ROZPUSZCZALNOŚĆ KADMU W RÓŻNYCH GLEBACH I JEGO POBIERANIE PRZEZ OWIES I RZEPAK SOLUBILITY OF CADMIUM IN DIFFERENT SOILS AND ITS UPTAKE BY OAT AND RAPE

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 49-57 FLORIAN GAMBUŚ, MAGDALENA RAK, JERZY WIECZOREK ROZPUSZCZALNOŚĆ KADMU W RÓŻNYCH GLEBACH I JEGO POBIERANIE PRZEZ OWIES I RZEPAK SOLUBILITY OF CADMIUM IN DIFFERENT SOILS AND ITS UPTAKE BY OAT AND RAPE Katedra Chemii Rolnej, Akademia Rolnicza w Krakowie A bstract: The work was aimed to determine the effect o f some soil properties on cadmium solubility and to assess various extract solutions suitability for assaying this metal forms in soil taken up by oats and rape. The studies were carried out in the form o f a vegetative experiment and laboratory tests. Cadmium accumulation in plants depended on soil concentrations o f its readily soluble forms and specific predisposition o f plants for this metal absorption. Solutions with small power o f extraction (0.01 mol dm-1 CaCl2 and 1 mol dm-1 NH4N 0 3), releasing a small part o f total cadmium contents, describe this metal phytoavailability in soil much better than strong solutions, dissolving a majority o f soil cadmium (1 mol dm-1 HC1, 0.1 mol dm-1 CaCl2 or 0.005 mol dm-1 DTPA). These observations concern first o f all soils with elevated cadmium concentrations. Słowa kluczowe: kadm, gleba, doświadczenie wazonowe, owies, rzepak. K ey w ords: cadmium, soil, pot experiment, oat, rape. WSTĘP Kadm, obok ołowiu i rtęci, zaliczany jest do pierwiastków o najsilniejszym toksycznym działaniu na biosferę. Przeciętna jego zawartość w skorupie ziemskiej oceniana jest na 0,1-0,2 mg kg-1 i tego rzędu zawartości występują zwykle w glebach lekkich nienarażonych na zagrożenia antropogeniczne, lecz gleby powstałe z niektórych skał osadowych i położone w zasięgu oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych i komunikacyjnych mogą zawierać znacznie większe ilości tego metalu - najczęściej 0,3-5 mg kg-1 s.m. gleby [Baluk, Kociałkowski 1985, Gambuś 1993, Yaron i in. 1996]. Z drugiej strony, charakteryzuje się on dużą łatwością włączania w łańcuch pokarmowy, a jego pobieranie przez rośliny w dużym stopniu zależy od odczynu i niektórych innych

50 F. Gambuś, M. Rak, J. Wieczorek właściwości gleby [Miechówka i in. 1995, Gambuś, Rak 2000]. W roztworze glebowym gleb kwaśnych jego stężenie jest stosunkowo duże [Gambuś 1998], natomiast ze wzrostem ph następuje unieruchamianie kadmu, wytrąca się on w formie węglanów, trudno rozpuszczalnych wodorotlenków oraz zwiększa się jego adsorpcja na koloidach glebowych [Gębski 1997, Smal i in. 1998]. Z tych powodów całkowita zawartość kadmu w glebie najczęściej nie może być bezpośrednim wskaźnikiem jego bioprzyswajalności. Badania nad opracowaniem chemicznego testu oceny zawartości w glebie mikroelementów i metali ciężkich przyswajalnych dla roślin, prowadzone są od wielu lat. Najczęściej stosowano w tym celu wodę, roztwory soli i kwasów o różnym stężeniu oraz różne związki kompleksujące. Występowały one w roztworach pojedynczo lub w różnych mieszaninach. Jednakże wyniki tych badań nie spełniły jeszcze oczekiwań [Lindsay, Norvell 1978, Brümmer i in. 1986, Del Castilho, Rix 1992, Novozamsky i in. 1993, Kociałkowski, Komisarek 1989]. Celem pracy było określenie wpływu niektórych właściwości gleby na rozpuszczalność kadmu, jego przyswajalność