Wiadomości ogólne o chorobach Pojęcie choroby wiąże się ściśle z pojęciem zdrowia. Dopóki wszystkie procesy życiowe przebiegają w granicach uznawanych za normalne dla danego gatunku zwierząt, z uwzględnieniem jego wieku, płci, rasy, kondycji czy właściwości osobniczych, dopóty ustrój nazywamy zdrowym. Gdy jednak procesy życiowe nie mieszczą się w granicach prawidłowego stanu ustroju, wtedy mówimy o chorobie. Przez chorobę należy rozumieć taki stan zwierzęcia, w którym jego budowa anatomiczna, jak i przebieg oraz nasilenie czynności życiowych wykazują odchylenie od stanu prawidłowego, spotykanego u większości osobników tego samego gatunku, rasy, wieku i płci. Choroby dzielimy na: niezakaźne, spowodowane głównie błędami w wychowie, żywieniu i zaburzeniami w przemianie materii, zakaźne, wywołane przez bakterie, wirusy i grzyby. Można też dokonać podziału w zależności od procesu chorobowego toczącego się w organizmie. Wyróżniamy przykładowo choroby układu pokarmowego, oddechowego, rozrodczego. Ze względu na czas trwania dzielimy choroby na: nadostre, przy których zejście śmiertelne następuje w ciągu 12-18 godz. ostre, trwające średnio 24 do 30 godz. podostre, trwające powyżej dwóch dni przewlekłe, trwające powyżej 6 dni. Zwierzęta po przejściu niektórych chorób zakaźnych, w okresie zdrowienia, mogą również zakażać inne zwierzęta. Takie nosicielstwo bezobjawowe występuje po przejściu np. postaci skórnej (pokrzywkowej) różycy. Właściwe zwalczanie chorób zwierząt wymaga od hodowcy:
znajomości przyczyn powstawania chorób objawów i przebiegu metod zapobiegania Każdy producent, właściciel zwierząt, musi kontrolować i obserwować zwierzęta w swoim stadzie przynajmniej raz dziennie. Zapobieganie chorobom jest łatwiejsze i bardziej ekonomicznie niż leczenie. Umiejętność rozpoznawania objawów chorobowych u zwierząt pozwala na wczesne zawiadomienie lekarza weterynarii, szybkie i skuteczne leczenie, zapobieganie szerzeniu się choroby zaraźliwej. Przyczyny chorób Choroby mogą być wywoływane przez czynniki chorobowe: zewnętrzne wewnętrzne Czynniki zewnętrzne. Do czynników pochodzenia zewnętrznego zaliczamy: fizyczne, chemiczne i biologiczne. Czynniki fizyczne. Do tej grupy zaliczane są wszystkie urazy mechaniczne, takie jak: stłuczenia, zwichnięcia i złamania. Urazy mechaniczne, które występują bez przerwania ciągłości skóry, to urazy zamknięte. Przy przerwaniu ciągłości skóry mamy do czynienia z urazami otwartymi. Przykładem takiego urazu są rany. W wypadku urazów mechanicznych otwartych bardzo często występują powikłania wskutek zakażenia drobnoustrojami, których w środowisku zwierzęcym jest bardzo dużo. Czynniki cieplne (działanie ciepła, zimna, promieni słonecznych, energii elektrycznej) również zaliczamy do czynników mechanicznych. Czynniki chemiczne. Zaburzenia i zmiany w organizmie zwierząt powstające pod wpływem czynników chemicznych nazywamy zatruciami, ich przyczyną są związki
