178 Recenzje i artykuły recenzyjne Eligiusz Małolepszy, Kultura fizyczna i przysposobienie wojskowe w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach 1918-1939, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 1996, str. 163. Do rąk czytelników, a szczególnie historyków oraz studentów dotarła kolejna publikacja Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie - Kultura jizyczna i przysposobienie wojskowe w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach 1918-1939, autorstwa Eligiusza Małolepszego. Praca została przyjęta do druku po recenzji dokonanej przez Włodzimierza Pawluczuka i Henryka Rechowicza? co jest godnym podkreślenia zwyczajem tegoż wydawnictwa. Należy także zauważyć, że tego rodzaju przedsięwzięcia popiera również, poprzez ich subsydiowanie, Wydział Kultury Fizycznej i Sportu Urzędu Miejskiego w Częstochowie. Eligiusz Małolepszy dostarczył nam całościowe, źródłowe opracowanie dotyczące kultury fizycznej, z ukierunkowaniem na przysposobienie wojskowe, w Częstochowie i powiecie częstochowskim w okresie II Rzeczypospolitej. Jest to pierwsze syntetyczne ujęcie kultury fizycznej tego ważnego w dziejach Polski okresu, dotyczące Ziemi Częstochowskiej. Dobrze się stało, że książkę niniejszą napisał mieszkaniec Częstochowy, a zarazem historyk kultury fizycznej, absolwent Akademii Wychowania Fizycznego w Białej Podlaskiej, adiunkt w Zakładzie Kultury Fizycznej Wyższej Szkoły Pedagogicznej, który jest już autorem wielu artykułów z zakresu dziejów Ziemi Częstochowskiej oraz historii Towarzystwa Gimnastycznego Sokół" na tym terenie 1. Należy podkreślić, że zarówno Częstochowa, jak i jej dzieje nie tylko w walce o niepodległość I Rzeczypospolitej czy też jako bastion w utrzymaniu tożsamości narodowej i religijnej Polaków zasługują na zainteresowanie. Również w innych dziedzinach miasto to ma swoje chlubne osiągnięcia, w tym również w zakresie kultury fizycznej, która - jak wykazał E. Małolepszy - ma ścisły związek z walką o odzyskanie, a następnie utrzymanie niepodległego bytu narodowego. Z dotychczasowych opracowań, dotyczących interesującej nas problematyki na szczególną uwagę zasługują: nie opublikowana praca Jana Nowaka, ukończona w 1973 r., podejmująca zagadnienia ruchu sportowego w Częstochowie w latach 1887-1939 2, prace Zofii Jarzyn i Marka Szczyrkowskiego, dotyczące zagadnień wychowania fizycznego w szkolnictwie częstochowskim i działalności 1 Zob. E. Małolepszy, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół" na Ziemi Częstochowskiej w latach 1906-1993. Zarys dziejów, Częstochowa 1994; tenże, Z dziejów kolarstwa częstochowskiego (do 1914 roku); oraz Zarys dziejów Towarzystwa Gimnastycznego Sokół" w Częstochowie i na Ziemi Częstochowskiej w latach 1906-1939, Zeszyty Metodyczno-Naukowe AWF Katowice" 1993, s. 95-108. 2 J. Nowak, Ruch sportowy w Częstochowie w latach 1887-1939 (praca doktorska), AWF Wrocław 1973.
