INFORMACJA o stanie środowiska na obszarze województwa podlaskiego w 2014 roku

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BIAŁYMSTOKU INFORMACJA o stanie środowiska na obszarze województwa podlaskiego w 2014 roku na podstawie działalności inspekcyjno kontrolnej i badawczej Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku WIOŚ BIAŁYSTOK, październik 2015

SPIS TREŚCI CELE I ZAKRES DZIAŁALNOŚCI INSPEKCJI OCHRONY ŚRODOWISKA... 5 WYNIKI BADAŃ I OCENA STANU ŚRODOWISKA... 5 POWIETRZE... 5 WODA... 11 GOSPODARKA ODPADAMI... 25 HAŁAS... 32 POLA ELEKTROMAGNETYCZNE... 39 DZIAŁALNOŚĆ INSPEKCYJNO-KONTROLNA... 43

CELE I ZAKRES DZIAŁALNOŚCI INSPEKCJI OCHRONY ŚRODOWISKA Głównymi kierunkami działania Inspekcji Ochrony Środowiska, określonymi w Ustawie o Inspekcji Ochrony Środowiska 1 jest: Kontrola przestrzegania przepisów prawa w aspekcie ochrony środowiska przez podmioty gospodarcze, Prowadzenie badania stanu środowiska i zachodzących w nim zmian w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej, Informowanie społeczeństwa o wynikach tych działań i badań. Celami prowadzonych badań i kontroli jest tworzenie podstaw do określenia kierunków działań proekologicznych i polityki ekologicznej prowadzonej przez władze województwa, a także informowanie społeczeństwa o stanie środowiska i zachodzących w nim zmianach. W ramach upowszechniania informacji, Inspektorat wydaje coroczne raporty o stanie środowiska województwa, które zawierają kompleksowe omówienie realizacji wyżej wymienionych działań Inspekcji. Raporty są prezentowane na sesjach Sejmiku Województwa Podlaskiego oraz publikowane na stronie internetowej Inspektoratu (www.wios.bialystok.pl; zakładka: PUBLIKACJE). Okresowo Inspektorat wydaje syntetyczne raporty w formie książkowej z serii Biblioteki Monitoringu Środowiska. Kolejny raport prezentujący stan środowiska województwa i jego zmiany na przestrzeni wielolecia zostanie wydany w 2016 roku. Na stronie internetowej Inspektoratu zamieszczane są również szczegółowe oceny poszczególnych komponentów środowiska (jakości powietrza, jakości wód, gospodarki odpadami, zagrożeń hałasem, polami elektromagnetycznymi oraz wnioski wynikające z działań kontrolnych). Informacje są opracowywane w oparciu o najbardziej aktualne dane z przeprowadzonych działań Inspekcji oraz dane aktualnie dostępne z GUS. WYNIKI BADAŃ I OCENA STANU ŚRODOWISKA POWIETRZE PRESJE Głównymi źródłami zanieczyszczenia powietrza jest emisja antropogeniczna z działalności przemysłowej, sektora bytowego oraz komunikacji. Struktura emisji wg sektorów wykazuje, że głównym źródłem emisji dwutlenku siarki (SO 2 ) jest sektor zaopatrzenia w energię cieplną. W działalności produkcyjnej największy udział w emisji SO 2 miały działy produkcji artykułów spożywczych i napojów, włókiennictwo, produkcji drewna i wyrobów drewnianych. Źródłem zanieczyszczeń pyłowych jest głównie energetyka, skąd także pochodzi większość zanieczyszczeń gazowych w postaci SO 2 i tlenków azotu (NO x ). Analiza danych wskazuje, że emisje związków benzenu (C 6 H 6 ) i ołowiu (Pb) wykazywane przez podmioty gospodarcze, stanowiły wartości marginalne. Jedynym istotnym źródłem tych zanieczyszczeń, a w szczególności benzenu, jest transport drogowy (spalanie paliw w silnikach samochodowych). Zmiany emisji zanieczyszczeń gazowych SO 2 NO x i CO 2 z zakładów szczególnie uciążliwych na tle PKB wykazują, że pomimo systematycznego wzrostu PKB stale maleje emisja dwutlenku siarki. Spadek emisji tlenków azotu uległ zahamowaniu, a w przypadku dwutlenku węgla w ostatnich 2 latach nastąpił wzrost emisji (wykres 1). Wykres 1. Zmiany emisji SO 2 NO x i CO 2 z zakładów szczególnie uciążliwych na tle zmian PKB w latach 2004-2013 w województwie podlaskim (przy założeniu, że wartość wskaźników w 2004 roku równa jest 100% (źródło: GUS) 1 Ustawa z 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) 5

W emisji zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych zauważalny jest stały trend malejący, który uległ wyraźnemu spowolnieniu od 2012 roku (wykres 2). Wykres 2. Emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych w latach 2004-2014 w województwie podlaskim (źródło: GUS) STAN Do obowiązków Inspekcji Ochrony Środowiska należy wykonywanie pomiarów i ocen jakości powietrza w celu uzyskania informacji o poziomach substancji w powietrzu. Oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza, na terenie woj. podlaskiego, dokonywane są w oparciu o badania monitoringowe zawartości substancji w powietrzu i analizę zmian wielkości zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery. Sieć monitoringu powietrza stanowią stacjonarne stacje pomiarowe zlokalizowane: w Białymstoku; 2 stacje tła miejskiego (przy ul. Waszyngtona; przy ul. Warszawskiej) i 1 stacja tła podmiejskiego (przy ul. 27 Lipca); w Łomży - 1 stacja tła miejskiego (przy ul. Sikorskiego); w Suwałkach - 1 stacja tła miejskiego (przy ul. Pułaskiego); w miejscowości Borsukowizna - 1 stacja tła wiejskiego (gm. Krynki). Podstawowym dokumentem, służącym do oceny zachowania norm jakości powietrza, a w przypadku ich niedotrzymania, do wdrożenia programów naprawczych, jest coroczna ocena jakości powietrza wykonywana na podstawie art. 89 Ustawy Prawo Ochrony Środowiska z 27 kwietnia 2001 r. W ocenie wyróżnia się 2 kryteria: ochrona zdrowia oraz ochrona roślin. Kryterium - ochrona zdrowia obejmuje analizę stężeń 11 zanieczyszczeń: dwutlenku siarki (SO 2 ), dwutlenku azotu (NO 2 ), tlenku węgla (CO), benzenu (C 6 H 6 ), ozonu (O 3 ), pyłu PM10 (o średnicy do 10µm), pyłu PM2,5 (o średnicy do 2,5 µm), metali ciężkich w pyle PM10: ołowiu (Pb), arsenu (As), niklu (Ni), kadmu (Cd) oraz węglowodoru aromatycznego - benzo(a)pirenu. W kryterium - ochrona roślin - analizie podlegają 3 zanieczyszczenia: dwutlenek siarki SO 2, tlenki azotu (NOx) i ozon (O 3 ). Dla SO 2, NO 2, CO, C 6 H 6, pyłu PM10, pyłu PM2,5 i Pb w pyle PM10 określone są tzw. poziomy dopuszczalne, które mają być osiągnięte w określonym terminie a po nim nie powinny być przekraczane. Dla O 3, pyłu PM2,5, metali ciężkich: As, Cd oraz benzo(a)pirenu określone są tzw. poziomy docelowe, które mają być osiągnięte w określonym czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych. Poziomy te ustala się w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego wpływu danej substancji na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość. Dla O 3 określone są tzw. poziomy celu długoterminowego, poniżej którego, zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy, bezpośredni szkodliwy wpływ na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość jest mało prawdopodobny. Poziom ten ma być osiągnięty w długim okresie czasu, z wyjątkiem sytuacji, gdy nie może być osiągnięty za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych. Ocena roczna wykonywana jest w odniesieniu do obszaru strefy, które stanowią: aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250 tys., miasto (niebędące aglomeracją) o liczbie mieszkańców powyżej 100 tys., pozostały obszar województwa, niewchodzący w skład aglomeracji i miast powyżej 100 tys. mieszkańców. Na terenie województwa podlaskiego wydzielono 2 strefy: Aglomerację Podlaską stanowiącą obszar Powiatu Miasta Białystok oraz Strefę Podlaską w skład której weszły pozostałe powiaty z terenu województwa. 6

