacyjny jest świadczeniem analogicznym jak zasiłek pielęgnacyjny, jednakże przysługuje on emerytom i rencistom. Jest całkowicie wypłacany przez ZUS i finansowany z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Dodatek do rent rodzinnych dla sieroty zupełnej wypłacany jest osobom uprawnionym do renty rodzinnej i będącym sierotami zupełnymi. Wysokość tego zasiłku od 1 września 1997 r. wynosi 96,06 zł miesięcznie. Jest on waloryzowany w terminach waloryzacji emerytur i rent. Dodatki wypłacane są przez ZUS wraz z rentą rodzinną i finansowane z FUS. ZUS a reforma ubezpieczeń społecznych Trwające od kilku lat prace nad reformą systemu ubezpieczeń społecznych wskazują jednoznacznie na konieczność przeprowadzenia zmian także samej instytucji ZUS i takich zmian legislacyjnych jej statusu, by mogła sprostać oczekiwaniom, jakie stawia się nowoczesnej i sprawnej administracji. 6 Głównym, nowym zadaniem stojącym przed ZUS będzie stworzenie bazy danych dla ok. 13 min ubezpieczonych i ponad 7 min emerytów i rencistów. Taka ewidencja ubezpieczonych jest podstawowym technicznym warunkiem przeprowadzenia reformy samego systemu, zakładającej, między innymi: - wyodrębnienie trzech segmentów ubezpieczenia społecznego - ubezpieczenia emerytalno-rentowego, ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa, ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych - każdego z odrębną składką ewidencjonowaną na oddzielnym funduszu, - podział składki ubezpieczeniowej na część opłacaną przez pracodawcę i pracownika w ubezpieczeniu emerytalno-rentowym, - wprowadzenie składki na ubezpieczenie chorobowe finansowanej w całości przez pracownika, 6 Naniewicz K., Reforma ubezpieczeń społecznych - nowe zadania dla pracodawców, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz samych ubezpieczonych, Przegląd Ubezpieczeniowy dla Ciebie", nr 12(12) 1997.
BSE 13 - opłacanie składki na ubezpieczenie od wypadków przy pracy i chorób zawodowych w całości przez pracodawcę, - podział obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego na dwa filary: pierwszy - powszechny, repartycyjny, oparty na zasadach zbliżonych do obecnie obowiązujących, administrowany w przyszłości przez ZUS; drugi - powszechny, kapitałowy, w którym składki będą wpływały do kilkunastu funduszy emerytalnych i będą przez te fundusze inwestowane; zakłada się, że składki emerytalne do drugiego filaru kapitałowego pobierać będzie także ZUS i będzie je odprowadzał do poszczególnych funduszy emerytalnych. Z tych względów najistotniejszym zadaniem stojącym przed ZUS jest wdrożenie Kompleksowego Systemu Informatycznego, dającego możliwość stworzenia ewidencji indywidualnych przebiegów ubezpieczenia każdej osoby. Aktualnie ok. 9,5 min ubezpieczonych stanowią osoby "bezimienne" tj. takie, za które składki pracodawcy opłacają globalnie, w skali całego przedsiębiorstwa. Dokumentacja źródłowa dotycząca przebiegu ubezpieczenia tych osób znajduje się w posiadaniu pracodawcy, co stwarza duże ryzyko jej zaginięcia i zniszczenia, a w konsekwencji brak możliwości udowodnienia uprawnień do świadczeń emerytalno-rentowych, jak i rzetelnego obliczenia ich wysokości. Groźba taka jest realna w przypadkach coraz częstszego zjawiska przekształcania firm, ich bankructwa czy likwidacji. Konieczne jest zatem, aby kompletna informacja dotycząca przebiegu ubezpieczenia każdej osoby znalazła się w jednym miejscu, czyli w instytucji ubezpieczeniowej. Chodzi szczególnie o informacje o: - okresie zatrudnienia i uzyskiwanych w tym czasie dochodach, - okresach i kwocie uzyskiwanych zasiłków, - okresach tzw. nieskładkowych, branych pod uwagę dla celów emerytalno-rentowych, - przebiegu ubezpieczenia za granicą, - orzeczeniach dotyczących zdrowia. Stworzenie indywidualnych kont ubezpieczeniowych oznaczać będzie dla ubezpieczonego uzyskanie pewności, że nikt nie otrzyma świadczenia niższego niż należne, gdy cała pełna i wiarygodna dokumentacja znajdować się będzie w dyspozycji instytucji ubezpieczeniowej. Ogrom zadań, głównie związanych z wdrożeniem indywidualnej ewidencji ubezpieczeniowej, nie powinien przysłaniać niewątpliwych korzyści tego przedsięwzięcia. Należy przy tym pamiętać, że oprócz tych nowych zadań, aktualną i niełatwą funkcją ZUS jest zarówno pewna jak i terminowa wypłata świadczeń emerytalno-rentowych, różnego rodzaju zasiłków, jak i sprawne i skuteczne uzyskiwanie środków na te wypłaty. Ta instytucja ubezpieczeniowa wypłaca na świadczenia miliardy złotych - w 1996 r prawie 50 mld. Musi ponadto kontrolować, czy pobierane świadczenia trafiają do właściwych osób, mogących udokumentować swe prawa do nich, jak i to, by składki na ubezpieczenie społeczne opłacane były terminowo i w prawidłowej wysokości.