179 Recenzje i artykuły recenzyjne Robotniczego Klubu Sportowego Raków" w latach 1918-1939 3, oraz opracowania zwarte i artykuły - Andrzeja Koniecznego, Karola Krawczyka i Franciszka Sobalskiego 4. Opracowania powyższe dotyczą przede wszystkim samej Częstochowy, w minimalnym zaś zakresi powiatu częstochowskiego. Mają charakter wybiórczy i nie wszystkie - jak podkreślono - zostały opublikowane. Na szczególne podkreślenie zasługuje kompleksowe wykorzystanie przez autora zbiorów archiwalnych. Eligiusz Małolepszy sięgnął zarówno do archiwów państwowych - centralnych i lokalnych, jak i archiwów specjalistycznych, ą także kościelnych. Dokonał gruntownej kwerendy w 5 archiwach i w zbiorach źródłowych 6 bibliotek. Szczególnie dużo materiałów źródłowych odnalazł w Archiwum Akt Nowych. Najbardziej wartościowymi okazały się źródła zawarte w zespołach: Związku Harcerstwa Polskiego (1913-1939), Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny (1928 1939), Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1917-1939) oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (1918-1939). Z materiałów przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym autor wykorzystał akta zgromadzone w zespole Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (1927-1939). Szczególnie zasobne w interesujące autora materiały okazały się archiwa państwowe w Kielcach i Częstochowie. W archiwum kieleckim Małolepszy gruntownie wykorzystał zespół akt Urzędu Wojewódzkiego Kieleckiego (1918-1939). Bardzo cenne okazały się materiały dotyczące działalności klubów sportowych: Towarzystwa Gimnastycznego Sokół", Związku Strzeleckiego, Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz organizacji i stowarzyszeń działających w środowiskach wiejskich powiatu częstochowskiego. Natomiast w Archiwum Państwowym w Częstochowie autor przebadał zespoły akt: Magistratu Miasta Częstochowy, Starostwa Powiatowego Częstochowskiego (1918-1939) i Starostwa Grodzkiego Częstochowskiego (1934-1939). Niezwykle cenne materiały dotyczące działalności Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży Męskiej i Żeńskiej autor odnalazł w zasobach Częstochowskiego Archiwum Diecezjalnego. Znajdują się tam również pełne zbiory prasy katolickiej, zwłaszcza wychodzącej w Częstochowie. Bogaty materiał archiwalny Małolepszy uzupełnił źródłami bibliotecznymi pochodzącymi ze zbiorów: Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Uniwersytetu War- 3 Z. Jarzyn, Przyczynek do dziejów Robotniczego Klubu Sportowego,, Raków " w okresie międzywojennym, AWF Katowice 1975; M. Szczyrkowski, Rozwój wychowania fizycznego w szkolnictwie częstochowskim w latach 1918-1939 (praca magisterska), Częstochowa 1988. 4 A. Konieczny, K. Krawczyk, Piłka jest okrągła. 50 łat piłkarstwa w województwie katowickim, Katowice 1971; F. Sobalski, Miasta i gminy powiatu częstochowskiego w świetle kwestionariuszy z 1931 r., Ziemia Częstochowska", t. 11, 1976, Częstochowa 1976.
180 Recenzje i artykuły recenzyjne szawskiego, Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Biblioteki Miejskiej w Częstochowie i Bibliotek Miejsko-Gminnych w Kłobucku i Krzepicach. Autor wykorzystał też wiele źródeł drukowanych (druki okolicznościowe, pamiętniki, kroniki, prasa), a także - co należy szczególnie podkreślić - nowe źródła, takie jak wspomnienia, relacje ustne itp, Materiał źródłowy został uzupełniony ponad stoma pozycjami stosownej literatury, w tym cennymi opracowaniami m.in.: Jerzego Gaja, Kajetana Hądzelka, Kazimierza Toporowicza, Bogdana Tuszyńskiego, Ryszarda Wroczyńskiego i Henryka Rechowicza 5. Praca Eligiusza Małolepszego została podzielona na siedem rozdziałów. W rozdziale pierwszym autor dokonał zarysu dziejów powiatu częstochowskiego w latach 1918-1939. Są tu informacje o uwarunkowaniach społeczno-politycznych, gospodarczych i kulturalnych tego okresu. Stanowi on więc podstawę do omówienia problematyki zawartej w rozdziałach kolejnych. Rozdział drugi przedstawia stan obiektów i urządzeń sportowych, mających wpływ na tempo rozwoju