SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE I GOSPODARKA OPARTA NA WIEDZY W POLSCE WSCHODNIEJ (CYFROWA POLSKA DLA KAŻDEGO W POLSCE WSCHODNIEJ)

Witold Sartorius SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE I GOSPODARKA OPARTA NA WIEDZY W POLSCE WSCHODNIEJ (CYFROWA POLSKA DLA KAŻDEGO W POLSCE WSCHODNIEJ) 425

SPIS TREŚCI Rekomendacje... 427 1. Wprowadzenie, innowacje jako podstawa rozwoju... 430 2. Gospodarka elektroniczna jako podstawa do stworzenia Gospodarki Opartej na Wiedzy... 435 3. Przedsiębiorczość podstawa rozwoju... 436 4. Bariery powstawania i rozwoju MSP... 437 5. Klastry... 438 6. Cyfrowa Polska dla każdego w Polsce Wschodniej, czyli rozwój Małych i Średnich Firm w Gospodarce Opartej na Wiedzy... 441 6.1. Doradztwo i szkolenia dla MŚP... 441 6.2. Wsparcie finansowe dla MŚP... 443 6.3. Rozwój Infrastruktury IT... 444 6.4. Łatwy dostęp do komputerów i oprogramowania... 447 6.5. Informatyzacja administracji publicznej... 448 6.6. Informatyzacja edukacji... 450 6.7. Rozwój Społeczeństwa Informacyjnego... 451 6.8. Zwalczanie wykluczenia cyfrowego... 451 7. Podsumowanie... 452 ANEKS 1... 456 426

REKOMENDACJE: Społeczeństwo informacyjne dla wszystkich (powszechny dostęp do Internetu połączony z coachingiem) Rozwój Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce Wschodniej, czyli powszechna chęć i umiejętność obywateli, przedsiębiorców, uczniów, nauczycieli, urzędników itp. do korzystania z technologii cyfrowych w codziennym życiu społecznym i gospodarczym jest podstawą dla skutecznego rozwoju Gospodarki Opartej na Wiedzy. To dopiero spowoduje odpowiedni popyt na (cyfrowe) usługi i produkty gospodarki elektronicznej. Niezbędna jest permanentna akcja promocyjna, informacyjna i szkoleniowa dla obywateli. W Polsce Wschodniej rozwój Społeczeństwa Informacyjnego oraz Gospodarki Opartej na Wiedzy napotyka na podstawowe przeszkody związane ze słabą infrastrukturą telekomunikacyjną. Istniejąca w sieć telekomunikacyjna ma ograniczony zasięg oraz jest niewystarczająca od strony technicznej do realizacji usług szerokopasmowego dostępu do sieci Internet. Mieszkańcy nie mając możliwości taniego dostępu do infrastruktury telekomunikacyjnej i często nawet nie wiedzą, w jakim zakresie życia współczesnego społeczeństwa nie mogą uczestniczyć. Wyniki badań wskazują, że sieć informatyczna naprawdę staje się fundamentem zarówno przedsiębiorstw prywatnych, jak i instytucji sektora publicznego, gdyż na niej opiera się wszelka komunikacja wewnętrzna i zewnętrzna oraz procesy gospodarcze. Wszystkie jednak koncepcje rozwoju infrastruktury dostępu do sieci szerokopasmowych, które dla Polski zakładają wykorzystanie środków publicznych muszą być podporządkowane celom rozwoju Gospodarki Opartej na Wiedzy. Inwestowanie na dużą skalę środków publicznych w infrastrukturę IT jest obarczone poważnym ryzykiem, że zostanie ona przewymiarowana i nie będzie w odpowiednim stopniu wykorzystana dla celów gospodarczych i społecznych. Takiego scenariusza da się uniknąć, jeżeli publiczne programy rozwoju infrastruktury zostaną podporządkowane programom rozwoju przedsiębiorczości i edukacji, a nie odwrotnie. Tworzenie warunków dla skutecznego wdrażania w Polsce Wschodniej Gospodarki Opartej na Wiedzy Globalizacja oznacza dla polskiej gospodarki szansę wyjścia na rynki globalne, ale i zagrożenie pojawienia się na lokalnym, polskim rynku nowej konkurencji ze świata. Jak najbardziej dotyczy to województw Polski Wschodniej, dla których rozwój społeczno-gospodarczy oparty na gospodarce elektronicznej stanowi realną szansę na przyspieszenie wzrostu. Poprzez postępującą informatyzację już niedługo na rynku pracy gwałtownie zmaleje zapotrzebowanie na rutynowe czynności intelektualne, wykonywane na przykład w szeroko rozumianej administracji. Produkty i usługi cyfrowe są oparte na wiedzy, gdyż ich wartość zależy przede wszystkim od zawartej w nich wiedzy. Wytwarzanie produktów i oferowanie usług cyfrowych jest oparte na twórczości człowieka, zarówno tej najwyższych lotów, jak i tej codziennej, technicznej i gospodarczej. Na rynku pracy dla człowieka pozostaną prace nierutynowe, o dużym wkładzie wiedzy, w szczególności tworzenie nowej wiedzy ze wszystkich możliwych dziedzin życia i szeroko rozumiane przekazywanie wiedzy zarówno innym ludziom (w formie usług cyfrowych), jak i komputerom, co obejmuje ich programowanie, parametryzowanie i zasilanie danymi (produkty cyfrowe). Komponent informatyczny będzie stanowił znaczącą część każdego zawodu, równie powszechną jak dzisiaj umiejętność czytania i pisania. Ważne jest, aby ludzie dysponowali wystarczającym kapitałem wartościowej wiedzy i umieli przełożyć ten kapitał na działalność gospodarczą. 427

Informatyzacja administracji publicznej Sektor publiczny jest szczególnie ważny ponieważ: po pierwsze, w nowej gospodarce opartej na wiedzy sektor publiczny działający w stary ( papierowy ) sposób jest hamulcem rozwoju gospodarczego, a działający w nowy ( elektroniczny ) sposób jest stymulatorem rozwoju gospodarczego, po drugie, ponieważ przekształcony sektor publiczny stosujący technologie elektronicznego biznesu stanowi wzorzec dla przedsiębiorstw, standaryzuje elektroniczną wymianę informacji i propaguje wiedzę o nowych, elektronicznych sposobach realizacji procesów biznesowych, przez co ułatwia przedsiębiorstwom szczególnie małym i średnim uczestnictwo w gospodarce elektronicznej, po trzecie, ponieważ sektor publiczny łatwiej niż inne sektory może stosować techniki elektronicznego biznesu. Wynika to z faktu, że sektor ten operuje głównie na dokumentach, a dokumenty mogą doskonale funkcjonować w formie elektronicznej, po czwarte, dostosowanie sektora publicznego do wymagań elektronicznej gospodarki otwiera rynek produktów i usług wysoko zaawansowanych technologicznie, przyczyniając się do zatrudnienia dobrze wykształconej młodzieży i zwiększenia potencjału gospodarczego kraju. Dostosowywanie sektora publicznego do wymagań elektronicznej gospodarki obejmuje następujące cztery główne zagadnienia: procesową organizację sektora publicznego, świadczenie usług przez sieć, algorytmizację procedur, tworzenie i udostępnianie zasobów informacyjnych. Procesowa organizacja sektora publicznego oznacza, że sektor ten przejmuje odpowiedzialność za procesy, a nie ogranicza się do poszczególnych etapów. Dzięki technologiom elektronicznego procesowania transakcji, taka zmiana o fundamentalnym znaczeniu dla interesantów nie wymaga zmian instytucjonalnych w państwie. Oznacza bowiem jedynie konieczność oddzielenia warstwy informacyjnej, komunikacyjnej i transakcyjnej od warstwy instytucjonalnej. Informatyzacja systemu edukacji Ze względu na gwałtowny i stały postęp naukowo-techniczny, objawiający się nowymi produktami i usługami, a także nowymi metodami i organizacją pracy, a w konsekwencji coraz to nowymi wymaganiami co do pracowników, w społeczeństwie informacyjnym konieczne będzie uczenie się przez całe życie, a nie głównie w młodości. Konieczne jest, we wszystkich województwach Polski, w tym w szczególności w Polsce Wschodniej, zbudowanie systemu kształcenia ewolucyjnego, czyli systemu kształcenia przez całe życie, który obejmowałby i dzieci, i dorosłych. W tym celu: konieczne jest przebudowanie systemu kształcenia tak, aby dzieci i młodzież zostały w szkole przygotowani do kształcenia się przez całe życie, czyli wyrobienia w nich potrzeby i umiejętności samokształcenia się, konieczne jest w Polsce Wschodniej stworzenie wspieranych przez państwo programów kształcenia dorosłych, konieczne jest wypracowanie efektywnego systemu finansowania edukacji dorosłych, który polegałby na partnerstwie sektora publicznego i prywatnego oraz osób bezpośrednio zainteresowanych. Nowy system edukacyjny nastawiony na kształcenie całego społeczeństwa przez całe życie nie może być oparty wyłącznie na bezpośrednim kontakcie uczącego się z nauczającym w klasie musi ze względu na koszty i zakres zagadnienia opierać się na zastosowaniu w dużej mierze, technik informatycznotelekomunikacyjnych w procesach kształcenia. Takie podejście zakłada rozwiązanie problemu dostępu do komputerów i Internetu dla każdego ucznia, lub dorosłego uczącego się w szkole, w pracy i w domu. Informatyzacja ochrony zdrowia Informatyzacja ochrony zdrowia jest zadaniem stojącym przed sektorem publicznym, podobnie jak informatyzacja edukacji, będącym w sferze największego zainteresowania społecznego. Dotyczy to zadań takich jak drastyczne usprawnienie administracji w służbie zdrowia poprzez informatyzację, zwiększy też przejrzystość oraz otworzy zupełnie nowe możliwości kontroli wydatków. 428