dla roślin oraz ocena przydatności różnych roztworów ekstrakcyjnych do oznaczania zawartości form tego metalu pobieranych przez owies i rzepak z gleb z naturalną zawartością kadmu i sztucznie zanieczyszczonych tym pierwiastkiem. MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono na 15 glebach zróżnicowanych pod względem właściwości, które mogły oddziaływać na rozpuszczalność zawartego w nich kadmu i jego dostępność dla roślin (tab. 1). Były to niezanieczyszczone kadmem (całkowita zawartość Cd = 0,23-1,37 mg kg-1) gleby piaszczyste, gliniaste i pyłowe użytków rolnych okolic Krakowa. Zawartość części spławialnych (< 0,02 mm) w tych glebach mieściła się w zakresie 15^9%, a węgla organicznego od 3,5 do 34,6 g kg-1 s.m. gleby. Pod względem odczynu jedna gleba była bardzo kwaśna, dwie kwaśne, siedem lekko kwaśnych, a pięć charakteryzowało się odczynem obojętnym. Fitoprzyswajalność kadmu zawartego w glebie badano w doświadczeniu wazonowym, którego schemat obejmował 15 obiektów (z poszczególnymi glebami - tab. 1), a w obrębie każdego obiektu wprowadzono 2 warianty: - gleba z naturalną zawartością kadmu, - gleba sztucznie zanieczyszczona kadmem - dodatek 2 mg Cd kg-1 gleby w formie 3 CdS04 8H20. W całym doświadczeniu stosowano jednakowe nawożenie NPKMg i prowadzono je w 4 powtórzeniach. W pierwszym roku wysiano owies (Avena sativa L.) odmiany Farys, który zebrano po 80 dniach wegetacji, a w drugim rzepak {Brassica napus ssp. oleifera) odmiany Star, zebrany w fazie kwitnienia po 56 dniach wegetacji. Na podstawie wielkości uzyskanych plonów korzeni i części nadziemnych oraz ziarna owsa, a także zawartości kadmu w tych plonach wyliczono ilości tego metalu pobrane przez rośliny z gleby w wazonie.

Rozpuszczalność Cd w różnych glebach i jego pobieranie 51 TABELA 1. Charakterystyka gleb użytych w badaniach TABLE 1. Characteristics of soils used in investigation Nr gleby Soil No Cd [mg-kg1] P^KCI С org. Org. С [g - k g 1] Zawartość frakcji [%] Content of fraction o średn - of diam [mm] Hh S ВЕС T CEC < 0,02 < 0,002 mmol(+) kgt1 1 0,41 6,14 11,0 15 7 14,3 55,3 69,6 2 0,55 5,14 12,4 20 11 28,1 72,7 100,8 3 0,23 4,33 3,5 29 10 22,1 39,4 61,5 4 0,89 6,57 9,3 29 10 6,6 101,5 108,1 5 0,72 6,66 13,9 31 15 6,0 136,9 142,9 6 1,08 6,15 21,2 33 9 15,8 116,7 132,5 7 0,77 6,66 8,2 33 12 7,5 114,7 122,2 8 0,56 6,21 11,7 37 15 12,8 112,4 125,2 9 1,37 6,44 22,9 39 15 10,9 232,4 243,3 10 0,42 6,39 8,7 39 15 8,6 116,7 125,3 11 0,68 6,89 14,0 43 12 5,2 205,4 210,6 12 0,60 5,74 13,6 45 12 15,8 187,3 203,1 13 0,99 5,14 34,6 45 19 54,8 291,9 346,7 14 0,74 6,09 12,3 46 17 12,8 166,2 179,0 15 0,92 7,00 18,8 49 15 3,8 253,9 257,7 V* [%] 40,1 12,1 52,1 27,5 25,2 85,5 50,4 48,1 V* - Współczynnik zmienności - Variability coefficient [%] W glebie pozostałej po zakończeniu doświadczenia przeprowadzono ekstrakcję rozpuszczalnych form kadmu metodą statyczną za pomocą jednokrotnego wytrząsania prób glebowych z 5 roztworami ekstrakcyjnymi (tab. 2). ph gleby oznaczono potencjometrycznie, a kwasowość hydrolityczną(hh) i sumę wymiennych kationów zasadowych (S) - metodą Kappena. Z tych wartości wyliczono pojemność sorpcyjną gleby (T). Zawartość węgla organicznego oznaczono przez jego utlenienie chromianem (VI) potasu metodą Tiurina, a skład granulometryczny metodą areometrycznąbouyoucosa-cassagrande'a w modyfikacji Prószyńskiego. Całkowitą zawartość kadmu w