kultury 1 fizycznej i przysposobienia wojskowego. Treścią rozdziału trzeciego jest ewolucja struktury organizacyjnej wychowania fizycznego, sportu i przysposobienia wojskowego w Polsce, z podziałem na dające się wyraźnie wyodrębnić dwa okresy, tj. do 1926 r. i lata 1927-1939. Rozdział czwarty zawiera omówienie wychowania fizycznego i sportu w szkolnictwie powszechnym, zawodowym i średnim oraz stan higieny i opieki lekarskiej w szkolnictwie. Problematyka rozdziału piątego jest skupiona wokół rozwoju sportu szkolnego w Częstochowie i powiecie częstochowskim w latach 1918-1939. W tym rozdziale autor omówił działalność klubów sportowych, ruch sportowy wśród ludności żydowskiej oraz dokonał próby bilansu osiągnięć sportu częstochowskiego. W rozdziale szóstym została przedstawiona rola wychowania fizycznego i sportu w działalności towarzystw społecznych, młodzieżowych i robotniczych, głównie w Polskim Towarzystwie Gimnastycznym Sokół", Katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz Związku Harcerstwa Polskiego. Rozdział ostatni został poświęcony przysposobieniu wojskowemu i działalności stowarzyszeń paramilitarnych, społecznych, młodzieżowych oraz w środowisku szkolnym. Szczególne miejsce w tym rozdziale zajmuje Związek Strzelecki, który spełniał rolę wiodącą w tej dziedzinie. 5 J. Gaj, Główne nurty ideowe w ZHP w latach 1918-1939, Warszawa 1966; J. Gaj, K. Hądzelek, Dzieje kultury fizycznej w Polsce w XIX i XX wieku, Poznań 1991; K. Toporowicz, Eugeniusz Piasecki (1872-1947). Życie i dzieło, Kraków 1988; B. Tuszyński, Sprintem przez prasę sportową, Warszawa 1979; R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985; H. Rechowicz, Polska kultura fizyczna na Śląsku Górnym i Cieszyńskim do 1939 roku, Katowice 1991.
181 Recenzje i artykuły recenzyjne Zasadnicza część książki została poprzedzona mapką powiatu częstochowskiego z lat 1918-1939 oraz wstępem, znakomicie wprowadzającymi w jej treści. W zakończeniu autor dokonał udanej rekapitulacji. Zamieścił też bibliografię, wykaz skrótów użytych w pracy, streszczenia w językach kongresowych i - co jest niezwykle cenne - indeks nazwisk. Do takiego ujęcia tematyki trudno mieć poważniejsze zastrzeżenia. Przyjęty układ problemowo-chronologiczny sprawił, że praca jest spójna wewnętrznie, a tok narracji logiczny i konsekwentny. Należy podkreślić dużą samodzielność sądów autora, który nie ogranicza się do faktografii, stawiając tezy, wysuwając wnioski, polemizując z opiniami innych. Bardzo solidnie wygląda baza źródłowa i w zasadzie trudno znaleźć w niej jakieś luki. Na uwagę zasługuje też poprawny warsztat" naukowy, mający swoje znakomite wzorce w krakowskiej szkole historycznej. Książka może stanowić przykład dla innych badaczy szeroko pojętej kultury fizycznej. Autor nie popadł także - co się często zdarza w pracach dotyczących problematyki regionalnej - w zbytnią zależność od źródeł, wykazując nie tylko samodzielność sądów, ale i umiejętność posługiwania się źródłami. Czasami zbytnia dokładność autora doprowadziła go do ujęć truistycznych, wszak np. wiadomo, że Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego znajduje się w Krakowie, a Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie. Szkoda też, że zamiast Bibliografii" (co nie jest zresztą w tym wypadku pojęciem zbyt adekwatnym, jakkolwiek wielu autorów popełnia ten błąd) nie zamieszczono Wykazu źródeł i literatury" (czy też używając zamiennie: Wykazu źródeł i opracowań", czy po prostu: Źródła i literatura"). Podanie nazw archiwów i zespołów źródeł (także źródeł nowo wytworzonych) zajęłoby zapewne nie więcej niż 1-2 strony. Są to jednak w stosunku do całej książki tylko drobiazgi, bo ostatecznie można sobie odtworzyć archiwa i zespoły akt z przypisów. Generalnie jednak praca jest bardzo udana, wartościowa zarówno pod względem merytorycznym, jak i metodologicznym, dlatego też sponsor i Wydawnictwo mogą czuć się usatysfakcjonowani, że przyczynili się do powstania dzieła o wielkiej wartości naukowej i społecznej. Henryk Mierzwiński