Tomasz Kasprzak Rok: 2003 Czasopismo: Niebieska linia Numer: 6 Z "Raportu o dyskryminacji i nietolerancji ze względu na orientację seksualną" przygotowanego przez Stowarzyszenie Lambda w 2001 roku wynika, że 22% osób badanych należących do mniejszości seksualnych było ofiarami przemocy fizycznej, a 51% psychicznej. Homoseksualizm w Polsce Próba socjologicznej analizy sytuacji mniejszości seksualnych w Polsce napotyka na wiele problemów. Po pierwsze, brakuje wiarygodnych danych dotyczących wielkości tej populacji oraz częstotliwości występowania zachowań homoseksualnych w Polsce. W tej dziedzinie mamy do czynienia jedynie z szacunkami. Na Zachodzie i w Stanach Zjednoczonych przyjmuje się, że liczba homoseksualistów waha się od 5% do 10% populacji męskiej, natomiast odsetek zachowań homoseksualnych kobiet jest dwa razy mniejszy. W Polsce organizacje zrzeszające osoby homoseksualne i biseksualne (m.in. Lambda, Kampania Przeciwko Homofobii) oceniają, że mamy do czynienia z co najmniej 2 mln osób o tej orientacji seksualnej. Zdaniem Krzysztofa Boczkowskiego 10% mężczyzn w Polsce było, co najmniej przez trzy lata swojego życia, aktywnymi homoseksualistami (Boczkowski 1992, s. 25); Kozakiewicz natomiast podaje, że 3-5% populacji to homoseksualiści, a 13% miało przypadkowy kontakt seksualny z osobami tej samej płci. Brak twardych danych uniemożliwia przeprowadzenie reprezentatywnych badań. Nic nie wiadomo także o rozkładzie tej cechy w populacji. Z obserwacji potocznej wynika, że zdecydowana większość przypadków coming out (ujawnienie swojej orientacji seksualnej innym osobom) jest pozytywnie skorelowana z miejscem zamieszkania (duże miasto), wykształceniem (wyższym), wiekiem (większość ujawniających swoją orientację seksualną to ludzie młodzi) i stanem cywilnym (osoby stanu wolnego). Nie ma danych na temat homoseksualizmu w małych miejscowościach, w więzieniach, zakładach poprawczych i seminariach. Jak widać homoseksualizm w Polsce jest zjawiskiem, o którym z socjologicznego punktu widzenia niewiele wiadomo. Z perspektywy dyskusji medialnej, jaka powstała wokół homoseksualizmu w ostatnich miesiącach, orientacja ta jawi się jako kulturowo nowa w Polsce (choć istniała zawsze). Zaczyna być dostrzegana społecznie i traktowana z jednej strony jako swoisty folklor, z drugiej jako element wyboru tożsamościowego zarezerwowany dla elit artystycznych, świata reklamy, mody. Środowiska homoseksualne (przynajmniej na Zachodzie i w USA) są tradycyjnie stylotwórcze, awangardowe, wyznaczają trendy w modzie i sposobie spędzania wolnego czasu. Wzorce te są powielane przez pozostałą część populacji (w Polsce widać to w fenomenie gejowskich i lesbijskich dyskotek, które zyskują 1 / 6
dużą popularność; por. Rasmus-Zgorzelska 2002, s. 28-29). Interesująca w tym kontekście jest społeczna recepcja mniejszości seksualnych w Polsce. Łączenie na przykład homoseksualizmu z wszelkimi patologiami społecznymi (narkomanią, pedofilią, AIDS) jest tu szczególnie znaczące. Ten kontekst, czyli z jednej strony spychanie przedstawicieli mniejszości seksualnych poza ramy społeczne, postrzeganie ich w kategoriach "obcego", a z drugiej strony swoista moda na homoseksualny styl życia, pozwala widzieć w stosunku społeczeństwa do mniejszości seksualnych (tak jak zresztą w stosunku do innych mniejszości) odbicie nie tylko rozpowszechnionego systemu wartości, ale przede wszystkim fobii i lęków. Homofobia W kwietniu 2001 roku