Analiza pomierzonych danych wykazuje, że średnie roczne stężenia zanieczyszczeń SO 2 i NO 2 w większych miastach województwa wykazywały w latach 2004 2014 pozytywny trend malejący. Stężenia utrzymywały się na niskim poziomie nieprzekraczającym norm dopuszczalnych (wykresy 5,6). Wykres 5. Średnie roczne stężenia dwutlenku siarki na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach 2004-2014 w województwie podlaskim (źródło: WIOŚ). Wykres 6. Średnie roczne stężenia dwutlenku azotu na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach 2004-2014 w województwie podlaskim Wartość dopuszczalna stężenie średnioroczne 40 µg/m 3 (źródło: WIOŚ) Stężenia średnioroczne pyłu zawieszonego PM10 na obszarze województwa od 2004 roku oscylują na poziomie ok 66% normy dopuszczalnej (wykres 7). W Białymstoku stężenia utrzymują się na poziomie średnim dla województwa tj. 66%, w Łomży ok 80% i wykazują trend malejący, w Suwałkach ok. 58% również przy trendzie malejącym. W odniesieniu do norm dopuszczalnych, wystąpiły przekroczenia dopuszczalnej liczby dni z ponadnormatywnymi stężeniami dobowymi pyłu PM10 w Białymstoku (wykres 8), natomiast w Łomży wystąpiły przekroczenia stężeń pyłu zawieszonego PM2,5 (wykres 9). Wykres 7. Średnie roczne stężenia pyłu PM10 na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach 2004-2014 w województwie podlaskim. Wartość dopuszczalna stężenie średnioroczne 40 µg/m 3 (źródło: WIOŚ) 7

Wykres 8. Liczba dni z przekroczeniami stężenia 24 - godzinnego pyłu PM10 na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach 2005-2014 w województwie podlaskim. Norma dop. 35 dni z przekroczeniem stężenia dobowego 50 µg/m 3 w roku (źródło: WIOŚ) Wykres 9. Średnie roczne stężenia pyłu PM2,5 na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach 2009-2014 w województwie podlaskim. Wartość dopuszczalna 25 µg/m 3 (źródło: WIOŚ) Prowadzone przez Inspektorat pomiary stężeń ozonu wykazują że przekroczenia normy wystąpiły przez 11 dni w roku na stacji miejskiej, natomiast na stacji podmiejskiej przez 9 dni w roku (wykres 10). Wykres 10. Średnia arytmetyczna z liczby dni ze stężeniami 8-godz. ozonu wyższymi od 120 μg/m 3 w latach 2004-2014 w województwie podlaskim (źródło: WIOŚ) Wnioski z badań jakości powietrza oraz oceny wykonanej w 2014 roku: Stwierdzono przekroczenia norm stężenia dopuszczalnego oraz poziomu docelowego pyłu zawieszonego PM2,5 w Strefie Podlaskiej (kryterium ochrona zdrowia). Obszarem przekroczeń jest miasto Łomża. Wyniki pomiarów tego zanieczyszczenia w strefie Aglomeracja Białostocka, także wykazały wysokie wartości, jednakże nie przekroczyły one normy. Stwierdzono przekroczenia liczby dni z przekroczeniami dobowymi pyłu zawieszonego PM10 w strefie Aglomeracja Białostocka (kryterium ochrona zdrowia). W Strefie Podlaskiej zanotowano również przekroczenia normy dobowej pyłu PM10, jednakże liczba dób z przekroczeniami była mniejsza od dopuszczalnej. 8

Stwierdzono przekroczenia poziomu docelowego benzo(a)pirenu w strefie Aglomeracja Białostocka oraz w Strefie Podlaskiej obszar przekroczeń miasto Suwałki (kryterium ochrona zdrowia). Stwierdzono przekroczenia poziomów celów długoterminowych ozonu pod kątem kryterium - ochrona roślin w Strefie Podlaskiej oraz pod kątem kryterium ochrona zdrowie w strefie Aglomeracja Białostocka i Strefie Podlaskiej. Pomimo realizowanych już od kilku lat, Programów Ochrony Powietrza dla Białegostoku i Łomży, w których określono różnorodne działania zmierzające do redukcji emisji pyłu, analiza wieloletnich danych pomiarowych nie potwierdza poprawy jakości powietrza. Od lat występuje problem z dotrzymaniem norm pyłu zawieszonego, a także benzo(a)pirenu. Pomimo tego należy stwierdzić, że powietrze w rejonie północno-wschodnim Polski zaliczane jest do najczystszego w kraju. Przekroczenie norm zapylenia oraz benzo(a)pirenu w Polsce jest problemem krajowym (kolor czerwony - mapy 1,2,3). Mapa 1 Klasyfikacja stref dla pyłu zawieszonego PM2,5 w 2014 r. (kolor czerwony przekroczenie normy) Mapa 2 Klasyfikacja stref dla pyłu zawieszonego PM10 w 2014 r. (kolor czerwony przekroczenie normy) Mapa 3 Klasyfikacja stref dla benzo(a)pirenu w 2014 r. (kolor czerwony przekroczenie normy) Zidentyfikowane obszary przekroczeń na terenie województwa podlaskiego wymagające podjęcia działań naprawczych to: powiaty grodzkie: miasta Białystok i miasta Łomży, gdzie występuje problem z dotrzymaniem norm pyłu zawieszonego pyłu PM10, PM2,5 oraz benzo(a)pirenu; obszar całego województwa ze względu na przekroczenie normy ozonu. Obszary przekroczeń, mają charakter globalny (obejmują praktycznie obszar całego obszaru kraju, a także znaczne części Europy). 9