chemiczne, nieorganiczne (kwasy, zasady, sole metali ciężkich) i organiczne (jady roślinne). Czynniki biologiczne. Do tej grupy czynników zalicza się: pasożyty zwierzęce (zewnętrzne - ektopasożyty, żyjące na powierzchni ciała, i wewnętrzne - endopasożyty, bytujące w różnych narządach i tkankach), bakterie, wirusy i grzyby. Pasożyty zewnętrzne przenoszą się z jednych zwierząt na inne najczęściej przez kontakt (np. krycie naturalne) i przebywają okresowo na ciele żywiciela, np. wszy, świerzbowce. Pasożyty wewnętrzne żyją w organizmie żywiciela długi okres lub nawet całe życie. Źródłem zarażenia nimi mogą być chore zwierzęta, gleba, rośliny, woda, żywiciel pośredni. Chorobotwórcze działanie polega na zubożeniu żywiciela w składniki pokarmowe i krew, na mechanicznym drażnieniu wydalanymi produktami własnej przemiany materii, na zatruwaniu żywiciela wydalanymi toksynami. Jednocześnie, pasożyty tworzą wrota zakażenia" dla drobnoustrojów oraz biernie wprowadzają je do organizmu żywiciela. Bakterie, wirusy i grzyby po wniknięciu do organizmu, jeśli znajdują tam odpowiednie dla siebie środowisko, rozmnażają się i przedostają do różnych narządów, wywołując zakażenia. Choroby wywołane przez drobnoustroje chorobotwórcze (zarazki) nazywamy chorobami zakaźnymi lub infekcyjnymi. Choroby zakaźne przenoszące się z jednych zwierząt na inne są chorobami zaraźliwymi, a nieprzenoszące się - niezaraźliwymi. Choroby zaraźliwe odznaczają się masowością występowania. Czynniki wewnętrzne. Wrażliwość organizmu na działania czynników chorobotwórczych zależy od procesów przemiany materii, stanu układu nerwowego, konstytucji, cech dziedzicznych oraz wrodzonej podatności organizmu. Przemiana materii jest wskaźnikiem wszystkich procesów życiowych, wewnętrznych i zewnętrznych. Przyczyny zaburzeń przemiany materii mogą być różne, np.: błędy żywieniowe, niesprawność czynnościowa narządów i gruczołów wydzielania wewnętrznego, zaburzenia w krążeniu, oddychaniu i funkcjonowaniu układu nerwowego.
Zapalenie. Najczęściej występującym zjawiskiem chorobowym u zwierząt jest zapalenie. Jest to miejscowy, złożony odczyn powstający w tkankach wskutek działania różnych czynników chorobotwórczych. Polega ono na zaburzeniach morfologicznych, fizykochemicznych i czynnościowych. Objawami zapalenia są: zaczerwienienie, obrzęk, podwyższona ciepłota, bolesność i upośledzenie czynności tkanek i narządów. W zależności od czasu trwania zapalenia rozróżnia się zapalenie ostre, podostre i przewlekłe. Stres. Każda nieznaczna zmiana czynników środowiska zwierzęcego powoduje odchylenia w przemianie materii, dostosowujące procesy czynnościowe do zmienionej sytuacji. Podatność zwierząt na stres może powodować osłabienie tempa przyrostów masy ciała, zaburzenia w rozrodzie, pogorszenie jakości produktów zwierzęcych. Podstawową właściwością organizmów zwierzęcych jest zdolność dostosowania wszystkich procesów czynnościowych, regulacyjnych i przemiany materii do optymalnego poziomu. Przystosowanie procesów życiowych do warunków otoczenia, w których organizm przebywa, jest cechą, która stanowi podstawę utrzymania życia w zmieniającym się otoczeniu. W zależności od rodzaju czynnika wywołującego stres, czyli stresora, wyróżnia się stres: fizyczny chemiczny biologiczny psychiczny
Stres fizyczny wywołuje: niska i wysoka temperatura, przeciągi, wstrząsy, uszkodzenia ciała. Stres chemiczny to zatrucia środkami chemicznymi, solą kuchenną, lekarstwami. Stres biologiczny powstaje przy braku lub nadmiarze paszy i wody, pobraniu pasz zepsutych, zanieczyszczonych, niezbilansowanych. Przykładem stresu psychicznego jest stres poporodowy, transportowy, adaptacyjny, masowego wychowu, żywieniowy, wynikający np.: z nagłej zmiany paszy, manipulacyjny spowodowany ważeniem lub wykonywaniem zabiegów pielęgnacyjnych, klimatyczny oraz emocjonalny powstający na skutek odosobnienia od stada. U zwierząt występuje też stres wieloprzyczynowy. Jednoznaczne stwierdzenie