glebie po roztworzeniu próbki w mieszaninie stężonych kwasów: azotowego (V) i chlorowego (VII), podobnie jak w roztworach powstałych po rozpuszczeniu popiołu materiału roślinnego, określano przy użyciu spektrofotometru absorpcji atomowej Philips PU 9100X, a zawartość kadmu w ekstraktach glebowych spektrofotometrem emisji atomowej ICP AES JY 238 ULTRACE. WYNIKI I DYSKUSJA Nagromadzenie kadmu w roślinach zależało od zawartości łatwo rozpuszczalnych form tego metalu w glebie i predyspozycji gatunkowych rośliny do jego absorpcji. Wzrost koncentracji labilnych form Cd w glebie powodował duży przyrost jego zawartości

52 F. Gambuś, M. Rak, J. Wieczorek TABELA 2. Ekstrakcja rozpuszczalnych form kadmu z gleby przy użyciu różnych roztworów TABLE 2. Extraction from the soil of soluble forms of cadmium using different solutions Ekstrahent Extractant Stosunek gleba : roztwór Soil : solution ratio Czas ekstrakcji Extraction time [h] Źródło Source 1 mol dm 3 NH.NO, 4 3 1 :2,5 2 [Del Castilho, Rix 1992] 0,01 mol dm~3 CaC^ 1 : 10 2 [Houbaiin. 1993] 0,005 mol dm 3 DTPA + TEA + CaС \ 1 :2 2 [Lindsay, Norvell 1978] 1 mol dm 3 HCl 1 : 10 1 [Zalecenia nawozowe 1990] 0,1 m ol-d m 3 CaC^ + H N 03 1 : 10 2 [Houba i in. 1993] w korzeniach obu gatunków roślin i w częściach nadziemnych rzepaku. U owsa wyraźnie hamowany był transport tego metalu z korzeni do części nadziemnych. Jeżeli średnia zawartość kadmu w korzeniach owsa uprawianego na glebach z naturalną zawartością tego metalu wynosiła 1,90 mg kg-1 s.m., a w częściach nadziemnych 0,51 iw ziarnie 0,38 mg kg-1 s.m., to średnie jego nagromadzenie w korzeniach i częściach nadziemnych rzepaku było prawie jednakowe. W tabeli 3 zamieszczono tylko średnie ważone zawartości kadmu w całych roślinach badanego owsa i rzepaku oraz jego pobranie przez rośliny z wazonu. Pomimo tego że rzepak był uprawiany jako roślina następcza, gromadził średnio ponad 6 razy więcej kadmu na glebach z naturalną zawartością tego metalu i 5-krotnie więcej na glebach sztucznie zanieczyszczonych tym pierwiastkiem w porównaniu z wcześniej uprawianym w doświadczeniu owsem. Spośród uwzględnionych w badaniach właściwości gleby, wzrost ph powodował wyraźną redukcję pobierania kadmu przez oba gatunki, lecz była ona znacznie lepiej widoczna w przypadku rzepaku. Wpływ zawartości substancji organicznej i pojemności sorpcyjnej gleby na zawartość kadmu w roślinach był znacznie słabszy. Największe ilości kadmu stwierdzono u rzepaku wyrosłego na najbardziej zakwaszonych glebach (phkc1< 5,14) lekkich nr 2 i 3, ale również na bardzo ciężkiej, próchnicznej glebie nr 13. Zależności te na ogół były silniejsze na obiektach z glebą zawierającą większe ilości metalu. W piśmiennictwie naukowym niejednokrotnie już poruszano problem dużego zróżnicowania zdolności nagromadzania metali ciężkich przez poszczególne gatunki roślin [Yaron i in. 1996, Gambuś 1997]. Znacznie większe zróżnicowanie zawartości kadmu w rzepaku niż w owsie, uprawianych na różnych glebach, potwierdzają wyliczone wartości współczynnika zmienności tej cechy (tab. 3). W przypadku roślin uprawianych na glebach z naturalną zawartością kadmu współczynnik zmienności opisujący zróżnicowanie zawartości kadmu w rzepaku był prawie 5-krotnie większy od jego wartości wyliczonej dla owsa. W roślinach z obiektów z glebą sztucznie zanieczyszczoną tym metalem różnica ta była ponad 2-krotna.