Także pod stronie medycznej informatyzacja ma ogromny potencjał polepszenia sytuacji pacjentów i polepszenia jakości usług medycznych, poczynając od systemu powiadamiania ratunkowego, a poprzestając na badaniach, a wręcz operacjach na odległość. Ma to także olbrzymi potencjał zwiększenia jakości opieki zdrowotnej w Polsce i rozwoju technologii z tym związanych. Informatyzacja służby zdrowia w Polsce Wschodniej powinna być jednym z priorytetowych działań do wdrożenia. Tworzenie warunków dla telepracy Ciekawym elementem jest wprowadzenie na szeroką skalę (w miarę rozwoju sieci dostępu do szerokopasmowego internetu) pracy na odległość (telepracy). Obszar Polski Wschodniej ma wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe i może w przyszłości zaoferować wysoką jakość życia dla ludzi pracujących w Gospodarce Opartej na Wiedzy. Mogą oni, mieszkając w Polsce Wschodniej, pracować na rzecz centrów przemysłowych i ekonomicznych przy wykorzystaniu szybkich łączy internetowych. Stymulowanie rozwoju potencjału badań naukowych i uczestnictwa instytucji i badaczy z Polski Wschodniej w europejskich networkach badawczych W Polsce Wschodniej nie należy oczekiwać w najbliższych latach rozwoju klastrów związanych z przemysłem informatycznym. We wszystkich 5 wschodnich województwach logicznym i korzystnym etapem rozwoju sektora technologii informatycznych i przemysłu treści cyfrowych będzie rozwój sieci współpracy firm prowadzącej do powstawania Wirtualnych Organizacji Sieciowych (Network Virtual Organizations NVOs). Firmy z Polski Wschodniej będą mogły, przy szybkim rozwoju infrastruktury sieciowej, uczestniczyć w tworzeniu krajowych lub nawet globalnych NVO. Należy założyć, że prace badawczo-rozwojowe związane z wprowadzaniem innowacji w gospodarce Polski Wschodniej będą podporządkowane potrzebom firm. Współpraca firm w ramach NVO będzie uzupełniona o możliwości współpracy instytucji badawczo-rozwojowych, które zaistnieją poprzez europejskie programy badań i rozwoju. Rząd powinien, w ciągu kilku następnych lat, wesprzeć instytuty badawcze oraz instytucje akademickie w Polsce Wschodniej powiększając ich potencjał instytucjonalny tak, aby mogły być one we wspólnych projektach partnerem dla instytucji i firm z innych regionów i krajów UE. Stymulowanie rozwoju klastrów produkcyjnych w Polsce Wschodniej W UE klastry oparte o przemysł wysokich technologii powstają z reguły jako elementy już istniejących aglomeracji przemysłowych, bez tworzenia nowych centrów innowacyjności, ale wzbogacając otoczenie poprzez nowe powiązania. Wyjątkiem od tej reguły są klastry wysokich technologii powstałe w oparciu o jedną firmę wiodącą lub ukierunkowane inwestowanie (np. w Finlandii klaster Oulu w oparciu o firmę Nokia, lub przykład Irlandii). Z raportów przygotowywanych na zlecenie Komisji Europejskiej 1 wynika wyraźnie, że jedyną lokalizacją w Polsce, którą można potraktować jako potencjalny przyszły klaster wysokich technologii informatycznych, jest Dolny Śląsk. W UE podobnych lokalizacji, które osiągnęły już poziom klastra regionalnego lub mają szansę się takim stać, jest kilkanaście. Jedynym miejscem w Polsce Wschodniej, które można potraktować jako zalążek klastra związanego z przemysłem informatycznym jest Elbląg. Tam powstaje szansa na bazie dobrej współpracy miasta i lokalnej firmy z sukcesem tworzącej oprogramowanie i rozwiązania w sferze administracji elektronicznej dla klientów z całej Polski. Przy dalszej dobrej koniunkturze i wzmocnieniu przez środki UE Elbląg mógłby otrzymać szansę rozwoju klastra z naciskiem na przemysł oprogramowania i usług w sferze IT. Możliwy jest rozwój klastrów w oparciu o przemysł meblowy i lotniczy (Dolina Lotnicza). Podejmowanie efektywnych działań służących wspieraniu przedsiębiorczości ze szczególnym uwzględnieniem firm w Gospodarce Opartej na Wiedzy. Strategicznym wyzwaniem jest wsparcie młodych i wykształconych obywateli zamieszkujących Polskę Wschodnią w zakładaniu firm w miejscu zamieszkania oraz świadczenie usług dla całej Polski i Europy, co ograniczy ekspansję polskich najbardziej wartościowych zasobów ludzkich na Zachód. 1 EU Software and IT Services Study Cluster Analysis, 2006 by Capgemini for European Commission 429