W ustawie Prawo ochrony środowiska określono postępowanie w przypadku ryzyka wystąpienia jak i wystąpienia przekroczeń poziomów badanych substancji w powietrzu oraz informowania społeczeństwa o jakości powietrza. WIOŚ realizuje obowiązek określania ryzyka wystąpienia przekroczeń i przekazuje informacje do Zarządu Województwa, Wojewódzkiego Zespołu Zarządzania Kryzysowego oraz do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. W przypadku ryzyka przekroczenia poziomu alarmowego w danej strefie lub przekroczenia poziomu substancji w powietrzu Wojewódzki Zespół Zarządzania Kryzysowego informuje właściwe organy o konieczności podjęcia działań określonych planem działań krótkoterminowych, a także powiadamia społeczeństwo oraz podmioty w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie. REAKCJE W wyniku wykonanych ocen jakości powietrza stwierdzających przekroczenia norm zapylenia opracowano i wdrożono do realizacji Programy Ochrony Powietrza dla Białegostoku i Łomży. W 2013 roku weszły w życie uchwały Sejmiku Województwa Podlaskiego w sprawie aktualizacji programów dla strefy Aglomeracja Podlaska oraz Strefy Podlaskiej. W obu programach zawarto plany działań krótkoterminowych. Obecnie obowiązkiem WIOŚ jest kontrolowanie realizacji programów w urzędach miast powiatowych, mające na celu sprawdzenie wykonywania działań naprawczych zapisanych w programach. Działalność kontrolna WIOŚ w 2014 roku w obszarze ochrony powietrza dotyczyła sprawdzenia przestrzegania przepisów prawa określonych w 6 celach kontrolnych. Najwięcej nieprawidłowości odnotowano podczas realizacji 2 celów: Sprawdzenie przestrzegania przepisów ochrony środowiska w zakresie emisji substancji i energii do powietrza. Przeprowadzono 70 kontroli podczas których wydano 22 zaleceń pokontrolnych, 15 decyzji administracyjnych, 5 mandatów, skierowano 7 wystąpień oraz udzielono 21 instruktaży i 13 pouczeń; Sprawdzenie jakości danych dostarczanych przez prowadzących instalację w ramach Krajowego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń. Przeprowadzono 35 kontroli podczas których wydano 10 zaleceń pokontrolnych, 3 decyzje administracyjne, 1 mandat oraz udzielono 13 instruktaży i 5 pouczeń; Pozostałe efekty celów kontrolnych: Sprawdzenie przestrzegania przepisów dotyczących substancji chemicznych i ich mieszanin. Przeprowadzono 6 kontroli podczas których wydano 3 zalecenia pokontrolne, 2 decyzje administracyjne, skierowano 3 wystąpienia oraz udzielono 4 instruktaży i 1 pouczenie; Sprawdzenie wykonywania zadań określonych w programach ochrony powietrza i planach działań krótkoterminowych przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, starostę oraz inne podmioty. Przeprowadzono 5 kontroli podczas których wydano 1 zalecenie pokontrolne i 1 decyzję administracyjną; Sprawdzenie przepisów prawa w zakresie stosowania siarki w ciężkim oleju opałowym w instalacjach energetycznego spalania paliw. Przeprowadzono 3 kontrole. Nie stwierdzono nieprawidłowości. Sprawdzenie przepisów prawa w zakresie stosowania siarki w oleju do silników statków żeglugi śródlądowej. Przeprowadzono 2 kontrole. Nie stwierdzono nieprawidłowości. W celu ograniczenia emisji zanieczyszczeń szereg inwestycji z tym związanych dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku, który w zakresie Ochrony Atmosfery określił następujące kierunki dofinansowania: budowa i modernizacja sieci i węzłów cieplnych, termomodernizacja obiektów użyteczności publicznej, odnawialne źródłami energii, modernizacja kotłowni. W wyniku pomocy udzielonej przez Fundusz zrealizowano m.in. termomodernizację w 8 budynkach użyteczności publicznej, wybudowano preizolowaną dwuprzewodową sieć cieplną, uruchomiono elektrownię fotowoltaiczną, zamontowano 116 instalacji kolektorów słonecznych, zmodernizowano sieci cieplne. W realizacji jest kolejnych 5 zadań: Poprawa efektywności energetycznej systemu ciepłowniczego m. Grajewo oraz sprawności przesyłu i dystrybucji energii cieplnej poprzez modernizację sieci i węzłów cieplnych, 10

Termomodernizacja budynku Zespołu Szkół w Łapach, Budowa biogazowni rolniczej w Michałowie, Efektywne zagospodarowanie osadów ściekowych poprzez ich wykorzystywanie energetyczne na potrzeby produkcji energii elektrycznej i cieplnej w Siemiatyczach, Wykorzystanie energii słonecznej poprzez montaż instalacji solarnych w budynkach mieszkalnych i budynkach użyteczności publicznej w Gminie Krypno. WODA PRESJE Jakość wód jest wynikiem presji związanych z poborem wody, odprowadzaniem ścieków do wód, spływami obszarowymi (w tym z rolnictwa), niewłaściwą gospodarką odpadami oraz sposobem postępowania z wodami opadowymi i roztopowymi. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych województwa szacowane na 679,8 mln m 3, są skromne - stanowią zaledwie ok. 3,9% zasobów krajowych. Sumaryczny pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w 2013 roku 2 wyniósł 96,6 mln m 3. Na ostatnim dziesięcioleciu sumaryczna wielkość poboru wody ulegała nieznacznemu wzrostowi. W 2013 roku pobór wody na eksploatację sieci wodociągowej stanowił 61%. Na cele produkcyjne zużywa się ok. 12% pobranej wody. W ostatnim dziesięcioleciu wskaźnik ten ulegał zmniejszeniu, co przy stałym wzroście produkcji sprzedanej w przemyśle jest zjawiskiem korzystnym, wskazującym na niższy jednostkowy pobór wody w stosunku do wartości sprzedanej. Jest to efekt stosowania wodooszczędnych technologii produkcji. Zużycie wody w rolnictwie kształtowało się na poziomie 27% i nieznacznie wzrosło w ostatnich latach (wykres 11). Wykres 11. Pobór wód na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w latach 2004-2013 na tle PKB i produkcji sprzedanej w przemyśle (źródło: GUS) Na jakość wód powierzchniowych podstawowy wpływ wywiera gospodarka ściekowa. Łączna ilość ścieków odprowadzanych do wód lub do ziemi w ostatnim dziesięcioleciu nie ulegała zasadniczym zmianom i kształtowała się na poziomie ok. 40 mln m 3 (w 2013 r. - 39,4 mln m 3 ). Ścieki komunalne stanowiły 82,5%, a pozostałe 17,5% to ścieki przemysłowe. Wszystkie wytworzone ścieki podlegały oczyszczaniu na: 120 komunalnych oczyszczalniach ścieków (o łącznej przepustowości 236,3 tys. m 3 /d) oraz 27 oczyszczalniach przemysłowych (o łącznej przepustowości 97 tys. m 3 /d). W 2014 roku 97,7% ścieków oczyszczono biologicznie (w tym 80,3% z podwyższonym usuwaniem biogenów). Niewielki udział (2,3%) stanowiły ścieki oczyszczane mechanicznie. Nie odprowadza się do wód lub do ziemi ścieków nieoczyszczonych (wykres 12). Wykres 12. Oczyszczanie ścieków przemysłowych i komunalnych odprowadzanych do wód lub do ziemi w latach 2004-2014 w województwie podlaskim (źródło: GUS) 2 brak danych GUS za 2014 r. w momencie opracowania niniejszego materiału (16.10.2015) 11