Rozpuszczalność Cd w różnych glebach i jego pobieranie 53 TABELA 3. Średnia ważona zawartość kadmu w owsie i rzepaku [mg kg 1s.m] i pobranie tego metalu przez rośliny [pg *wazon-1] TABLE 3. Weighted mean content of cadmium in oat and rape [mg kg 1 of d.m] and this metal uptake by plants [jjg pot '] Nr gleby - No of soil Zawartość Cd - Cd content Pobranie Cd - Cd uptake Owies - Oat Rzepak - Rape Owies - Oat Rzepak - Rape 0 Cd* + Cd** 0 Cd + Cd 0 Cd + Cd 0 Cd + Cd 1 0,39 2,24 1,28 7,18 13,0 67,0 17,3 102,7 2 0,75 5,32 11,39 58,9 27,3 184,2 79,7 500,9 3 0,49 8,15 8,33 37,8 11,7 189,8 62,5 245,8 4 0,68 2,49 1,04 3,93 21,8 81,0 22,4 75,1 5 0,69 2,36 0,79 3,85 17,0 82,0 16,6 75,1 6 0,63 2,35 1,79 6,52 21,0 78,0 31,3 105,0 7 0,43 1,16 1,21 4,52 18,6 50,2 26,4 94,4 8 0,44 2,52 0,65 3,68 14,2 79,5 14,0 86,9 9 0,65 1,88 3,07 4,46 27,3 79,3 59,7 90,9 10 0,40 2,25 1,25 8,86 16,0 91,7 21,1 151,5 11 0,54 1,85 0,82 2,66 21,4 73,7 17,8 62,8 12 0,59 2,93 2,55 5,23 20,6 102,9 55,8 115,6 13 0,29 1,45 12,3 49,23 10,8 39,5 110,6 443,1 14 0,52 2,06 1,28 4,48 18,2 73,5 31,5 110,2 15 0,41 1,96 0,72 3,07 15,4 54,8 15,7 65,4 Średnia - Mean 0,53 2,73 3,23 13,62 18,3 88,5 38,8 155,0 ***V [%] 25,5 64,6 123,4 136,7 27,6 48,6 73,8 88,1 * 0 Cd - gleba z naturalną zawartością kadmu - soil with natural cadmium content, **+ Cd - gleba sztucznie zanieczyszczona kadmem - soil artificially polluted with cadmium, ***V [%] - współczynnik zmienności - variability coefficient [%] Przy znacznym zróżnicowaniu plonowania roślin uprawianych na poszczególnych glebach, zmiany zawartości kadmu w plonie mogły być spowodowane również tzw. efektem rozcieńczenia lub zagęszczenia. Dlatego też wyliczono ilość kadmu pobraną przez rośliny z gleby w wazonie (tab. 3). Podobnie jak w przypadku zmian zawartości metalu w roślinach, również duże zróżnicowanie jego pobrania przez rośliny uprawiane na różnych glebach świadczy o znacznej zmienności przyswajalności kadmu zależnie od właściwości gleby. W glebach pozostałych po doświadczeniu wegetacyjnym oceniano zawartość rozpuszczalnych form kadmu pięcioma różnymi roztworami (tab. 2), proponowa-nymi jako ekstrahenty przyswajalnych dla roślin mikroelementów [Lindsay, Norvell 1978, Del Castilho, Rix 1992, Houba i in. 1993]. Wyniki tych ekstrakcji przed-stawiono na rysunku 1. Największą zdolność ekstrakcji kadmu wykazały: roztwór 0,1 mol dm-3 CaCl2 zakwaszony kwasem H N03do ph = 1,0 i roztwór 1 mol dm-3 HCl. Średnio uwalniały

54 F. Gambuś, M. Rak, J. Wieczorek RYSUNEK 1. Ilość kadmu wyekstrahowanego przy użyciu poszczególnych roztworów z gleb o naturalnej zawartości (0 Cd) i sztucznie zanieczyszczonych tym metalem (+ Cd) FIGURE 1. Amounts of cadium extracted with the use of particular solutions from soils of natural contents (0 Cd) and artificially contaminated with this metal (+ Cd) one odpowiednio: 72,6 i 75,6% całkowitej zawartości kadmu z gleb z naturalną jego zawartością oraz 65,6 i 79,5% z gleb sztucznie zanieczyszczonych