Tworząc jednocześnie wewnętrzny rynek produktów i usług cyfrowych oraz wspomagając młodych ludzi w zakładaniu przedsiębiorstw wytwarzających produkty cyfrowe i świadczących usługi cyfrowe może powstać nawet kilkadziesiąt tysięcy MŚP opartych na sprzedaży wartości dodanej wykreowanej przez posiadanie i wyważenie wartościowej wiedzy. Głównym celem jest więc pobudzenie przedsiębiorczości polskiej młodzieży w miejscu zamieszkania przez otwarcie rynku treści cyfrowych. Istotą programu będą masowe projekty (kilkanaście kilkadziesiąt w każdej gminie) mające na celu świadczenie lokalnych usług cyfrowych w wąskim, dobrze sprecyzowanym zakresie. Celem każdego takiego projektu byłoby tworzenie i uaktualnianie lokalnej treści w postaci cyfrowej, po pierwsze, na wewnętrzne potrzeby lokalnej społeczności, i po drugie, dla jej prezentacji na zewnątrz przez Internet w celu nawiązywania kontaktów, pozyskiwania inwestorów, poszerzania rynków zbytu, zachęcania do przyjazdu turystów itp. Treści dotyczyłyby dowolnych dziedzin życia z zakresu lokalnej historii, geografii, przyrody, kultury, zdrowia, oświaty, działalności gospodarczej, administracyjnej itd. Streszczenie W Polsce Wschodniej strategicznym wyzwaniem jest wsparcie młodych i wykształconych obywateli zamieszkujących ten region w zakładaniu firm działających w sferze Gospodarki Opartej na Wiedzy. Oznacza to, że wiedza jest przedmiotem obrotu gospodarczego, możliwie lokalnie w miejscu zamieszkania. Możliwość rozwoju własnego biznesu w sferze świadczenia usług cyfrowych oraz oferowania produktów cyfrowych dla społeczności lokalnej, dla całej Polski i dalej Europy ograniczy ekspansję polskich najbardziej wartościowych zasobów ludzkich do Europy Zachodniej. Tworząc jednocześnie wewnętrzny rynek produktów i usług cyfrowych oraz wspomagając młodych ludzi w zakładaniu przedsiębiorstw wytwarzających produkty cyfrowe i świadczących usługi cyfrowe może powstać nawet sto tysięcy MŚP. Głównym celem gospodarczym i społecznym w Polsce Wschodniej jest więc pobudzenie przedsiębiorczości polskiej młodzieży w miejscu zamieszkania przez otwarcie rynku treści cyfrowych. Istotą programu byłyby masowe projekty (kilkanaście kilkadziesiąt w każdej gminie) mające na celu świadczenie lokalnych usług cyfrowych w wąskim, dobrze sprecyzowanym zakresie. Celem każdego takiego projektu będzie tworzenie i uaktualnianie lokalnej treści w postaci cyfrowej, po pierwsze, na wewnętrzne potrzeby lokalnej społeczności, i po drugie, dla jej prezentacji na zewnątrz przez Internet w celu nawiązywania kontaktów, pozyskiwania inwestorów, poszerzania rynków zbytu, zachęcania do przyjazdu turystów itp. Treści dotyczyłyby dowolnych dziedzin życia z zakresu lokalnej historii, geografii, przyrody, kultury, zdrowia, oświaty, działalności gospodarczej, administracyjnej itd. Osiągnięcie sukcesu w tworzeniu Gospodarki Opartej na Wiedzy Polsce Wschodniej wymaga równoczesnego zaangażowania w promocję przedsiębiorczości w sferze usług i produktów cyfrowych, szkoleń dla przedsiębiorców i ich pracowników, ułatwienia małym i średnim firmom pozyskania kapitału na rozwój, silnego rozwoju infrastruktury sieci teleinformatycznych, ułatwienia dostępu do komputerów i legalnego oprogramowania dla wszystkich grup społecznych, szybkiej i skutecznej informatyzacji administracji publicznej, daleko idącej informatyzacji edukacji w sferze treści jak i dostępu do infrastruktury, rozwoju społeczeństwa informacyjnego nie tylko na obszarach wielkich miast, ale także na obszarach wiejskich oraz skutecznego zwalczania wykluczenia cyfrowego powstającego z powodów geograficznych, ekonomicznych czy społecznych. Skutecznym instrumentem przyspieszenia rozwoju firm jest ich współpraca w formie sieci współpracy, Wirtualnych Przedsiębiorstw Sieciowych oraz klastrów, i w Polsce Wschodniej zalążki takiej współpracy istnieją i powinny być dalej rozwijane z wykorzystaniem wsparcia UE. 1. WPROWADZENIE, INNOWACJE JAKO PODSTAWA ROZWOJU W województwach Polski Wschodniej rozwój społeczny i gospodarczy w dobie Społeczeństwa Informacyjnego i Gospodarki Opartej na Wiedzy napotyka na podstawowe przeszkody związane z deficytami we wszystkich sferach związanych z nowoczesnymi technologiami informatycznymi. Jednym z głównych problemów jest na przykład to, że istniejąca na obszarze Polski Wschodniej sieć telekomunikacyjna ma ograniczony zasięg oraz jest niewystarczająca od strony technicznej do realizacji usług szerokopasmowego dostępu 430

do sieci Internet. Rozwój tej infrastruktury w ostatnich latach jest ograniczony ze względu na niewystarczające uzasadnienie biznesowe dla inwestycji przeprowadzanych przez przedsiębiorstwa sektora prywatnego. Deficyt infrastruktury informatycznej jest najbardziej widocznym i najczęściej zauważanym elementem problemu. Nie należy jednak zapominać o tym, że infrastruktura jest jednak tylko instrumentem realizacji celów gospodarczych i społecznych, a nie celem samym w sobie. To oczywiste stwierdzenie okazuje się wcale nie takie oczywiste, jeżeli spojrzymy na doświadczenia innych krajów, gdzie wielokrotnie infrastruktura, w tym informatyczna, okazała się później przewymiarowana. Zagrożenie wykluczeniem cyfrowym jest na rozpatrywanym obszarze znaczące. Nie rozwiązuje tego problemu ani wzrost popularności Internetu, ani działania związane ze zwiększeniem ilości aplikacji (których ilość już teraz przekonuje do szerokiego używania Internetu). Mieszkańcy nie mając możliwości taniego dostępu do infrastruktury telekomunikacyjnej często nawet nie wiedzą, w jakim zakresie życia współczesnego społeczeństwa nie mogą uczestniczyć. Dotyczy to także firm, szczególnie małych i średnich. Polska Wschodnia jest obszarem, z którego, z braku perspektyw, wyjeżdża bardzo duża liczba osób w ramach emigracji zarobkowej. Zjawisko to jest bardzo niepokojące, ponieważ z reguły emigrują osoby najaktywniejsze i relatywnie dobrze wykształcone. Strategicznym zadaniem Rządu i wszystkich instytucji publicznych jest podjęcie skutecznych działań, aby ten niekorzystny trend odwrócić, podobnie jak udało się to np. w Irlandii. Bardzo istotną pozytywną rolę odegra zdecydowane i systematyczne wspieranie działań budujących w Polsce Wschodniej Gospodarkę Opartą na Wiedzy. Wskaźnik innowacyjności polskiej gospodarki jest jednym z najniższych w Europie. Aktualnie, tylko niewielki odsetek przedsiębiorstw w Polsce jest zaliczony do grupy innowacyjnych. Szczególnie poszkodowane są województwa słabsze ekonomicznie. Powszechnie znanym problemem jest słaba współpraca środowisk gospodarczych i naukowych, niska liczba wdrożeń nowych technologii oraz niska liczba przedsiębiorstw tworzonych w oparciu o nowe technologie. Jednocześnie, tylko około 1 proc. przedsiębiorców w swoich strategiach rozwoju dostrzega innowacje jako źródło przyszłej przewagi konkurencyjnej. Problem szczególnie dotyczy pięciu województw Polski Wschodniej. ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA WOJEWÓDZTW 2005 Województwo Mazowieckie Śląskie Wielkopolskie Dolnośląskie Zachodniopomorskie Małopolskie Lubuskie Łódzkie Pomorskie Kujawsko-Pomorskie Opolskie Podkarpackie Warmińsko-Mazurskie Świętokrzyskie Podlaskie Lubelskie Klasa A A B B B C C C C C C D D D D D Województwa A (2) B (3) C (6) D (5) Klasa A województwa o najwyższej atrakcyjności inwestycyjnej Klasa B województwa o średniej atrakcyjności inwestycyjnej Klasa C województwa o niskiej atrakcyjności inwestycyjnej Klasa D województwa o najniższej atrakcyjności inwestycyjnej Źródło: http://www.ibngr.edu.pl/publikacje-mapa.htm, Opracowanie: Aleksander Żołnierski, Innowacyjność Mikroprzedsiębiorstw 2005 431