występowania choroby jest możliwe poprzez badanie zwierzęcia podejrzanego o chorobę. Badanie takie obejmuje: obserwację zachowań zwierzęcia (brak apetytu, apatia, senność), pomiar temperatury (termometr powleczony środkiem osłaniającym, np. wazeliną, wprowadzamy do odbytu na 5-10 min.), określenie liczby uderzeń tętna (na tętnicy udowej po przyśrodkowej stronie uda) lub uderzeń serca oraz częstotliwości oddechów (obserwacja ruchu klatki piersiowej i powłok brzusznych). Profilaktyka W celu ochrony zdrowia zwierząt należy podejmować różne działania, w tym przede wszystkim o charakterze profilaktycznym. Profilaktyka polega na przestrzeganiu norm zoohigienicznych i wymogów sanitarnych, dotyczących pomieszczeń, transportu, żywienia, pojenia, pielęgnacji i eksploatacji zwierząt. Organizacja produkcji zwierzęcej pod względem zoohigienicznym obejmuje: przestrzeganie porządku i czystości w gospodarstwie, oborze, chlewni, kurniku,
poprawne rozmieszczenia budynków inwentarskich i budowli towarzyszących oraz dróg komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej na terenie fermy (gospodarstwa), podział obiektów fermowych na dwie strefy, tzw. białą" (czystą) i czarną" (brudną), zakup zwierząt ze znanych gospodarstw, o sprawdzonym stanie zdrowotnym, przetrzymywanie zakupionych zwierząt w specjalnym pomieszczeniu przeznaczonym na kwarantannę, niezwłoczne izolowanie zwierząt podejrzanych lub wykazujących objawy choroby, zaplanowanie i przestrzeganie zasady, by ciągi funkcjonalne, np. obejmujące transport zwierząt wewnątrz fermy (obiektu), nie krzyżowały się, stosowanie zasady całe pomieszczenie pełne - całe pomieszczenie puste" (CPP-CPP), stosowanie sektorowej produkcji, ograniczenie liczby osób wchodzących na teren gospodarstwa, fermy i do pomieszczeń inwentarskich, zabezpieczenie pomieszczeń inwentarskich (obór, chlewni) przed ptactwem domowym i dzikim oraz zwierzętami wolno żyjącymi, a także kotami i psami, przestrzeganie zasad postępowania w wypadkach szczególnego zagrożenia, jak np. wystąpienia choroby zakaźnej w okolicy, bieżąca obserwacja zachowania zwierząt oraz kontrola ich stanu zdrowia. Kryteria oceny dobrostanu zwierząt gospodarskich Dobrostan jest pojęciem obejmującym aspekty psychiczne, fizyczne i społeczne utrzymania zwierząt. Jest mierzalny jedynie w kategoriach odczuwania zwierzęcia, nie ludzkich. Tak pojęty dobrostan ma swoje odzwierciedlenie w prawodawstwie (Ustawy, Rozporządzenia, Dyrektywy UE). Dobrostan należy rozumieć jako całokształt działań mających na celu zapewnienie zwierzętom takich warunków, w których będą mogły przejawiać swoje podstawowe potrzeby behawioralne wynikające z przynależności do danego gatunku, określonej płci, grupy oraz uzyskiwać maksymalną produkcję przy zachowaniu pełni zdrowia.
Wymagania zwierząt dotyczą kwestii fizycznych (minimalna powierzchnia bytowania, żywienie, pojenie) i behawioralnych. Otoczenie jest czynnikiem, który warunkuje dobrostan albo też jego brak. Rezultatem może być pozytywny stan psychiczny odczuwany jako przyjemność albo negatywny stan psychiczny - strach, ból itp. Dobrostan można mierzyć, stosując określone wskaźniki i szacować go na podstawie pomiaru wysiłku, jaki zwierzę ponosi w celu osiągnięcia stanu idealnego. Gdy adaptacja przekracza możliwości zwierzęcia, jego stan jest zły. Gdy adaptacja jest prawidłowa, zwierzę wykazuje chęć do zdobywania pokarmu, legowiska, odnalezienia swej pozycji w grupie.