kadmem. Odczynniki chelatujące, takie jak: EDTA, NTA, CDTA, a szczególnie DTPA (kwas dwuetylenotrójamino-1,1,4,7,7-pięciooctowy) są często zalecane do ekstrakcji dostępnych dla roślin form metali zarówno z gleb węglanowych, obojętnych, czy też silnie kwaśnych [Kociałkowski, Komisarek 1989]. Użyty w badaniach roztwór 0,005 mol dm-3 DTPA + TEA + CaCl2 o ph = 7,3, uwalniał średnio 55,4 i 53,8%, kolejno z gleb naturalnych i zanieczyszczonych. Najmniejsze zdolności ekstrakcji kadmu wykazywały 1 mol dm-3 NH4N 0 3 i 0,01 mol dm-3 CaCl2, które rozpuszczały odpowiednio 6,7 i 9,4% kadmu w glebach z naturalną jego zawartością i 6,5 i 8,5% w glebach zanieczyszczonych tym metalem. Spośród badanych cech gleby, największy wpływ na ilości kadmu uwalniane poszczególnymi roztworami, wywierał odczyn gleby (tab. 4). Ze wzrostem ph gleby ekstrahenty słabe (NH4N 0 3 i CaCl2) rozpuszczały coraz mniejsze ilości kadmu, natomiast w przypadku odczynnika chelatującego (DTPA), HC1 i CaCl2 + H N03, zależność ta była dodatnia. Prawidłowości te występowały silniej w przypadku gleb zanieczyszczonych kadmem niż gleb z naturalną jego zawartością. Pomimo dużych możliwości ekstrakcyjnych kwasu solnego, nie odnotowano statystycznie istotnych, dodatnich korelacji pomiędzy zawartością kadmu w roślinie lub jego pobraniem przez rośliny a ilością tego metalu wyekstrahowaną z gleb przy użyciu roztworu HC1 (tab. 4). Pozostałe dwa mocne ekstrahenty uwalniające większość

TABELA 4. Współczynniki korelacji prostej [r] pomiędzy ilością, kadmu ekstrahowaną z gleb badanymi roztworami a właściwościami gleb oraz jego zawartością w owsie i rzepaku i ilością pobraną przez te rośliny z wazonu TABLE 4. Simple correlation coefficients [r] among cadmium amount extracted from soils by examined solutions, soil properties and cadmium content in oat and rape and amount of this metal taken up by plants Ekstrahent Extractant Zawartość Cd w glebie Cd content in the soil phkci С org Org. С Frakcja 0 średnicy Fraction of diameter [mm] Gleba z naturalną zawartością kadmu - Soil with natural cadmium content n h 4n o 3 CaC^ DTPA+TEA+CaC ^ HC1 CaCt + H N 03-0,32-0,25 0,84*** 0,77*** 0,92*** - 0,68** -0,56* 0,36 0,67** 0,53* -0,09-0,07 0,52* 0,50 0,52* Hh S ВЕС T CEC < 0,02 < 0,002 Owies Oat - 0,11-0,12 0,45 0,39 0,42-0,05-0,12 0,25 0,21 0,22 Gleba sztucznie zanieczyszczona kadmem - Soü artificially polluted with cadmium n h 4n o 3 CaC^ DTPA+TEA+CaC^ HC1 CaC^ + HNO3-0,53* -0,54* 0,84*** 0,86*** 0,78*** - 0,88*** -0,85*** 0,56* 0,71** 0,81*** -0,34-0,35 0,45 0,57* 0,42-0,28-0,40 0,37 0,33 0,25 r istotny przy - r significant at: *P = 0,05, **P = 0,01, ***P = 0,001-0,21-0,27 0,33 0,35 0,26 0,48 0,40-0,09-0,25-0,21 0,42 0,43-0,21-0,22-0,39-0,15-0,16 0,54* 0,50 0,59* -0,43-0,50 0,46 0,57* 0,47-0,07-0,09 0,50 0,44 0,52-0,34-0,41 0,41 0,50 0,38 Zawartość Cd Cd content 0,21 0,18 0,30 0,08 0,30 0,93*** 0,85*** 0,60* -0,75** -0,78*** Rzepak Rape 0,65** 0,51* -0,17-0,38-0,27 0,72** 0,76*** -0,31-0,37-0,51* Pobranie Cd Uptake Cd Owies Oat 0,22 0,29 0,62* 0,26 0,62* 0,86*** 0,87*** -0,43-0,66** -0,64** Rzepak Rape 0,66** 0,57* 0,13-0,28 0,00 0,61* 0,69** - 0,21-0,28-0,41 Rozpuszczalność Cd w różnych glebach i jego pobieranie