Rząd RP, we wrześniu 2006 2 wyznaczył następujące ogólne kierunki działań w celu zmiany sytuacji: Kadra dla nowoczesnej gospodarki obejmuje działania związane z rozwojem kadr zdolnych do budowy Gospodarki Opartej na Wiedzy. Są to: Działalność badawcza ukierunkowana na potrzeby gospodarki czyli zwiększenie wykorzystania wyników prac sektora badawczo-rozwojowego (B+R) w przedsiębiorstwach oraz dostosowanie możliwości jednostek naukowych do zaspokajania potrzeb unowocześniającej się gospodarki. Ochrona własności intelektualnej poprawa efektywności funkcjonowania rynku innowacji, a w szczególności zwiększenia przepływu rozwiązań innowacyjnych przez upowszechnienie stosowania prawa własności przemysłowej oraz prawa autorskiego i praw pokrewnych. Kapitał na innowacje mobilizacja kapitału prywatnego dla tworzenia i rozwoju firm innowacyjnych. Infrastruktura dla innowacji baza dla realizacji wcześniej wskazanych kierunków. Zapewnia szkolenia, doradztwo, dostęp do nowoczesnych technologii informacyjnych, ułatwia współpracę przedsiębiorców, wzmocnienie współpracy pomiędzy różnymi podmiotami, w tym ze sfery B+R i sektora przedsiębiorstw oraz transfer nowych technologii i rozwiązań organizacyjnych. Polska ma jeden z najniższych wskaźników udziału wydatków na badania i rozwój w krajach UE. W 2004 r. wskaźnik relacji nakładów na działalność B+R do PKB, po spadku z lat 1995 2003, wzrósł nieznacznie do poziomu 0,58 proc. PKB (w 2003 r. średnia UE-15 2 proc., średnia UE-25 1,95 proc., Wielka Brytania 1,98 proc., Hiszpania 1,05 proc.). Polska w tym porównaniu wypada bardzo niekorzystnie, również na tle krajów, które weszły z nami do UE (w 2003 r. Czechy 1,27 proc., Węgry 0,98 proc.) RÓŻNORODNOŚĆ PRIORYTETÓW W REGIONALNYCH STRATEGIACH INNOWACJI W POLSCE WSCHODNIEJ 2 Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007 2013 (Ministerstwo Gospodarki, wrzesień 2006) 432

Województwo Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Warmińsko- -Mazurskie Cele i efekty projektów RIS Tworzenie konsensusu regionalnego, tworzenie struktury zarządzania, opracowanie szczegółowego planu działania najważniejszych instytucji regionu aktywnych i doświadczonych w dziedzinie innowacji i transferu Tworzenie konsensusu regionalnego Partnerstwo dla Innowacyjnego Podkarpackiego Wypracowanie struktury zarządzania projektem Ustanowienie systemu komunikacji i wymiany informacji Określenie szczegółowej metodyki opracowania Regionalnej Strategii Innowacji Analiza regionalnego popytu na innowacje Analiza sektora naukowo-badawczego Analiza postaw innowacyjnych jednostek samorządu terytorialnego Analiza infrastruktury wsparcia innowacji Opracowanie zintegrowanej analizy gospodarczej regionu Synteza wyników badań przeprowadzonych w ramach projektu i opracowanie Regionalnej Strategii Ustanowienie struktury wdrażania i kontroli RIS Opracowanie projektów przedsięwzięć pilotażowych w zdefiniowanych obszarach interwencji Współpraca sektora MSP z jednostkami naukowymi i badawczymi oraz władzami samorządowymi Określenie obszarów wsparcia innowacyjnego w celu podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw regionu i wykorzystywania przewag na rynkach zewnętrznych Wyznaczenie ram dla decyzji politycznych w najbliższych latach Wpływ na utworzenie sprawnych kanałów informacyjnych o dostępnych nowoczesnych technologiach i możliwościach ich pozyskania i wdrożenia w warunkach lokalnego biznesu Utworzenie systemu wspierania przedsięwzięć o dużej wartości dodanej oraz dużym znaczeniu społecznym i gospodarczym dla regionu, pozostających w zgodzie ze Strategią Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Rozwój zasobów ludzkich, zapewnienie wysokiej jakości usług publicznych i budowa społeczeństwa informacyjnego Rozwój przedsiębiorczości w oparciu o innowacje i nowe techn. poprzez budowanie relacji sfery nauki Ochrona środowiska i racjonalne zarządzanie zasobami naturalnymi Rozwój małych miast i obszarów wiejskich w oparciu o wdrażanie rozwiązań innowacyjnych Przygotowanie Regionalnej Strategii Innowacyjności dla regionu Warmii i Mazur Promocja innowacyjności w regionie, a szczególnie w MŚP Na potrzeby tej ekspertyzy zostały przeanalizowane Regionalne Strategie Innowacji (RSI) dla wszystkich pięciu województw. Powyższe zestawienie celów i oczekiwanych efektów Regionalnych Strategii Innowacji 5 województw Polski Wschodniej pokazuje, że różnią się one od siebie podejściem, poziomem szczegółowości i zawartością tak istotnie, że trudno byłoby wykazać spójność strategiczną dla całej Polski Wschodniej. W większości przy- 433

padków wyeksponowany jest wątek wsparcia dla jednostek naukowo-badawczych po to, aby wyniki ich prac mogłyby być lepiej wykorzystywane przez firmy. Takie podejście nie wystarcza jednak dzisiaj jako punkt wyjścia do zbudowania w Polsce Wschodniej Gospodarki Opartej na Wiedzy. W Unii Europejskiej wiele regionów tworzy od lat swoje regionalne strategie innowacji. Są one różnej jakości i tylko niektóre będą przydatnym materiałem poglądowym, przydatnym w procesie tworzenia Strategii Rozwoju Polski Wschodniej. Od roku 1994 prawie 100 regionów UE otrzymało wsparcie KE przy przygotowaniu swoich strategii innowacji 3. Europejskie RSI były tworzone zgodnie z czterema wytycznymi metodologicznymi: RSI powinny być tworzone zgodnie z zasadami konsensusu i partnerstwa publiczno-prywatnego RSI powinny być tworzone zgodnie z zasadą zaspakajania popytu na innowacje ze strony przedsiębiorstw ( ssanie ) a nie po to by wspierać tłoczenie wynalazków do biznesu ze strony instytucji badawczych RSI powinny być zorientowane na wsparcie realizacji konkretnych projektów innowacyjnych, powinny się one zawsze kończyć wdrożeniami w przedsiębiorstwach. Regiony tworzące RSI powinny wykorzystać wszelkie możliwości współpracy sieciowej z innymi regionami w UE. Analiza trzech wybraych RIS ze starych Państw Członkowskich UE, z regionów wykazujących podobieństwo do obszaru Polski Wschodniej (wskaźniki ekonomiczne i społeczne), wyraźnie pokazuje jak trudno jest administracji publicznej skutecznie wspierać rozwój innowacji w przedsiębiorstwach. Regionalne Strategie Innowacji w innych krajach UE Jednym z takich przedsięwzięć jest program wspierania innowacji INNORED w regionie Castilla y Leon w Hiszpanii. Programem zostały objęte strukturalnie słabe obszary Avila, Zamora i Salamanca, charakteryzujące się niskim poziomem przedsiębiorczości, innowacji i współpracy między podmiotami gospodarczymi. Różnymi działaniami, typowymi dla tego typu projektów (analiza firm poprzez ankietowanie, seminaria, manual dla MŚP, stworzenie Centrum Transferu Technologii w oparciu o Uniwersytet w Salamance, wizyta studyjna do Szwecji, warsztaty propagujące zastosowanie technologii informatycznych, stworzenie informacyjnego portalu wspierającego współpracę, itp), administracja publiczna, korzystająca ze wsparcia UE, realizowała postawione sobie wcześniej cele. Wyniki tych działań skłaniają jednak do refleksji, czy były to dobrze wydane środki. W rezultacie w trakcie trwania całego projektu skontaktowano się ze 150 małymi i średnimi firmami, audyty technologiczne przeprowadzono w 23, w seminarium na temat transferu technologii uczestniczyły 53 osoby z uniwersytetu, władz regionalnych i ministerstwa nauki i technologii, prawie nie było przedstawicieli firm. Na potrzeby tej ekspertyzy trzeba stwierdzić, że nie jest pożądane powielanie tego typu działań w Polsce Wschodniej. Ich efekty są wielce wątpliwe i grożą marnotrawieniem publicznych pieniędzy. Drugim przykładem regionu o niekorzystnej, podobnej do Polski Wschodniej, strukturze ekonomicznej i społecznej jest Umbria we Włoszech. Tam także została przygotowana Regionalna Strategia Innowacji wsparta ze strony naukowo-badawczej poprzez Uniwersytet w Perugii. Sytuacja wyjściowa regionu charakteryzowała się brakiem firm wysokich lub nawet średnich technologii w regionie oraz marginalną rolą ośrodków akademickich dla rozwoju biznesu. Peryferyjne położenie regionu niekorzystnie wpływa na rozwój wartościowych kontaktów i powiązań międzynarodowych i międzyregionalnych. Tutaj także podjęto w ramach projektu TRIP (Transregional Innovation Project) działania oparte przede wszystkim na zaangażowaniu włoskich i holenderskich konsultantów zewnętrznych. W projekcie udokumentowano styczność z ok. 100 MŚP. Większość z nich była poddana badaniu na obecność nowych technologii w firmie, przeprowadzonym przez konsultantów. W efekcie powstał raport o możliwościach marketingu produktów regionalnych oraz studium technologiczne opisujące możliwości rozwoju niektórych technologii związanych np. z uprawą winorośli oraz technologią bezpiecznego (od trzęsień ziemi) budownictwa. 3 Z tego 32 RSI powstały w ramach artykułu 10,ERDF, 70 dalszych strategii otrzymały wsparcie w ramach Programu Innowacji z DG XIII programy RIS/RITTS. 434