Istotny wpływ na jakość wód mają spływy obszarowe zanieczyszczeń z terenów użytkowanych rolniczo. Dostają się one do wód w wyniku nieprawidłowego stosowania nawozów sztucznych i organicznych, a także innych środków chemicznych stosowanych w rolnictwie. Wielkości ładunków zanieczyszczeń są trudne do oszacowania, gdyż w dużym stopniu zależą od lokalnych warunków pogodowych oraz wielkości nawożenia gruntów w zlewniach rzek. Presję na jakość wód z działalności rolniczej obrazuje przeciętne zużycie nawozów sztucznych, które systematycznie wzrasta (wykres 13). W roku gospodarczym 2012/2014, w przeliczeniu na czysty składnik wyniosło 115,7 kg NPK/ha. Zużycie nawozów wapniowych kształtowało się na poziomie 21,2kg CaO/ha. Wykres 13. Zużycie nawozów sztucznych (NPK), wapniowych i obornika w przeliczeniu na czysty składnik w latach 2004-2014 w województwie podlaskim (źródło: GUS). Pomimo stosunkowo niedużego na tle kraju zużycia nawozów, wyniki przeprowadzonych badań i analiz presji wykonanych na potrzeby Planów Gospodarowania Wodami wskazują, że na terenie województwa podlaskiego zidentyfikowano obszary wrażliwe na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. W efekcie, pod koniec 2012 roku rozporządzeniem Dyrektora RZGW w Warszawie ustanowiono granice obszarów szczególnie narażonych (OSN), na których odpływ azotu do wód należy ograniczyć. Obszary zagrożone obejmują części zlewni 6 rzek: Awissy, Broku, Jabłonki, Lizy, Nurca i Śliny o łącznej powierzchni 43,5 tys. STAN Sieć rzeczną województwa tworzą dorzecza Wisły (z większymi rzekami: Narwią, Biebrzą Nurcem i Bugiem), Niemna (rzeka Czarna Hańcza z większymi dopływami: Marychą, Szeszupą i Świsłoczą) oraz Pregoły (dopływy: Błędzianka i Bludzia). Zlewnie największych rzek posiadają przeważnie cechy zlewni nizinnych. Dominują meandrujące koryta rzek, tworzące rozległe doliny, często o charakterze podmokłym i bagienno-torfowym. Znaczne obszary pokrywają łąki i powierzchnie leśne, w tym obszary objęte, ze względu na walory przyrodnicze, różnorodnymi formami ochrony. OCENY JAKOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH Zakres, częstotliwość i sposób prowadzenia badań monitoringowych wód powierzchniowych oraz sposób oceny wód zależy od sposobu ich użytkowania i charakterystyki zagrożenia. Ocen jakości wód dokonuje się w tzw. Jednolitej Części Wód Powierzchniowych (JCWP) 3. Rodzaje sporządzanych ocen to: a) Ocena stanu wód. Stan wód jest definiowany jako dobry lub zły. Aby stan wód uznano za dobry musi być spełniony warunek, iż oceniony stan ekologiczny (lub potencjał ekologiczny w przypadku wód sztucznych lub silnie zmienionych 4 ) jest dobry lub powyżej dobrego oraz stan chemiczny wód oceniono jako dobry. - Stan ekologiczny określa się w ciekach naturalnych, jeziorach lub innych zbiornikach naturalnych, wodach przejściowych oraz przybrzeżnych. Ocena dokonywana jest na podstawie wyników klasyfikacji elementów fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych. Stan ekologiczny jest definiowany jako: bardzo dobry, dobry, umiarkowany, słaby i zły. - Potencjał ekologiczny określa się dla wód sztucznych lub silnie zmienionych. Ocena dokonywana jest na podstawie wyników klasyfikacji zbadanych elementów biologicznych, fizykochemicznych i hydromorfologicznych. Potencjał ekologiczny jest definiowany jako: maksymalny lub dobry, umiarkowany, słaby, zły. 3 Jednolita część wód powierzchniowych (JCWP) - oznacza oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych, taki jak: jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny, sztuczny zbiornik wodny, struga, strumień, potok, rzeka, kanał, lub ich części, morskie wody wewnętrzne, wody przejściowe lub przybrzeżne. 4 wody te zostały tak przekształcone przez człowieka, że niemożliwe jest przywrócenie im stanu naturalnego 12

- Stan chemiczny wód klasyfikuje się na podstawie chemicznych wskaźników jakości wód. Stan chemiczny jest definiowany jako dobry oraz poniżej dobrego. b) Ocena przydatności do bytowania ryb. Określa czy woda spełnia warunki do naturalnego bytowania ryb. Ocena jest dokonywana w oparciu o kryteria bytowania ryb karpiowatych oraz w oparciu o kryteria bytowania ryb łososiowatych. c) Ocena przydatności do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia. Określa kategorię ujmowanej wody. Na potrzeby oceny wyznaczono 3 kategorie jakości, dla których określono warunki kryterialne oraz wymagany sposób jej uzdatniania. d) Ocena spełnienia wymagań w obszarach chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych. Ocena polega na sprawdzeniu wartości kryterialnych wskaźników charakteryzujących zjawisko eutrofizacji wody. STAN CZYSTOŚCI RZEK Monitoring jakości wód prowadzi się w 6-cio letnich programach pomiarowych. Aktualnie realizowany jest program 2010-2015. Po jego zakończeniu możliwe jest wykonanie pełnej oceny wszystkich wód na terenie województwa 5. Program badań zrealizowany w latach 2010-2014 umożliwia aktualnie wykonanie oceny w 83 naturalnych oraz 8 sztucznych i silnie zmienionych JCWP. Wyniki oceny stanu ekologicznego wykazały bardzo dobry i dobry stan ekologiczny wykazało 19,3% zbadanych części wód (wykres 14). Wykres 14 Stan ekologiczny Jednolitych Części Wód Naturalnych Płynących w latach 2010-2014 r. (źródło: WIOŚ, PMŚ) Stan chemiczny rzek oceniono w 69 JCWP. Klasyfikacja wykazała w 51% zbadanych JCWP dobry stan chemiczny, a w 49% stan poniżej dobrego. Głównymi zanieczyszczeniami mającymi wpływ na ocenę stanu poniżej dobrego były ponadnormatywne stężenia związków: suma benzo(g,h,i)perylenu i indeno(1,2,3-cd)pirenu, ftalanu di(2-etyloheksyl)(dehp) oraz rtęci i jej związków. Ocena stanu wód na podstawie badań z lat 2010-2014 w ujęciu statystycznym wykazała, że spośród 87 oceniany JCWP 13% posiadało dobry stan wód, a pozostałe 87% - zły stan wód. Wyniki ocen stanu/potencjału ekologicznego, stanu chemicznego i stanu wód zobrazowano na mapach 4,5,6. Szczegóły klasyfikacji poszczególnych JCWP opublikowano na stronie internetowej WIOS (wios.bialystok.pl; zakładka: PUBLIKACJE). 5 Ze względu na dużą liczbę JCWP w Polsce objęcie wszystkich monitoringiem jest niemożliwe. Z tego powodu część z nich będzie klasyfikowana poprzez ekstrapolację z części wód monitorowanych. Ponieważ ekstrapolacja cechuje się niskim poziomem ufności oceny, nadaje się tak ocenianym JCWP jedną z dwóch klas: stan/potencjał ekologiczny co najmniej dobry oraz poniżej dobrego 13

Mapa 4. Stan ekologiczny i potencjał ekologiczny Jednolitych Części Wód Powierzchniowych badanych w latach 2010-2014 (źródło WIOŚ,PMŚ) 14

. Mapa 5. Stan chemiczny rzek badanych w latach 2010-2014 (źródło: WIOŚ, PMŚ) 15

Mapa 6. Stan wód jednolitych części powierzchniowych badanych w latach 2010-2014 (źródło: WIOŚ, PMŚ) Ocena przydatności wody do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia Na terenie województwa badaniami objęta była rzeka Supraśl powyżej ujęcia powierzchniowego dla Aglomeracji Białostockiej. Wyniki wykazały, że woda cechuje się niskimi parametrami - spełniała wymagania jakościowe kategorii A3 (tzn. woda wymagająca wysokosprawnego uzdatniania fizycznego i chemicznego, w szczególności utleniania, koagulacji, flokulacji, dekantacji, filtracji, adsorpcji na węglu aktywnym, dezynfekcji). 16