56 F. Gambuś, M. Rak, J. Wieczorek kadmu glebowego, tj. zakwaszony 0,1 mol dm-3 CaCl2 i 0,005 mol dm-3 DTPA, rozpuszczały kadm w ilościach korelujących tylko z jego pobraniem przez owies uprawiany na glebach z naturalną zawartością tego metalu. W przypadku gleb zanieczyszczonych kadmem współczynniki te przyjmowały nawet wartości ujemne. Dużą wartość prognostyczną oceny przyswajalnych form kadmu w glebach zanieczyszczonych tym metalem wykazały ekstrahenty słabe: 1 mol dm-3 NH4N 03i 0,01 mol dm-3 CaCl2. Statystycznie istotne były również zależności pomiędzy ilością kadmu uwalnianego przy użyciu tych roztworów oraz zawartością i pobraniem kadmu przez rzepak uprawiany na glebach z naturalną zawartością tego pierwiastka. Użyte w badaniach Novozamsky ego i in. [ 1993] sole niezbuforowane ekstrahowały różne ilości metali z różnych gleb, przy czym siła ekstrakcji chlorku wapnia była zdecydowanie większa niż azotanu (V) sodu, którego działanie było porównywalne z azotanem (V) amonu. Autorzy ci sugerowali, że jedno wartościowe kationy amonowe mogą zniekształcać obraz dostępności metali dla roślin, bowiem nie ekstrahują mikroelementów zaadsorbowanych przez materię organiczną. Ekstrahenty te, użyte w prezentowanych badaniach jako roztwory niezbuforowane, o zbliżonym odczynie wykazywały porównywalne zdolności ekstrakcji kadmu. WNIOSKI 1. Wzrost koncentracji rozpuszczalnych form kadmu w glebie powodował duży przyrost jego zawartości w korzeniach obu testowanych gatunków roślin i w częściach nadziemnych rzepaku. U owsa transport tego metalu z korzeni do części nadziemnych był wyraźnie hamowany. 2. Spośród uwzględnionych w badaniach właściwości gleby, wzrost ph powodował wyraźne zmniejszenie pobierania kadmu przez oba gatunki roślin. Wpływ zawartości substancji organicznej i pojemności sorpcyjnej gleby na zawartość kadmu w roślinach był znacznie słabszy. 3. Największe ilości kadmu z badanych gleb ekstrahowano roztworem 1 mol dm-3 HCl oraz 0,1 mol dm-3 CaCl2 zakwaszony kwasem azotowym (V), nieco mniejsze - za pomocą odczynnika chelatującego DTPA, a najmniejsze - roztworami: 1 mol dm-3 NH4N 03 i 0,01 mol dm 3 CaC^. 4. Duży wpływ na rozpuszczalność kadmu w glebie wywierał jej odczyn. Ze wzrostem ph gleby wydajność ekstrakcji kadmu przez ekstrahenty słabe (1 mol dm-3 NH4N 03 i 0,01 mol dm-3 CaCl2) malała, natomiast przy stosowaniu roztworów o dużej sile ekstrakcji (1 mol dm-3 HC1, 0,1 mol dm-3 CaCl2 + HN03 i DTPA) wydajność wzrastała. 5. Największą przydatność do prognozowania dostępnych dla roślin form kadmu w glebie wykazały ekstrahenty uwalniające niewielką część całkowitej jego zawartości w glebie. Są one szczególnie przydatne do oceny przyswajalności kadmu w glebach zanieczyszczonych tym metalem.