Także efekty tego przedsięwzięcia są wielce wątpliwe. Uczestnictwo sektora prywatnego i korzyści dla MŚP okazały się marginalne. Środki projektu zostały skonsumowane przez jednostkę badawczą oraz konsultantów zewnętrznych, nie jest to dobry wzorzec dla Polski Wschodniej. Trzeci przykład, tym razem z Grecji RIS Epirus także nie napawa optymizmem. Regionalna Strategia Innowacji została stworzona w klasyczny sposób z przewagą działań podejmowanych przez administrację publiczną (Business Innovation Centre), jednostkę badawczo-akademicką (Uniwersytet w Ioannina) oraz instytucji okołobiznesowych (Izby Gospodarcze). Chociaż projekt składał się głównie z badania ankietowego i wywiadów z firmami oraz serii seminariów, jakość wyników została polepszona poprzez koncentrację na walorach turystycznych regionu, jako jego głównym potencjalne rozwojowym. Wypracowano spójną koncepcję Ekoturystyki oraz wprowadzono nowe narzędzia informatyczne wspierające zarządzanie sektorem turystycznym w regionie. Narzędzia te zwiększyły możliwości kooperacji międzyregionalnej i biznesowej oraz ułatwiły marketing regionu (portal informacyjny). Doświadczenia z Regionalnymi Strategiami Innowacji są w UE bardzo różne w różnych regionach. Jest także wiele pozytywnych przykładów skutecznego przygotowania i wdrożenia RSI w UE. Przykłady RSI dla regionów takich jak Limburgia i Overijssel w Holandii, Halle-Leipzig-Dessau w Niemczech Wschodnich, Yorkshire and the Humber, a także Western Scotland w Wielkiej Brytanii oraz Shannon w Irlandii, pokazują, że można osiągnąć sukces, jeżli spełnione są podstawowe warunki rozwoju innowacji (patrz Aneks 1 do tej ekspertyzy). Zwraca uwagę fakt, że najlepsze efekty osiągają regiony już rozwinięte, z tradycją przemysłową, wymagające głębokiej restrukturyzacji gospodarczej, ale opierające się na istnjejącym, choć nadwątlonym potencjale. Najtrudniej jest przygotować i wdrożyć RIS w regionach rolniczych, strukturalnie słabych bez długoletniej historii rozwoju przemysłu. 2. GOSPODARKA ELEKTRONICZNA JAKO PODSTAWA DO STWORZENIA GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY Definicja sformułowana przez prof. Wojciecha Cellarego 4 z AE w Poznaniu jest punktem wyjścia do określenia pojęcia elektronicznej gospodarki czyli: produktu i usługi cyfrowej. Produkt i usługa cyfrowa są w swej istocie informacją w postaci pisma, głosu, obrazu lub oprogramowania, w postaci ciągu bitów, który można przetwarzać komputerowo i przesyłać przez sieć Internet, sieć telefoniczną stacjonarną i ruchomą, oraz cyfrową sieć telewizyjną i radiową. Elektroniczna gospodarka w naturalny sposób zmierza do globalizacji, ponieważ Internet w odniesieniu do produktów i usług cyfrowych znosi ograniczenia wynikające z odległości w Internecie nie ma geografii. Globalizacja oznacza dla polskiej gospodarki szansę wyjścia na rynki globalne, ale i zagrożenie pojawienia się na lokalnym, polskim rynku nowej konkurencji ze świata. Jak najbardziej dotyczy to województw Polski Wschodniej, dla których rozwój społeczno-gospodarczy oparty na gospodarce elektronicznej stanowi realną szansę na przyspieszenie wzrostu. Wiedza w postaci oprogramowania jest nowym zjawiskiem w historii cywilizacji po raz pierwszy mamy do czynienia z wiedzą oderwaną od człowieka w tym sensie, że można jej użyć bez człowieka. W przyszłości niezbyt dalekiej najcenniejsza ludzka wiedza będzie zawarta w oprogramowaniu komputerów. W oprogramowaniu będzie bowiem skumulowana wiedza wielu ludzi często setek ekspertów w danej dziedzinie będąca owocem wielu lat pracy i udoskonalania. Oba rodzaje wiedzy nie są wykluczające, wręcz przeciwnie, ich współistnienie wspomaga rozwój jednego i drugiego rodzaju. Im więcej wiedzy posiadanej przez ludzi, tym więcej można jej przekazać do komputerów. Im większe wspomaganie ludzi przez odpowiednio oprogramowane komputery, tym więcej wiedzy ludzie mogą wytworzyć. Na przykład, na rynku usług z dominującymi czynnościami intelektualnymi o charakterze rutynowym, będziemy mieć do czynienia ze stopniową eliminacją człowieka na rzecz komputerów z tych samych 4 Profesor dr hab. inż. Wojciech Cellary Katedra Technologii Informacyjnych Akademia Ekonomiczna w Poznaniu pt. Cyfrowa Polska dla każdego 2006 435

powodów, dla których następuje eliminacja człowieka z procesów produkcji materialnej poprzez automatyzację produkcji. Każdą czynność intelektualną, o której z góry wiadomo, jak ją zrobić, lepiej wykona komputer niż człowiek. Słowa z góry wiadomo oznaczają, że istnieje algorytm wykonania tej czynności. Skoro jest znany algorytm, to czynność polegającą na przetworzeniu i przesłaniu informacji, komputer wykona zdecydowanie szybciej, taniej, bardziej niezawodnie i w pełni zgodnie z podanym algorytmem, co gwarantuje obiektywność. Na rynku pracy gwałtownie zmaleje zapotrzebowanie na rutynowe czynności intelektualne, wykonywane na przykład w szeroko rozumianej administracji. Produkty i usługi cyfrowe są oparte na wiedzy, gdyż ich wartość zależy przede wszystkim od zawartej w nich wiedzy. Wytwarzanie produktów i oferowanie usług cyfrowych jest oparte na twórczości człowieka, zarówno tej najwyższych lotów, jak i tej codziennej, technicznej i gospodarczej. Na rynku pracy dla człowieka pozostaną prace nierutynowe, o dużym wkładzie wiedzy, w szczególności tworzenie nowej wiedzy ze wszystkich możliwych dziedzin życia i szeroko rozumiane przekazywanie wiedzy zarówno innym ludziom, jak i komputerom, co obejmuje ich programowanie, parametryzowanie i zasilanie danymi. Komponent informatyczny będzie stanowił znaczącą część każdego zawodu, równie powszechną jak dzisiaj umiejętność czytania i pisania. Ważne jest, aby ludzie dysponowali wystarczającym kapitałem wartościowej wiedzy i umieli przełożyć ten kapitał na działalność gospodarczą. Postawienie na rozwój elektronicznej gospodarki i gospodarki opartej na wiedzy, kosztem schyłkowych sektorów produkcyjnych opartych na energii i surowcach, zarówno w sensie stricte fizycznym jak i w sensie pracochłonności pracy fizycznej, jest de facto postawieniem na młodzież. Dla pomyślnej przyszłości kraju, a szczególnie prawdziwe jest to w Polsce, konieczne jest danie młodzieży szansy zbudowania gospodarki opartej na wiedzy, która jako jedyna może zapewnić jej przyszłość. Szczególne znaczenie ma to dla obszaru Polski Wschodniej. Pierwszym strategicznym celem jest niedopuszczenie do wystąpienia zjawiska społecznego wykluczenia w Polsce pod kątem rozwoju Gospodarki Opartej na Wiedzy. Drugim strategicznym celem jest transformacja gospodarki Polski Wschodniej do elektronicznej gospodarki i gospodarki opartej na wiedzy, czyli skoncentrowanie się na dziedzinach rozwojowych i dochodowych wykorzystując dobrze wykształconą młodzież, oraz aktywne włączenie w procesy gospodarcze zdeterminowane przez wspólny rynek UE oraz procesy globalizacji. To wymaga wysokiego poziomu zaangażowania ze strony Państwa wspierającego przedsiębiorczość, innowacje, tworzenie rynku na produkty i usługi cyfrowe oraz rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w Polsce. 3. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ PODSTAWA ROZWOJU Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) stanowią podstawę wszystkich współczesnych gospodarek europejskich. Ich wpływ na gospodarkę, w tym w szczególności na rynek pracy, zmusza czynniki publiczne do stałego rozwijania i doskonalenia infrastruktury i warunków ich działania. Struktura sektora MŚP pod kątem możliwości rozwojowych kształtuje się podobnie wszędzie w Europie (patrz rys. 1 poniżej). Około 50% populacji to biznes będący jednocześnie stylem życia (np. kawiarnia, zakład hydrauliczny etc.). Nie ma on zwykle potencjału rozwojowego. Jedynie 15% firm to takie, które chcą i mogą się szybko rozwijać. W tych 15% procentach 1/3 (5%) po krótkim rozwoju przechodzi w fazę stagnacji po wyczerpaniu możliwości rozwojowych. Następna 1/3 wchodzi w etap tzw. tłustych kotów, czyli stylu życia na znacznie wyższym poziomie. Jedynie pozostała 1/3, czyli 5% całej populacji nadal rozwija się w dużym tempie. Są to tzw. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa o Dużym Potencjale Rozwoju. Jak wskazują doświadczenia europejskie, te Małe i Średnie Przedsiębiorstwa o Dużym Potencjale Rozwoju (MŚP-DPR) mają ogromny wpływ na rozwój regionalny i tworzenie nowych miejsc pracy. Są one nieliczne (około 5% populacji) jednak tworzą ok. 50% nowych miejsc pracy w sektorze MŚP. Napotykają one jednak na jeszcze większe problemy finansowania niż inne MŚP. Przy dużym tempie rozwoju powstaje znacznie większe ryzyko oraz zwiększa się długość koniecznego finansowania. Finansowanie dłużne jest wówczas problematyczne, a najlepszą formą finansowania staje się finansowanie kapitałem własnym. 436