Na klasyfikację wpłynęły wartości: ogólnego węgla organicznego, barwy, miedzi oraz bakterii grupy Coli. Pozostałe parametry spełniały wymogi kategorii A1 lub A2. Wysokie stężenia ogólnego węgla organicznego można wiązać z obecnością znacznej ilości materii organicznej w wodzie. Jej źródłem jest podłoże bagienno-torfowe części zlewni Supraśli w rejonie Michałowo-Gródek, z którego wymywane są duże ilości materii organicznej, w tym związków humusowych Ocena spełnienia wymogów dla obszarów chronionych przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie Ocena obejmowała 38 JCWP. Warunki kryterialne spełniały 10% zbadanych JCWP. EUTROFIZACJA WÓD PŁYNĄCYCH Zjawisko eutrofizacji spowodowane jest nadmiernym dopływem związków azotu i fosforu. Skutkami eutrofizacji są: przyspieszony wzrost glonów i roślinności wyższej, zarastanie cieków i zbiorników wodnych, co powoduje zmiany przepływu. W skrajnych przypadkach może dochodzić do zaniku organizmów wyższych w wodzie. Ocena spełnienia wymogów dla obszarów chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych Oceną objęto 92 JCWP rzek. Wyniki badań wykazały że 54% wód miało cechy świadczące o zachodzącym zjawisku eutrofizacji, którego powodem są odprowadzane ścieki komunalne z oczyszczalni z aglomeracji. Ocena spełnienia wymogów dla obszarów chronionych narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. Pod koniec 2012 roku Rozporządzeniem Dyrektora RZGW w Warszawie6 na terenie województwa podlaskiego ustanowiono obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych (OSN), z których odpływ azotu do wód należy ograniczyć. Rozporządzenie to wyznacza również wody powierzchniowe wrażliwe na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. Obszary szczególnie narażone obejmują powierzchnię 43,59 tys. ha, a jako wody wrażliwe wyznaczono 7 jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP): Awissa, Brok do Siennicy, Brok od Siennicy do ujścia, Jabłonka, Liza, Nurzec od Siennicy do ujścia i Ślina od Rokitnicy do ujścia (mapa 7). Wody wrażliwe 7, to wody zanieczyszczone (zawartość azotanów powyżej 50 mg NO 3 /l) lub zagrożone zanieczyszczeniem (od 40 do 50 mg NO 3 /l) azotanami ze źródeł rolniczych oraz wody wykazujące tendencję do eutrofizacji, którą skutecznie można zwalczać przez zmniejszenie dawek dostarczanego azotu. Wg wieloletnich badań WIOŚ, w województwie nie występują wody zanieczyszczone i zagrożone zanieczyszczeniem azotem ze źródeł rolniczych. Występują natomiast wody, w których odnotowano przekroczenia średniorocznej wartość granicznej 10 mg NO 3 /l dla azotanów, wskazującej na ich tendencję do eutrofizacji. Na wyznaczonych OSN wprowadzono Programy działań 8 mające na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych. Zgodnie z zapisami programów, do obowiązków WIOŚ należy prowadzenie kontroli rolniczych źródeł zanieczyszczeń oraz monitoringu wód powierzchniowych. Od 2013 roku WIOŚ Białystok realizuje te obowiązki. 6 Rozporządzenie nr 14/2012 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie z dnia 8 października 2012 roku w sprawie określenia wód powierzchniowych wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć na terenie województwa podlaskiego (Dziennik Urzędowy Wojewody Podlaskiego Białystok 16.10.2012 poz. 2982) 7 Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. Nr 241 poz. 2093) 8 Rozporządzenie nr 3/2013 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie z dnia 25 lutego 2013 w sprawie wprowadzenia programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla obszarów szczególnie narażonych Dopływy Narwi od Lizy do Śliny i Jabłonka (Dz. U. Województwa Podlaskiego z dnia 7 marca 2013r., poz. 1417); Rozporządzenie nr 6/2013 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie z dnia 8 maja 2013r. w sprawie wprowadzenia programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla obszarów szczególnie narażonych Bug od Tocznej do Broku. (Dz. U. Województwa Podlaskiego z dnia 31 stycznia 2014r., poz. 430). 17

Mapa 7. Lokalizacja obszarów szczególnie narażone na zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych (OSN) na terenie woj. podlaskiego DZIAŁANIA KONTROLNE W OBSZARCH OSN W obszarach narażonych wydzielonych jest 167 obrębów ewidencyjnych położonych w 10 gminach. Wykazy gospodarstw do kontroli opracowano w oparciu o następujące kryteria: 1. wielkość chowu - powyżej 210 DJP; 2. powierzchnia użytków rolnych na OSN - powyżej 100 ha; 3. wielkość chowu 40 210 DJP; 4. powierzchnia użytków rolnych na OSN 20-100 ha; 5. nabywcy nawozów naturalnych z instalacji IPPC. Zgodnie z ww. kryteriami oszacowano ilość gospodarstw położonych na OSN przewidzianych do kontroli na terenie woj. podlaskiego: wg kryterium 1,2 i 5 - brak wytypowanych gospodarstw na terenie woj. podlaskiego; wg kryterium 3 tj. Wielkość chowu 40-210 DJP 162 gospodarstwa; wg kryterium 4 tj. - powierzchnia użytków rolnych na OSN 20-100 ha 289 gospodarstw. Zakres przeprowadzonych kontroli obejmował: wykonanie charakterystyki gospodarstwa - położenie, powierzchnia gruntów, areał na OSN, odległość od cieków wodnych. opis prowadzonej działalności rolniczej - budynki inwentarskie, budowle rolnicze, średnioroczna obsada zwierząt, system utrzymania zwierząt, sposób gospodarowania nawozami, urządzenia do magazynowania nawozów naturalnych, ocena wpływu gospodarstwa na środowisko (obecność wycieków, pojemność zbiorników itp.) ustalenie dawki i sposoby nawożenia pól, ocenę gospodarki wodno-ściekowej na terenie gospodarstwa, ocenę postępowania z padłymi zwierzętami, ocenę postępowania z wytwarzanymi odpadami (głównie folia, kiszonki). 18