Rozpuszczalność Cd w różnych glebach i jego pobieranie 57 LITERATURA BALUK A., KOCIAŁKOWSKI Z. 1985: Zawartość kadmu w glebie i roślinach w okół huty miedzi Głogów. Pr. Nauk. Inst. Ochr. Rośl. 2: 56-66. BRÜMMER G.W, GERTH J., HERMS U. 1986: Heavy metal species, mobility and availability in soils. Z. Pflanzenernaehr. Bodenk. 149: 382-398. Del CASTILHO R, RIX J. 1992: Ammonium acetate extraction for soil heavy metal spéciation; model aided soil test interpretation. Intern. J. Environ. Anal. Chem. 51: 59-64. GAM BUŚ F. 1993: Metale ciężkie w wierzchniej warstwie gleb i w roślinach regionu krakowskiego. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, ser. Rozprawy 176: ss. 81. GAM BUŚ F. 1997: Pobieranie metali ciężkich przez różne gatunki roślin uprawnych. Cz. I. Wrażliwość roślin na metale ciężkie. Acta Agr. et Silv., ser. Agr. 35: 21-29. GAM BUŚ F. 1998: The influence o f soil reaction on solubility o f heavy metals in soil and their availability to plants. Zesz. Probl. Post. Nauk RoIn. 456: 71-81. GAM BUŚ F., RAK M. 2000: Wpływ właściwości gleby na rozpuszczalność związków kadmu. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 472: 251-257. GĘBSKI M. 1997: Aktywność kadmu a zmiany ph glebowego przy stosowaniu KC1 lub К з8 0 4 w warunkach laboratoryjnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448a: 117-123. HOUBA V.J.G., NOVOZAMSKY I., TEMMINGHOF E. 1993: Soil analysis procedures extraction with 0.01 M CaCl2. Agricultural University, Wageningen, Soil and Plant Analysis, Part 5A: 66. KOCIAŁKOWSKI W.Z., KOMISAREK J. 1989: Ekstrakcja Cu, Zn, Mn i Fe z gleb przy zastosowaniu DTPA o różnym ph. Pr. Kom. Nauk Roln. i Leśn. PTG 67: 75-82. LINDSAY W.I., NORVELL W. A. 1978. Development o f DTPA soil test for zinc, iron, manganese and copper. Soil Sei. Soc. Am. J. 42: 421-^28. MIECHÓWKA A., NIEMYSKA-LUKASZUK J., MAZUREK R., SOŁEK-PODWIKA K. 1995: W pływ odczynu gleby na zawartość Zn, Pb, Ni i Cd w roślinach wybranych użytków zielonych Pogórza W ielickiego i Podhala. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 456: 421-426. NOVOZAM SKY I., LEXMOND T.M., HOUBA V.J.G. 1993: A single extraction procedure o f soil for evaluation o f uptake o f some heavy metals by plants. Intern. J. Environ. Anal. Chem. 51: 47-58. SMAL H., MISZTAL M., LIGĘZA S., STACHYRA J. 1998: W pływ zakwaszenia gleb na zawartość wybranych pierwiastków śladowych w roztworze glebowym w warunkach doświadczenia laboratoryjnego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 456: 556-571. YARON B., CALVET R., PROST R. 1996: Soil pollution - Processes and dynamics. Springer- Verlag, Berlin, Heidelberg, N ew York. ZALECENIA NAWOZOWE 1990: Cz. I. Liczby graniczne dla wyceny zawartości w glebach makro- i mikroelementów. Ser. P (44), IUNG, Puławy. Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2004 r. Prof. d r hab. F lorian G am buś K a ted ra C hem ii Rolnej, A kadem ia R olnicza Al. M ickiew icza 21, 30-120 K raków E -m ail: rrgam bus@ cyf-kr.edu.pl