Powodzenie strategii rozwoju Polski Wschodniej nie jest możliwe bez rozwoju MŚP na tym terenie (ze szczególnym uwzględnieniem MŚP-DPR). Co więcej, rozwój MŚP jest kluczowym elementem rozwoju tego obszaru. STRUKTURA SEKTORA MŚP NA PODSTAWIE BADAŃ SZWEDZKICH 2005 4. BARIERY POWSTAWANIA I ROZWOJU MŚP Generalnie powstawanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw napotyka zwykle na trzy podstawowe bariery: bariery kulturowe ; jest to brak tradycji i wiedzy w danym środowisku dotyczącej uruchamiania i rozwoju działalności gospodarczej. Brak przykładów z najbliższego otoczenia, że podejmowanie ryzyka działalności gospodarczej daje efekty zarówno dla przedsiębiorcy jak i jego środowiska, powoduje, że przedsiębiorczość kojarzy się z jakimś niejasnym niebezpieczeństwem oraz nieuczciwym dorabianiem się na innych. Z jednej strony powoduje to, że postrzegane ryzyko jest większe niż ryzyko realnie istniejące (obawa przed nieznanym). Z drugiej strony istnieje obawa przed złą opinią środowiska i ryzykiem utraty reputacji. bariery finansowe; wynikają one z asymetrii informacji oraz dużego i trudnego do zabezpieczenia ryzyka związanego z funkcjonowaniem MŚP. Problemy finansowe dotyczą wszystkich faz rozwoju przedsiębiorstwa poczynając od narodzin do finansowania ekspansji. bariery rynkowe i otoczenia; są to problemy wynikające zarówno z ogólnej sytuacji gospodarczej (wahania koniunktury) jak i zmian natężenia konkurencji. Są to problemy dotykające przeważnie w równym stopniu wszystkich firm działających na danym rynku i w większości przypadków niezależne od działań wspierających przedsiębiorczość. 437

Co ważne, elementy systemu wsparcia finansowania już istnieją (fundusze poręczeniowe, pożyczkowe), lub powstają (KFK). Należy zatem wspierać ich rozwój, uwzględniając preferencję dla Polski Wschodniej. Nie należy budować odrębnych systemów dla tego obszaru. Kluczowym elementem rozwoju sektora MŚP jest odpowiednia tradycja, wiedza i kultura prowadzenia działalności gospodarczej. Budowa szerokiej grupy przedsiębiorców to proces długotrwały i pracochłonny. Jednocześnie grupa ta jest podstawą do rozwoju sektora MŚP, a zatem także całego regionu. Cóż z tego, że nawet będziemy posiadać system finansowania z preferencjami dla Polski Wschodniej, jeżeli nie będzie wystarczającej ilości i jakości biznesplanów i wniosków inwestycyjnych. Problem ten został dostrzeżony w Unii Europejskiej i nazwany investment readiness (gotowość inwestycyjna). Budowanie szerokiej grupy przedsiębiorców oraz podwyższanie poziomu ich wiedzy i przygotowania do pozyskiwania finansowania jest kluczowym działaniem dla rozwoju Polski Wschodniej. Inne ważne elementy to: Edukacja dzieci i młodzieży do przedsiębiorczości opartej na wiedzy Edukacja potencjalnych przedsiębiorców Wsparcie szkoleniowe i doradcze dla działających przedsiębiorców (gotowość inwestycyjna) Budowa kadr dla nowoczesnej gospodarki Współpraca z lokalnymi organizacjami i parafiami Dotarcie do jak najszerszego odbiorcy wymagać będzie współpracy z lokalnymi organizacjami, szkołami, osobami o dużym autorytecie. Może się okazać, że dobrą metodą jest współdziałanie ze szkołami i aktywnymi parafiami. Promowanie nowego sposobu myślenia, że przedsiębiorczość nie jest złem tylko wykorzystywaniem i rozwojem własnego potencjału wymaga wsparcia przez lokalne autorytety. 5. KLASTRY Różne definicje klastrów podkreślają często różne aspekty tego fenomenu, jednak zawsze w klastrach obecne są decydujące elementy: sieci współpracy, specjalizacja oraz fizyczna bliskość podmiotów. Podstawa do budowania klastrów istnieje z reguły wtedy, gdy dostępna jest na miejscu wysoko wykwalifikowana siła robocza, dobrze rozwinięta infrastruktura oraz uczelnia(e) wyższa(e) lub inne instytucje badawcze. Tworzenie i rozwój oprogramowania jest przemysłem opartym na wiedzy, więc w procesie powstawania klastrów przedsiębiorstw z tej sfery gospodarki lokalizacje z dostępem do dużej ilości wysoko kwalifikowanych pracowników zawsze będą preferowane. Mniejszą wagę odgrywają tradycjonalne makroekonomiczne elementy, takie jak dostęp do lokalnego rynku. Głównymi korzyściami z lokowania się firmy w ramach regionalnego klastra są większa produktywność, wzajemna stymulacja współpracujących firm i przez to większa gotowość do innowacji. Tworzenie klastrów nie powiedzie się, jeżeli mają one powstać jako wynik działań administracji publicznej. Wsparcie publiczne dla tworzenia klastrów ma tylko sens, jeżeli niezbędne ekonomiczne podstawy do ich samotworzenia już istnieją. Tylko wtedy działania instytucji publicznych mogą skutecznie wesprzeć ten proces. Dzisiaj rozwój klastrów regionalnych w dużej mierze zależy od ich wewnętrznej dynamiki opartej tak na kooperacji jak i na konkurencji oraz na wyłanianiu się nowych firm (spin-offs). W momencie osiągnięcia przez klaster własnej marki (np. Dolina Krzemowa) i osiągnięciu najwyższego etapu jego rozwoju często pojawia się niebezpieczeństwo kryzysu i potrzeba rewitalizacji klastra lub zmiany kierunku jego dalszego rozwoju. W krajach OECD spotykane są klastry regionalne związane z różnymi sferami gospodarki. W UE 25 nie można dziś jednak zidentyfikować żadnego klastra związanego z przemysłem oprogramowania o marce porównywalnej z Doliną Krzemową w Kalifornii. 438