Centrum Badania Opinii Społecznej przeprowadziło sondaż dotyczący postaw Polaków wobec homoseksualnych małżeństw. Aż 88% respondentów uważało, że homoseksualizm jest odstępstwem od normy, a 41% wyrażało zdanie, że nie można tego odstępstwa akceptować. Badani, którzy uważali, że homoseksualizm jest dewiacją, odmawiali przyznania gejom i lesbijkom prawa do wchodzenia w związki małżeńskie. Co piąty badany opowiadał się także za ograniczeniem swobód dla homoseksualistów w sferze intymnej, czyli zabronienia im uprawiania stosunków seksualnych. 84% respondentów sprzeciwiała się adopcji dzieci przez gejów i lesbijki. Większość osób, które uczestniczyły w badaniu miała negatywny stosunek do homoseksualizmu. Początki badań nad przemocą W 1994 roku Stowarzyszenie Lambda z Warszawy zapoczątkowało badania środowiska gejowskiego w Polsce. Badania dotyczyły dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Opierały się na dobrowolnych, anonimowych relacjach osób, które doświadczyły różnego rodzaju szykanowania. Badanych poproszono o opis przejawów dyskryminacji, których padli ofiarą. W wyniku informacji zamieszczonych w prasie gejowskiej (miesięczniki "Filo", "Inaczej", "MEN") oraz w "Życiu Warszawy", uzyskano 37 odpowiedzi listownych, zgłoszeń telefonicznych i wypełnionych ankiet. Autorzy Raportu ograniczyli się do zebrania konkretnych przypadków aktów dyskryminacji. Wiele z nich odnosiło się do okresu PRL-u. Wartość badania z 1994 roku była głównie eksploracyjna. Raport umożliwił wydzielenie pewnych obszarów, w których dochodzi do dyskryminacji homoseksualistów (dom, szkoła, praca, kościół, wojsko, środki masowego przekazu). Uzyskane dane można potraktować bardziej jako opis przykładów (często historycznych) negatywnego traktowania ze względu na orientację seksualną w Polsce niż analizę zjawiska. Raport 2001 W 2001 roku Stowarzyszenie Lambda przygotowało kolejny Raport o dyskryminacji. Tym razem celem było nie tylko opisanie przypadków dyskryminacji, ale i zbadanie stopnia nasilenia tej tendencji. Narzędziem badawczym była ankieta dystrybuowana w klubach gejowskich, prasie i portalach internetowych. W wypadku przemocy fizycznej i psychicznej proszono o opis reakcji policji. Podobnie jak w Raporcie z 1994 roku pytano o wszystkie przejawy dyskryminacji, nie stawiano ograniczenia czasowego. W wyniku badania uzyskano 215 ankiet (179 pochodziło od mężczyzn, 36 od kobiet). Rozkład 2 / 6
orientacji seksualnej wśród badanych wyglądał następująco: 72,5% respondentów (156 osób) stanowili geje, 12% lesbijki (26 osób), 4% (9 osób) biseksualne kobiety, 11% (23 osoby) biseksualni mężczyźni, 0,5% (jedna osoba) to transseksualiści. Zdecydowana większość (95%) badanych osób mieściła się w przedziale wiekowym 18-40 lat. Tylko 4 osoby (2%) były w wieku 41-50 lat, 2 osoby (1%) w przedziale wiekowym 51-60 lat i jedna osoba powyżej 60. roku życia. Ponad połowa ankietowanych pochodziła z Warszawy, 13% z miast, które liczyły powyżej 500 tys. mieszkańców. Tylko 4% badanych to mieszkańcy wsi. Wnioski płynące z zebranego materiału były następujące: ofiarą najbardziej widocznej formy dyskryminacji, czyli przemocy fizycznej był co piąty badany. Do najczęściej wymienianych aktów przemocy fizycznej należały pobicia, gwałty i ataki fizyczne. Sprawcami przemocy były najczęściej osoby nieznane (28 wskazań), dalej koledzy (13 wskazań), członkowie rodziny (12 wskazań), przyjaciele (6 wskazań); dwukrotnie jako sprawcy przemocy zostali wskazani sąsiedzi oraz policja. Blisko połowa (46%) przypadków przemocy fizycznej dotyczyła jednorazowych aktów. 