W 2014 roku skontrolowano 15 gospodarstw (hodowla mieszana -5; chów bydła - 10). Gospodarstwa kontrolowane leżały na terenie siedmiu gmin: Zambrów, Szepietowo, Wysokie Mazowieckie, Czyżew, Kołaki Kościelne, Kobylin Borzymy i Poświętne. W kontrolowanych gospodarstwach zastosowana dawka nawozu naturalnego do nawożenia upraw polnych, łąk i pastwisk była niższa niż 170 kg (N) w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych. Podczas sześciu kontroli nie stwierdzono naruszeń prawa, na co miały wpływ: odpowiedni czas, jaki mieli rolnicy na przygotowanie się do kontroli, dobra znajomość przepisów i świadomość konieczności ich stosowania a także pomoc doradców rolniczych w uzupełnieniu wymaganych dokumentów. Stwierdzone w trakcie pozostałych kontroli nieprawidłowości: brak płyty obornikowej lub zbiornika na gnojowicę 2 gospodarstwa; brak rejestru wykonywanych zabiegów agrotechnicznych oraz ilości i rodzajów zastosowanych nawozów 5 gospodarstw; brak dokumentów, poświadczających wywóz ścieków bytowych i technologicznych na oczyszczalnię 4 gospodarstwa. Kontrolowanym gospodarstwom prowadzących działalność rolniczą na OSN, w których nie prowadzono dokumentacji wszystkich zabiegów agrotechnicznych w 7 przypadkach udzielano instruktażu w sprawie obowiązku przechowywania dokumentacji przez okres obowiązywania Programu i rok po zakończeniu. Wydano też 9 pisemnych zarządzeń pokontrolnych zobowiązujących do przestrzegania przepisów. Stwierdzone trudności istotne dla wdrażania wprowadzonych prawem programów działań: brak środków finansowych dla rolników, które pozwoliłyby spełniać wymogi odnośnie wielkości płyt obornikowych i zbiorników na gnojowicę; zbyt duże wymagania co do wielkości płyt obornikowych i zbiorników na gnojówkę w stosunku do rzeczywistych potrzeb; znaczna odpłatność za sporządzanie przez doradców rolniczych wymaganej dokumentacji: bilansu azotu i planów nawożenia. MONITORING WÓD POWIERZCHNIOWYCH W OBSZARCH OSN Badania wykonano w 2013 roku, na początku 4 letniego cyklu badania OSN. Sieć pomiarowa (mapa 7) obejmowała 11 punktów pomiarowo-kontrolnych leżących na 10 JCWP (3 punkty wyznaczono poza obszarami OSN w celu dokładniejszej analizy zagrożenia rzek wyznaczonych jako wrażliwe). Badania są powtarzane w roku 2015 - na koniec okresu objętego Programem działań na OSN. Wnioski z badań wykonanych w 2013 roku wykazały, że: żadna z wyznaczonych jako wody wrażliwe, jednolitych część wód powierzchniowych (JCWP) w woj. podlaskim, a także dodatkowe badane cieki (JCWP Nurzec od Nurczyka do Siennicy, JCWP Siennica i JCWP Pełchówka) - nie kwalifikuje się jako zanieczyszczona, a nawet jako zagrożona zanieczyszczeniem azotem ze źródeł rolniczych. Natomiast prawie wszystkie, (z wyjątkiem JCWP - Nurzec od Nurczyka do Siennicy wykazują podatność na eutrofizację ze źródeł rolniczych, (przekroczona wartość graniczna stężenia azotanów - 10 mg NO 3 /l, którą określa rozporządzenie MŚ w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych). najwyższe stężenia azotanów (ok. 20 mg NO 3 /l) odnotowano w rzekach: Brok i Jabłonka. Ze względu na fakt, że Brok jest odbiornikiem dużej ilości ścieków komunalnych i przemysłowych z Wysokiego Mazowieckiego i Czyżewa, a Jabłonka z Zambrowa, nie można jednoznacznie ustalić, czy wysokie stężenia związków azotu pochodzą z tych zrzutów, czy ze źródeł rolniczych, czy też oddziałują oba źródła - co jest najbardziej prawdopodobne. W rzekach, gdzie nie występują punktowe zrzuty zanieczyszczeń komunalnych i przemysłowych, stężenia azotanów są wyraźnie niższe, (chociaż również przekraczają wartość 10 mg NO 3 /l, wskazującą ich podatność na eutrofizację). Wartość ta nie została przekroczona tylko w 2 JCWP: Liza i Nurzec od Nurczyka do Siennicy (Nurzec Wyszonki Błonie). W 2015 roku poszerzono sieć pomiarową o dodatkowe punkty pomiarowo-kontrolne, leżące w bezpośrednim sąsiedztwie wyznaczonych OSN. Wyniki uzyskane z tych pomiarów pozwolą na dokładniejsze określenie wpływu zanieczyszczeń rolniczych na wody wyznaczone jako wrażliwe. STAN CZYSTOŚCI JEZIOR Według Katalogu jezior Polski w obrębie województwa podlaskiego znajduje się około 280 jezior (o powierzchni powyżej 1 ha) o łącznej powierzchni sięgającej 148 154 km 2. Powierzchnia jezior jest zróżnicowana 19

występują 34 jeziora o powierzchni powyżej 100 ha, 26 jezior o powierzchni 50 100 ha i 48 jezior o powierzchni 20 50 ha. Największym zbiornikiem tego obszaru są Wigry 2118,3 ha. II klasa 66,4% 140 jezior = 100% III klasa 25,0% W latach 1981 2008 zbadano 140 jezior, w tym część wielokrotnie. Wyniki pozwoliły zaklasyfikować 11 jezior do I klasy czystości, 93 do II klasy czystości, 35 do III klasy czystości, a 1 jezioro posiadało wody pozaklasowe. Spośród zbiorników zbadanych 73 % to jeziora słabo lub umiarkowanie zanieczyszczone (I i II klasa), natomiast 27 % akwenów to jeziora silnie lub bardzo silnie zanieczyszczone (wykres 15). I klasa 7,9% NON 0,7% Wykres 15. Klasyfikacja jezior województwa podlaskiego badanych w latach 1981-2008 (źródło: WIOŚ, PMŚ) OCENA STANU WÓD JEZIOR (2010-2014) Obecnie stosowana ocena stanu jezior uległa zmianom. Opiera się na zasadach określonych przez Ramową Dyrektywę Wodną i nie ma możliwości bezpośredniego porównania wyników aktualnie obowiązującej klasyfikacji z poprzednimi ocenami. W latach 2010-2014 monitoringiem jezior objęto 30 akwenów (w ramach różnych form monitoringu), w tym 2 jeziora reperowe, badane corocznie (tabela 1). Ocena stanu ekologicznego jezior 9 badanych w latach 2010-2014 (wg nowej metodyki) wykazała bardzo dobry stan ekologiczny w 8 jeziorach, 10 jezior zaliczono do stanu dobrego oraz 12 jezior do stanu umiarkowanego (wykres 16, mapa 8). Wykres 16. Stan ekologiczny jezior w latach 2010-2014 (źródło: WIOŚ, PMŚ) Ocenę stanu chemicznego wykonano w przypadku 22 jezior, w których stwierdzono wody o dobrym stanie chemicznym (tabela 1). Ocena stanu wód była możliwa do wykonania w przypadku dysponowania zarówno oceną stanu ekologicznego, jak i stanu chemicznego, lub jedną z tych ocen, w stanie poniżej dobrego. W efekcie dobry stan wód stwierdzono w 11 jeziorach, a zły stan wód stwierdzono w 12 jeziorach (tabela 1). Ekstrapolacja ocen na zbiorniki niebadane W 2013 r. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy w ramach przeprowadzonej weryfikacji oceny stanu jezior w latach 2010-2012 10 przedstawił ekstrapolację ocen na wszystkie znaczące zbiorniki Polski (jednolite części wód jezior określone jako jeziora o powierzchni wyższej od 50 ha). Stan ekologiczny jezior przedstawiono w skali 5-stopniowej (stan: bardzo dobry, dobry, umiarkowany, słaby, zły), a w przypadku braku możliwości uszczegółowienia oceny ze względu na niedostatek danych przy zastosowanej ekstrapolacji przyjęto skalę: co najmniej dobry i poniżej dobrego. Ekstrapolację uzupełniono o oceny stanu ekologicznego jezior badanych w 2013 i 2014 r. W województwie podlaskim ocenę ekstrapolowano na 61 jezior o łącznej powierzchni powyżej 50 ha (tabela 2). Spośród nich 36 otrzymało ocenę pozytywną (15 stan bardzo dobry, 16 stan dobry, 5 stan co najmniej dobry), a 25 jeziora ocenę negatywną (19 stan umiarkowany, 1 stan słaby, 5 stan poniżej dobrego). Wyniki ocen stanu ekologicznego zobrazowano na mapie 8. 9 W przypadku jezior badanych kilkukrotnie podano ostatnią, zweryfikowaną ocenę stanu ekologicznego 10 Soszka, Kolada, Pasztaleniec, Ochocka, Kutyła, Koprowska Ocena stanu jezior w latach 2010-2012 wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2013. 20

Mapa 8. Ekstrapolacja stanu ekologicznego jednolitych części wód jezior województwa podlaskiego stan na 31.12.2014. (źródło: IOŚ-PIB, PMŚ) 21