KLASTER WYSOKICH TECHNOLOGII PRZECHODZI Z REGUŁY PRZEZ KILKA ETAPÓW ROZWOJU, ZWIĘKSZAJĄC STOPNIOWO SWOJE ZDOLNOŚCI DO INNOWACJI Klastry nie mogą być stworzone przez administrację; administracja jednak powinna wspierać ich rozwój Przypadek Koncentracja niezależnych firm Nieduży obszar Pierwsze nowe firmy (spin offs) Bliskość uniwersytetu Dobra infrastruktura IT Korzystne otoczenie Konsolidacja Efektywność priorytetem Sieci sformalizowane Stymulacja poprzez zaufanie, normy i standardy zachowań Rosnący dopływ kapitału Rosnący popyt na wyspecjalizowany kapitał ludzki Współpraca między firmami i innymi organizacjami Koncentracja na innowacji i rozwoju wiedzy Nowe firmy z zewnątrz Wyspecjalizowany kapitał ryzyka Źródło: Observatory of European SME's 2002/No. 3, Regional Clusters in Europe; Porter's Microeconomics of Competitiveness (2002) Sukces Doliny Krzemowej jest dzisiaj prawie niemożliwy do powtórzenia w Europie. Powodem jest przewaga Doliny jako pierwszego klastra oraz prawie nieograniczone możliwości finansowania projektów wysokiego ryzyka w USA. W UE klastry oparte o przemysł wysokich technologii powstają z reguły jako elementy już istniejących aglomeracji przemysłowych, bez tworzenia nowych centrów innowacyjności, ale wzbogacając otoczenie poprzez nowe powiązania. Wyjątkiem od tej reguły są klastry wysokich technologii powstałe w oparciu o jedną firmę wiodącą lub ukierunkowane inwestowanie (np. w Finlandii klaster Oulu w oparciu o firmę Nokia, lub przykład Irlandii). Z raportów przygotowywanych na zlecenie Komisji Europejskiej 5 wynika wyraźnie, że jedyną lokalizacją w Polsce, którą można potraktować jako potencjalny przyszły klaster wysokich technologii informa- 5 EU Software and IT Services Study Cluster Analysis, 2006 by Capgemini for European Commission 439

tycznych, jest Dolny Śląsk. W UE podobnych lokalizacji, które osiągnęły już poziom klastra regionalnego lub mają szansę się takim stać, jest kilkanaście: KLASTRY W UE 25 W Polsce Wschodniej nie należy oczekiwać w najbliższych latach rozwoju klastrów związanych z przemysłem informatycznym. We wszystkich 5 wschodnich województwach logicznym i korzystnym etapem rozwoju sektora technologii informatycznych i przemysłu treści cyfrowych będzie rozwój sieci współpracy firm prowadzącej do powstawania Wirtualnych Organizacji Sieciowych (Network Virtual Organizations NVOs). Firmy z Polski Wschodniej będą mogły, przy szybkim rozwoju infrastruktury sieciowej, uczestniczyć w tworzeniu krajowych lub nawet globalnych NVO. Ciekawym elementem jest wprowadzenie na szeroką skalę (w miarę rozwoju sieci dostępu do szerokopasmowego Internetu) pracy na odległość (telepracy). Obszar Polski Wschodniej ma wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe i może w przyszłości zaoferować wysoką jakość życia dla ludzi pracujących w Gospodarce Opartej na Wiedzy. Mogą oni, mieszkając w Polsce Wschodniej, pracować na rzecz centrów przemysłowych i ekonomicznych przy wykorzystaniu szybkich łączy internetowych. Jedynym miejscem w Polsce Wschodniej, które można potraktować jako zalążek klastra związanego z przemysłem informatycznym jest Elbląg. Tam powstaje szansa na bazie dobrej współpracy miasta i lokalnej firmy z sukcesem tworzącej oprogramowanie i rozwiązania w sferze administracji elektronicznej dla klientów z całej Polski. Przy dalszej dobrej koniunkturze i wzmocnieniu przez środki UE Elbląg mógłby otrzymać szansę rozwoju klastra z naciskiem na przemysł oprogramowania i usług w sferze IT. 440

6. CYFROWA POLSKA DLA KAŻDEGO W POLSCE WSCHODNIEJ, CZYLI ROZWÓJ MAŁYCH I ŚREDNICH FIRM W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY Powodzenie strategii rozwoju Polski Wschodniej nie jest możliwe bez rozwoju MŚP na tym terenie (ze szczególnym uwzględnieniem MŚP-DPR). Co więcej, rozwój MŚP jest kluczowym elementem rozwoju tego obszaru. Aby odnieść sukces gospodarczy i społeczny promując w praktyce Gospodarkę Opartą na Wiedzy, niezbędne jest jednoczesne inwestowanie w osiem obszarów zdefiniowanych poniżej. Poważnym błędem strategicznym byłoby zaangażowanie rządu tylko w jednym (np. infrastruktura informatyczna lub edukacja) lub niewielu obszarach pokazanych na rysunku obok: CYFROWA POLSKA DLA KAŻDEGO 6.1. Doradztwo i szkolenia dla MŚP Kluczowym elementem rozwoju sektora MŚP jest odpowiednia tradycja, wiedza i kultura prowadzenia działalności gospodarczej. Budowa szerokiej grupy przedsiębiorców to proces długotrwały i pracochłonny. Jednocześnie grupa ta jest podstawą do rozwoju MŚP zorientowanych na Gospodarkę Opartą na Wiedzy, a zatem także całego regionu. Problem ten został dostrzeżony w Unii Europejskiej i opisany jako promocja investment readiness (gotowości inwestycyjnej). Budowanie szerokiej grupy przedsiębiorców oraz podwyższanie poziomu ich wiedzy i przygotowania do pozyskiwania finansowania jest kluczowym działaniem dla rozwoju Polski. Niezbędny jest system rozwoju wiedzy i gotowości inwestycyjnej oraz promocja wdrażania innowacji dla osób dorosłych pragnących rozpocząć działalność gospodarcza oraz przedsiębiorców już działających. Duży potencjał tkwi w osobach dorosłych, tak absolwentów jak i osób z doświadczeniem, które pragną lub są zmuszone przejść do pracy na własny rachunek. Należy dla należy stworzyć system szkoleń, a także indywidualnego mentoringu w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej. Ważną sprawą jest traktowanie osób, które już rozpoczęły działalność gospodarczą i były zmuszone do jej zamknięcia (lub ogłoszono ich upadłość). Doświadczenie zdobyte na takim niepowodzeniu jest bardzo cenne, ale wymaga analizy przez doświadczonego mentora, który sprawdzi, czy zostały z porażki wyciągnięte odpowiednie wnioski. Oprócz przedsiębiorców i kadry zarządzającej przygotowanych do działania w Gospodarce Opartej na Wiedzy potrzebne jest wykształcenie pracowników w nowoczesnych technologiach i oraz w technikach 441