Tabela 1. Zweryfikowana ocena stanu jezior województwa podlaskiego badanych w latach 2010-2014 (źródło: WIOŚ, PMŚ, IOŚ-PIB). LP Nazwa jeziora Rok badań DORZECZE WISŁY Typ monitoringu Ocena stanu ekologicznego 1 Białe Augustowskie 2012 MO dobry PMPL Element decydujący o ocenie w opinii eksperckiej Ocena stanu chemicznego Element decydujący o ocenie w opinii eksperckiej 2 Blizno 2012 MD dobry ESMI dobry dobry 3 Busznica 2012 MD bardzo dobry PMPL, ESMI, IOJ dobry dobry 4 Długie Augustowskie (Kalejty) 2011 MD umiarkowany SD, O 2 dobry zły 5 Dręstwo 2014 MD/MO umiarkowany syntet. dobry zły 6 Garbaś 2010/2013 MD/MO dobry PMPL, ESMI, IOJ dobry dobry 7 Kolno 2012 MO bardzo dobry PMPL 8 Necko 2012 MO umiarkowany syntet. dobry zły 9 Rajgrodzkie 2014 MD/MO umiarkowany PMPL, ESMI, syntet. 10 Rospuda Filipowska 2010/2013 MD/MO dobry PMPL, ESMI dobry dobry 11 Sajno 2012 MO bardzo dobry PMPL 12 Sumowo Bakałarzewskie 2010/2013 MD/MO umiarkowany PMPL, ESMI, O 2 dobry zły DORZECZE PREGOŁY 13 Boczne koło Przerośli 2013/2014 MD/MO umiarkowany O 2, syntet. dobry zły 14 Krzywe Filipowskie 2013/2014 MD/MO umiarkowany O 2, syntet. dobry zły 15 Wiżajny 2013/2014 MD/MO umiarkowany DORZECZE NIEMNA PMPL, ESMI, syntet. 16 Białe k/białogóry 2010 MO bardzo dobry chlorofil 17 Długie Wigierskie 2010-2014 MDR umiarkowany PMPL, syntet. dobry zły 18 Gaładuś 2012, 2014 MD, MO/MB dobry PMPL, ESMI dobry dobry 19 Gremzdel 2010-2014 MDR umiarkowany PMPL, O 2, syntet. dobry zły 20 Hańcza 2010/2013 MD/MO bardzo dobry PMPL, ESMI, IOJ dobry dobry 21 Jemieliste 2013/2014 MD/MO umiarkowany O 2, syntet. dobry zły 22 Miałkie (Płaskie) 2011 MD dobry PMPL, ESMI dobry dobry 23 Pierty 2011/2014 MD/MO dobry ESMI dobry dobry 24 Płaskie k/rygola 2010 MB bardzo dobry (bez ESMI) 25 Pomorze 2010 MO umiarkowany chlorofil zły 26 Szelment Mały 2012 MD dobry PMPL dobry dobry 27 Szelment Wielki 2012/2014 MD/MO dobry ESMI, IOJ dobry dobry 28 Wigry 2011/2014 MD/MO dobry PMPL, ESMI, LFI dobry dobry 29 Wiłkokuk 2011 MO bardzo dobry chlorofil 30 Zelwa 2011 MO bardzo dobry chlorofil źródło: WIOŚ, PMŚ, IOŚ -PIB dobry dobry Ocena stanu jeziora zły zły Objaśnienia: SD widzialność krążka Secchiego, O 2 natlenienie hypolimnionu lub zawartość tlenu nad dnem, syntet. specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne, chlorofil zawartość chlorofilu a, PMPL multimetriks fitoplanktonowy, IOJ fitobentosowy indeks okrzemkowy jezior, ESMI makrofitowy indeks stanu ekologicznego jezior, LFI jeziorowy indeks rybny, (bez ESMI, bez IOJ) ocena z wyłączeniem określonych wskaźników, MD monitoring diagnostyczny, MDR monitoring diagnostyczny w punktach reperowych, MO monitoring operacyjny, MB monitoring badawczy. 22

Tabela 2. Stan ekologiczny znaczących jednolitych części wód jezior w województwie podlaskim stan na 31.12.2014 (źródło: IOŚ-PIB, PMŚ). Dorzecze Kod JCW Nazwa JCW Stan ekologiczny Podstawa oceny Wisła 30004 Rospuda Filipowska dobry dane monitoringowe Wisła 30008 Łanowicze poniżej dobrego ocena ekspercka Wisła 30009 Garbaś dobry dane monitoringowe Wisła 30010 Mieruńskie Wielkie umiarkowany ocena ekspercka Wisła 30012 Sumowo Bakałarzewskie umiarkowany dane monitoringowe Wisła 30017 Bolesty słaby ocena ekspercka Niemen 30019 Jemieliste umiarkowany dane monitoringowe Niemen 30020 Okmin bardzo dobry ocena ekspercka Niemen 30021 Ożewo bardzo dobry dane monitoringowe Wisła 30024 Tobołowo poniżej dobrego ocena ekspercka Wisła 30027 Blizno dobry dane monitoringowe Wisła 30029 Długie August. (Kalejty) umiarkowany dane monitoringowe Wisła 30030 Rospuda Augustowska dobry dane monitoringowe Wisła 30031 Necko umiarkowany dane monitoringowe Wisła 30032 Studzieniczne co najmniej dobry ocena ekspercka Wisła 30034 Białe Augustowskie dobry dane monitoringowe Wisła 30036 Jeziorko Sajenko umiarkowany ocena ekspercka Wisła 30037 Sajno bardzo dobry dane monitoringowe Wisła 30038 Kolno bardzo dobry dane monitoringowe Wisła 30039 Tajno umiarkowany ocena ekspercka Wisła 30052 Rajgrodzkie umiarkowany dane monitoringowe Wisła 30060 Dręstwo umiarkowany dane monitoringowe Wisła 30124 Toczyłowo umiarkowany dane monitoringowe Pregoła 30579 Wiżajny umiarkowany dane monitoringowe Pregoła 30583 Białe Filipowskie bardzo dobry ocena ekspercka Pregoła 30585 Krzywe Filipowskie umiarkowany dane monitoringowe Pregoła 30587 Kościelne poniżej dobrego ocena ekspercka Pregoła 30588 Boczne k/przerośli umiarkowany dane monitoringowe Niemen 30591 Szurpiły dobry ocena ekspercka Niemen 30603 Pobondzie umiarkowany ocena ekspercka Niemen 30606 Szelment Wielki dobry dane monitoringowe Niemen 30607 Szelment Mały dobry dane monitoringowe Niemen 30611 Gaładuś dobry dane monitoringowe Niemen 30612 Hołny dobry ocena ekspercka Niemen 30614 Hańcza bardzo dobry dane monitoringowe Niemen 30616 Wigry dobry dane monitoringowe Niemen 30619 Długie Wigierskie umiarkowany dane monitoringowe Niemen 30622 Białe Wigierskie bardzo dobry ocena ekspercka Niemen 30626 Pierty dobry dane monitoringowe Niemen 30627 Krzywe Wigierskie bardzo dobry ocena ekspercka Niemen 30631 Żubrowo umiarkowany ocena ekspercka Niemen 30632 Dowcień dobry ocena ekspercka Niemen 30634 Gremzdel umiarkowany dane monitoringowe Niemen 30637 Dmitrowo dobry ocena ekspercka Niemen 30639 Gremzdy umiarkowany ocena ekspercka Niemen 30640 Długie Sejneńskie dobry ocena ekspercka Niemen 30646 Białe koło Białogóry bardzo dobry dane monitoringowe Niemen 30650 Płaskie koło Rygola bardzo dobry dane monitoringowe Niemen 30652 Serwy bardzo dobry ocena ekspercka 23

Dorzecze Kod JCW Nazwa JCW Stan ekologiczny Podstawa oceny Niemen 30658 Mikaszewo dobry ocena ekspercka Niemen 30662 Sejwy poniżej dobrego ocena ekspercka Niemen 30663 Boksze co najmniej dobry ocena ekspercka Niemen 30665 Szejpiszki co najmniej dobry ocena ekspercka Niemen 30669 Sejny co najmniej dobry ocena ekspercka Niemen 30670 Pomorze umiarkowany dane monitoringowe Niemen 30671 Gieret bardzo dobry ocena ekspercka Niemen 30673 Sztabinki bardzo dobry dane monitoringowe Niemen 30676 Berżnik bardzo dobry ocena ekspercka Niemen 30685 Zelwa bardzo dobry dane monitoringowe Niemen 30687 Szlamy co najmniej dobry ocena ekspercka Niemen 90100 Bałędzis poniżej dobrego ocena ekspercka uzupełniona ustaleniami Polsko-Litewskiej Komisji ds. Wód Granicznych REAKCJE Działalność kontrolna Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku w obszarze gospodarki ściekowej dotyczyła sprawdzenia przestrzegania przepisów prawa określonych w 2 celach kontrolnych: Sprawdzenie przestrzegania prawa i decyzji administracyjnych podmiotów wprowadzających ścieki do wód lub do ziemi. Przeprowadzono 135 kontroli podczas których wydano 36 zaleceń pokontrolnych, 22 decyzje administracyjne, 4 mandaty, skierowano 13 wystąpień oraz udzielono 43 instruktaży i 18 pouczeń; Ocena wypełniania wymogów wzajemnej zgodności (cross-compliance) w gospodarstwach rolnych. Przeprowadzono 55 kontroli podczas których wydano 19 zaleceń pokontrolnych, 1 decyzję administracyjną, 1 mandat, skierowano 1 wystąpienie oraz udzielono 23 instruktaży i 7 pouczeń W celu poprawy jakości wód, w ostatnim dziesięcioleciu realizowano w dalszym ciągu liczne inwestycje. Obserwowany rozwój infrastruktury komunalnej, w szczególności sieci kanalizacyjnej, ma istotny wpływ na systematyczny wzrost liczby ludności korzystającej z oczyszczalni komunalnych (wykres 19). Systematycznie rośnie odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie. W 2004 r. wyniósł on 61,1%, a w 2014 r. było to już 66,8%. Wykres 19. Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków w latach 2004-2014 w województwie podlaskim (źródło: GUS) PODSUMOWANIE GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA Zmiany w strukturze zużycia w ostatnich kilku latach wskazują na zmniejszenie ilości zużytej wody przez przemysł - czego powodem jest stosowanie nowocześniejszych technologii produkcji. Wzrasta zużycie wody w rolnictwie, natomiast poziom zużycia na cele wodociągowe zasadniczo nie ulegał zmianom. Wszystkie wytworzone ścieki (komunalne i przemysłowe) odprowadzane do wód lub do ziemi podlegały oczyszczaniu. Ponad 80% ścieków oczyszczono w technologii z podwyższonym usuwaniem biogenów. Systematycznie zmniejsza się ilość zrzutów ścieków niedostatecznie oczyszczonych, co jest spowodowane rozbudowującą się siecią kanalizacji sanitarnej, jednakże wskaźnik ludności obsługiwanej przez system kanalizacji jest nadal niski ( 66,8%). JAKOŚĆ WÓD W raporcie zaprezentowano najświeższe wyniki oceny jakości wód zbadanych w latach 2010-2014 oraz wyniki oceny eutrofizacji wód. Pełna ocena stanu wód na obszarze całego województwa zostanie wykonana, zgodnie z 24

założeniami Programu Państwowego Monitoringu Środowiska w 2016 roku (po zakończeniu aktualnie realizowanego 6-letniego programu pomiarowego 2010-2015). Badania jakości wód płynących wykonane w latach 2010-2014 wykazały, że dobry stan wód rzek posiadało 13% jednolitych części wód, natomiast pozostałe 87% charakteryzowały się złym stanem. Ponad 51% zbadanych wód posiadał dobry stan chemiczny. Badania jakości wód jezior wykonane w latach 2010-2014 wykazały w 11 jeziorach dobry stan wód a w 12 zły stan wód. Wraz z ocenami ekstrapolowanymi na 61 znaczące, niebadane jeziora - 38 otrzymało ocenę pozytywną (16 stan bardzo dobry, 17 stan dobry, 5 stan co najmniej dobry), a 23 jeziora - ocenę negatywną (18 stan umiarkowany, 1 stan słaby, 4 stan poniżej dobrego).. Klasyfikacja wód powierzchniowych przeznaczonych do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia obejmująca ujęcie powierzchniowe na rzece Supraśl w Wasilkowie (zaopatrujące w wodę aglomerację białostocką) wykazała niską jakość wód - poniżej kategorii A3 co oznacza, że woda wymaga wysokosprawnego uzdatniania fizycznego i chemicznego. Przyczyną złej jakości wody są częste spływy powierzchniowe wód opadowych z górnej części zlewni Supraśli, z terenów zmeliorowanych, na których brak właściwej gospodarki wodnej powoduje wymywanie znacznych ilości materii organicznej z bagienno-torfowego podłoża. Wyniki niskiej oceny wód notuje się od wielu lat. Ocena spełnienia wymogów dla obszarów chronionych przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie wykazała, że normy spełniało 10% zbadanych jednolitych części wód. Ocena spełnienia wymogów dla obszarów chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych wykazała, że 54% zbadanych wód miało cechy świadczące o zachodzącym zjawisku eutrofizacji, którego powodem są ścieki komunalne z oczyszczalni z aglomeracji. Ocena spełnienia wymogów dla obszarów chronionych narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych wykazała, że żadna (z wyznaczonych jako wody wrażliwe), jednolita część wód powierzchniowych nie kwalifikuje się jako zanieczyszczona, a nawet jako zagrożona zanieczyszczeniem azotem ze źródeł rolniczych. Natomiast prawie wszystkie, wykazują podatność na eutrofizację, (która może być spowodowana obecnością źródeł komunalnych na wyznaczonych obszarach OSN). GOSPODARKA ODPADAMI Gospodarka odpadami w Europie opiera się na następującej hierarchii postępowania: zapobieganie powstawaniu odpadów, ponowne wykorzystanie produktów: (recykling, odzysk - włączając energię ze spalania) oraz ostatecznie unieszkodliwienie. W Polityce Ekologicznej Państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016, Polska zobowiązała się do realizacji następujących celów: osiągnięcie do 31 grudnia 2014 r. odzysku na poziomie minimum 60% oraz recyklingu na poziomie minimum 55% odpadów opakowaniowych, sukcesywne ograniczanie masy składowanych odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, począwszy od 75% w 2010 r., poprzez 50% w 2013 r., aż do osiągnięcia w roku 2020 poziomu 35% w stosunku do masy tych odpadów wytwarzanych w 1995 r., zebranie w 2012 r. 25% zużytych baterii i akumulatorów przenośnych, a w 2016 r. osiągnięcie poziomu zbierania 45% tych odpadów, zebranie w skali roku 4 kg na mieszkańca zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (pochodzącego z gospodarstw domowych). Ponadto w Polityce Ekologicznej Państwa wskazano cele średniookresowe do osiągnięcia do 2016 r., m.in.: utrzymanie tendencji oddzielenia ilości wytwarzanych odpadów od wzrostu gospodarczego kraju (mniej odpadów na jednostkę produktów, mniej opakowań, dłuższe okresy życia produktów itp.), znaczne zwiększenie odzysku energii z odpadów komunalnych w sposób bezpieczny dla środowiska, zamknięcie wszystkich składowisk, które nie spełniają standardów i ich rekultywacja, sporządzenie spisu zamkniętych oraz opuszczonych składowisk odpadów wydobywczych, wraz z identyfikacją obiektów wpływających znacząco na środowisko, eliminacja kierowania na składowiska zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zużytych baterii i akumulatorów, pełne zorganizowanie krajowego systemu zbierania wraków samochodów i demontaż pojazdów wycofanych z eksploatacji, takie zorganizowanie systemu preselekcji sortowania i odzysku odpadów komunalnych, aby na składowiska nie trafiało ich więcej niż 50% w stosunku do odpadów wytworzonych w gospodarstwach domowych. 25