świadczenia usług. Szczególnie istotne jest tutaj posługiwanie się językami obcymi, komputerem, Internetem, obróbka informacji, etc. Ważnym zadaniem masowo oferowanych szkoleń jest pobudzenie przedsiębiorczości polskiej młodzieży w lokalnych miejscach zamieszkania przez otwarcie rynku treści cyfrowych. Efektem wsparcia będą konkretne małe przedsięwzięcia biznesowe na masową skalę (kilkanaście kilkadziesiąt w każdej gminie) mające na celu tworzenie i uaktualnianie lokalnych treści cyfrowych i świadczenia lokalnych usług cyfrowych w wąskim, dobrze sprecyzowanym zakresie. Także rozwój istniejących firm jest najmniej ryzykowną drogą rozwoju gospodarczego regionu. Często przedsiębiorcy usiłują przenosić wprost swoje doświadczenia z zarządzanie mikro-przedsiębiorstwem na średnią lub dużą firmę. Okazuje się wówczas, że firma przeżywa problemy organizacyjne i zacina się mechanizm, który dotychczas bardzo dobrze działał. Problem zarządzania rozwojem jest jednym z głównych przyczyn nie wykorzystywania przez firmy swojego potencjału rozwojowego i wchodzenia w stan stagnacji lub tzw. tłustych kotów, co zostało pokazane na rys. 1. Szczególnie MŚP-DPR przeżywają poważne problemy w wykorzystaniu swojego potencjału. Potrzebują kapitału na rozwój i często nie wiedzą, w jaki sposób i gdzie powinny go poszukiwać. Często jednak, także nie zdają sobie sprawy, że ich sposób zarządzania musi ulec rewolucyjnym zmianom. Problem podnoszenia kwalifikacji zarządzających w celu wsparcia rozwoju istniejących firm nazywa się często podnoszeniem gotowości inwestycyjnej. Szczególnie dużą wagę do tego aspektu przykłada rząd brytyjski, a za nim, coraz większą, Komisja Europejska. Wiele firm po roku, dwóch od rozpoczęcia działalności ulega likwidacji. Najczęściej pojawiającymi się przyczynami upadku firm jest brak kapitału na dalszy rozwój, coraz silniejsza konkurencja, brak nowych rynków zbytu na swoje produkty i usługi. Niezbędny jest wspierany przez środki publiczne, system doradców dla małych i średnich firm przygotowanych do udzielenia wsparcia w zakresie biznesu opartego na wiedzy. Dobrze wykształceni ludzie, wyróżniający się umiejętnościami managerskimi i potrafiący odnaleźć się na wolnym rynku mogliby objąć swoim nadzorem kilka/kilkanaście nowo powstałych firm określonej branży i poza doradztwem biznesowym, promować je zarówno w Polsce, jak i w Europie. Coraz więcej mówi się o poszukiwaniu przez międzynarodowe koncerny specjalistów do pracy, zarówno w Polsce jak i za granicą. Zadaniem doradców byłoby dotarcie do tych firm, zaprezentowanie MŚP znajdujących się w jego grupie i zaoferowanie ich usług na zasadzie outsourcingu, czy współpracy. TYPOWY PROGRAM GOTOWOŚCI INWESTYCYJNEJ ZORGANIZOWANY JEST PRZY POMOCY TZW. METODY LEJKA. 442

6.2. Wsparcie finansowe dla MŚP Istotnym problemem rozwojowym dla MŚP jest pozyskanie kapitału. Bariery finansowe wynikają z asymetrii informacji oraz dużego i trudnego do zabezpieczenia ryzyka związanego z funkcjonowaniem MŚP. Problemy są większe przy przedsięwzięciach nowych, innowacyjnych i niesprawdzonych. Szereg badań wskazuje, że szczególnie istotnym problemem rozwojowym jest pozyskanie kapitału. Składa się na to kilka przyczyn: zbyt małe oszczędności własne osób fizycznych, wysokie kryteria związane z otrzymaniem kredytu, trudność w pozyskaniu venture capital. Kapitały własne w Polsce Wschodniej Szczególnie na tzw. Ścianie Wschodniej oszczędności i zakumulowany majątek prywatny będący w dyspozycji potencjalnego przedsiębiorcy nie jest na ogół wystarczający do podjęcia działalności gospodarczej w szerszym zakresie. Powoduje to sytuację, kiedy od samego początku MŚP cierpi na brak płynności, brak zdolności kredytowej i ograniczenia rozwoju. Jego wrażliwość na zewnętrzne szoki (np. opóźnienie zapłaty przez klienta dużej faktury) powodują natychmiast zagrożenie dla egzystencji firmy, zatory płatnicze, opóźnienia w regulacji zobowiązań podatkowych. Nie ma także środków na rozwój i nowinki technologiczne. Dostęp do kredytów bankowych Przedsiębiorstwo MŚP ze względu na niskie zasoby kapitałowe, problemy z płynnością oraz młody wiek nie jest w stanie wypełnić kryteriów otrzymania kredytów bankowych. Sytuację tę okresowo może pogłębiać pogorszenie się jakości portfeli kredytowych na skutek cyklu koniunkturalnego, co miało miejsce w ostatnich latach. Skutkuje to na ogół dalszym zaostrzeniem kryteriów dostępu do kredytów. Problem dostępu MŚP do rynku kredytowego rząd stara się rozwiązać za pomocą systemu funduszy poręczeń kredytowych i pożyczkowych. Działalność tę należy rozwinąć i wzmocnić na Ścianie Wschodniej w ramach systemu ogólnokrajowego. Finansowania kapitałem właścicielskim (venture capital) Szybko rozwijające się firmy potrzebują podwyższenia kapitału właścicielskiego. Są za małe na rynek kapitałowy, pozostają im zatem dwa potencjalne źródła: i) business angels, ii) fundusze kapitałowe (venture capital). Z powodów wymienionych powyżej (niskie oszczędności) w Polsce nie ma jeszcze silnych i sprawnych sieci business angels (profesjonalistów dysponujących znacznymi zasobami kapitału inwestycyjnego). Z kolei inwestycje kapitałowe w MŚP, o wielkości poniżej 1 mln EUR są dla komercyjnych funduszy VC nieopłacalne. Dzieje się tak, gdyż koszty opracowania projektów inwestycyjnych na kwotę 10 mln EUR i na kwotę 1 mln EUR są praktycznie takie same (koszt audytu prawnego, inżynierskiego i środowiskowego, biznesplan, analiza ekonomiczna inwestycji). Zatem, stopa zwrotu z małych projektów jest znacznie niższa. Zjawisko braku inwestorów chętnych do zainwestowania w projekt poniżej 1 mln EUR nazywany jest w Unii Europejskiej luką kapitałową (ang. equity gap ). Problem ten jest w UE rozwiązywany głównie poprzez wspieranie powstawania małych funduszy VC, korzystających ze wsparcia środków UE (głównie z European Regional Development Fund lub European Investment Fund). W Polsce problem ten próbuje się rozwiązać poprzez Krajowy Fundusz Kapitałowy oraz działanie 1.2.3. SPO WKP. Należy przyspieszyć prace nad rozporządzeniami wykonawczymi (nadal nie są wydane) oraz wykreować preferencje dla Ściany Wschodniej w ramach tych programów. Programy te wymagają znaczącego wzrostu finansowania w następnym okresie finansowania 2007 2013, ponieważ finansują MŚP- DPR, które najbardziej przyczyniają się do rozwoju gospodarczego i wzrostu zatrudnienia. System wspierania rozwoju MŚP powinien składać się z następujących elementów: a) Budowa kultury przedsiębiorczości i zwiększenie jakości zarządzania w tym gotowość inwestycyjna doradztwo, szkolenia, mentoring etc. wsparcie ze środków budżetowych. b) Fundusze poręczeniowe i pożyczkowe finansowanie MŚP o umiarkowanym tempie rozwoju zakładanie i finansowanie tych funduszy to działalność niekomercyjna, w dużej mierze ze środków budżetowych w odróżnieniu od grantów ma poważną zaletę w postaci recyrkulacji środków. 443

c) Fundusze venture capital (w tym zalążkowe seed capital) finansowanie MŚP-DPR działalność dochodowa należy dążyć do maksymalnego wykorzystania kapitału komercyjnego. d) Wspieranie powstawania przedsiębiorstw i nowych technologii granty. System wsparcia finansowania MŚP na tle ich rozwoju pokazano na rysunku poniżej. Rys. 2. WSPIERANIE FINANSOWANIA MŚP 6.3. Rozwój Infrastruktury IT W Polsce Wschodniej rozwój Społeczeństwa Informacyjnego oraz Gospodarki Opartej na Wiedzy napotyka na podstawowe przeszkody związane ze słabą infrastrukturą telekomunikacyjną. Istniejąca sieć telekomunikacyjna ma ograniczony zasięg oraz jest niewystarczająca od strony technicznej do realizacji usług szerokopasmowego dostępu do sieci Internet. Mieszkańcy nie mając możliwości taniego dostępu do infrastruktury telekomunikacyjnej i często nawet nie wiedzą, w jakim zakresie życia współczesnego społeczeństwa nie mogą uczestniczyć. 444