15% doświadczyło przemocy fizycznej dwa razy, a 39% aż trzy lub więcej razy. Spośród 22% ofiar przemocy aż 77% nie powiadomiło o tym policji. Argumentowali to między innymi obawą przed negatywną reakcją policji, niewiarą w skuteczność jej działań oraz obawą przed społecznymi konsekwencjami ujawnienia ich preferencji seksualnych. 21% badanych powiadomiło organy ścigania o zaistniałych wypadkach, ale w większości reakcję policji określili jako wrogą lub neutralną. Za przejawy przemocy psychicznej autorzy badania uznali ataki werbalne, groźby, obraźliwe rysunki dotyczące homoseksualistów, szantaż, wandalizm oraz złośliwe i nienawistne listy. Tak rozumianej przemocy psychicznej doświadczyło 51% respondentów. Spośród tej grupy 65% doświadczyło jej trzy lub więcej razy, 17,5% dwukrotnie lub raz. Najczęstszą formą przemocy psychicznej był atak werbalny (93 wskazania), w dalszej kolejności groźby (23 wskazania), graffiti (19 wskazań), wandalizm (7 wskazań), list (4 wskazania). Jako sprawców przemocy respondenci wskazywali kolegów (47 przypadków), osoby nieznane (47), członków rodziny (34), sąsiadów (15), przyjaciół oraz policję (po 5 przypadków). W 93,5% przypadków przemocy psychicznej policja nie została poinformowana o tym fakcie. 5,5% badanych, którzy zgłosili się na policję, mówiło o wrogiej bądź neutralnej reakcji funkcjonariuszy policji na opisywane zdarzenia. Analiza wyników badania wskazuje, że większość homoseksualistów doświadczyła powtarzających się aktów przemocy. Dotyczyło to zarówno przemocy fizycznej, jak i psychicznej. Znaczący odsetek sprawców przemocy stanowiły osoby z najbliższego grona: rodzina, przyjaciele, znajomi. Raport 2002 W 2002 roku ukazał się kolejny Raport o dyskryminacji. Przygotowany został przez Stowarzyszenie Lambda i Kampanię Przeciwko Homofobii jako element opracowania realizowanego przez European Region of International Lesbian and Gay Association (ILGA - Europe) na temat sytuacji osób homo- i biseksualnych w miejscu pracy w krajach kandydujących do Unii Europejskiej. Różnica metodologiczna w porównaniu z poprzednimi badaniami polegała na tym, że w Raporcie z 2002 roku proszono o opisanie przypadków, które miały miejsce wyłącznie w 2001 roku. Łącznie w badaniu tym wzięły udział 632 osoby, czyli 3 / 6
trzykrotnie więcej niż w poprzednich latach. Ankiety trafiały głównie w miejsca, gdzie spotykały się mniejszości seksualne. Spośród 632 ankiet 359 pochodziło od mężczyzn, 216 od kobiet, 7 od osób transseksualnych. Pięćdziesięciu respondentów nie ujawniło swojej płci. Struktura wieku badanych wyglądała podobnie jak w 2001 roku, tzn. prawie 90% respondentów stanowiły osoby w wieku 18-40 lat. Ponad połowa badanych pochodziła z dużych miast, liczących powyżej 500 tys. mieszkańców. 31,5% respondentów mieszkało w Warszawie. Tylko 3% to mieszkańcy wsi. W badaniu tym zapytano o wykształcenie. Prawie połowa ankietowanych (47%) posiadała wykształcenie wyższe lub niepełne wyższe. Zaledwie 2% badanych zakończyło edukację na poziomie podstawowym. W 2001 roku przemocy fizycznej doświadczyło 14,2% badanych. Oznacza to, że co siódmy respondent padł ofiarą przemocy fizycznej, która przybrała formy pobicia (40,5%), potrącenia, uderzenia bądź kopnięcia (30,6%). Najczęściej sprawcami przemocy były osoby nieznane (47,8%), członkowie rodziny (14,1%), koledzy i znajomi (11,5%). Jedynie 22,5% ofiar powiadomiło organy ścigania o zaistniałych sytuacjach; 74,5% badanych nie zrobiło tego. Zdaniem autorów Raportu nie występuje korelacja pomiędzy faktem ujawnienia swojej homoseksualności (coming out) a doświadczeniem przemocy fizycznej. W grupie osób, które ujawniły swoją orientację seksualną środowisku zewnętrznemu (64% respondentów), w 15,3% przypadków miała miejsce przemoc fizyczna. W grupie, która ukrywała swoje preferencje seksualne (26,7% badanych), przemocy doświadczyło 14,7% osób. W 2001 roku przemocy psychicznej doświadczyło 35% badanych. Najczęściej były to ataki werbalne (58,5%), groźby (13,7%) oraz szantaż (7,8%). Sprawcami tych ataków były osoby nieznane (33,1%), koledzy i znajomi (22,7%), członkowie rodzin (17,6%). Aż dwie trzecie respondentów (65%) doświadczyło przemocy psychicznej więcej niż dwa razy. Podobnie jak w wypadku przemocy fizycznej także i w tych przypadkach większość ofiar nie zgłaszała się na policję (93,5%). Nie wystąpiła też znacząca korelacja pomiędzy faktem ujawnienia swojej homoseksualności a doświadczeniem przemocy psychicznej. Wśród osób, które ujawniły swoją orientację seksualną, 37,3% doznało przemocy psychicznej; odsetek ten wśród osób, które jej nie ujawniły wyniósł 36,1%. Wnioski Analizując Raporty o dyskryminacji należy pamiętać o kilku istotnych rzeczach. Po pierwsze, nie są to badania reprezentatywne (takie badania w odniesieniu do homoseksualistów nie są możliwe). Analizując strukturę wieku, trzeba zaznaczyć, że badania w większości objęły ludzi młodych. Respondenci w przeważającej mierze byli mieszkańcami Warszawy oraz dużych miast. Wpłynął na to sposób dystrybucji ankiet (przede wszystkim lokale gejowskie, które znajdują się głównie w dużych miastach i w których bywają w większości osoby młode) oraz obserwowana migracja osób homoseksualnych do dużych aglomeracji miejskich, które zapewniają im anonimowość. Te czynniki tłumaczą nadreprezentację mieszkańców stolicy i ludzi w wieku 18-25 lat w badaniach. Ponadto bywalcy gejowskich klubów i dyskotek (w których rozprowadzane były w większości ankiety) to w dużej mierze osoby nie mające stałych partnerów/partnerek. Wysoki wskaźnik przemocy wobec osób homoseksualnych, każe zadać pytanie o poczucie 4 / 6
zagrożenia występujące w tej grupie. Jak sugeruje Dorota Majka-Rostek nieujawnianie swojej orientacji seksualnej przez homoseksualistów spowodowane jest poczuciem zagrożenia (Majka-Rostek 2002, s. 143). Z Raportu z 2002 roku wynika, że 26,7% respondentów ukrywa swoją orientację seksualną. Trzeba jednak pamiętać, że istnieją powszechnie stosowane kody pozwalające zidentyfikować osobę należącą do mniejszości. W wypadku homoseksualizmu jest to na przykład fryzura, sposób poruszania się czy ubiór. Przyglądając się zjawisku przemocy w odniesieniu do osób homoseksualnych widać, że osoby te są ofiarami przemocy fizycznej i psychicznej ze względu na swoją orientację seksualną. W literaturze anglosaskiej taki rodzaj dyskryminacji, ze względu na orientację seksualną, płeć, wiek czy religię określa się jako zbrodnie nienawiści (hate crimes). Podziękowania: Dziękuję Panu Krzysztofowi Śmieszkowi z Kampanii Przeciwko Homofobii i Panu Krzysztofowi Kliszczyńskiemu ze Stowarzyszenia Lambda za materiały i informacje będące podstawą artykułu. Bibliografia: 1. Boczkowski K. (1992), Homoseksualizm, Warszawa. 2. Bojarska-Nowaczyk K., Nowakowska E. (2003), Homo-fobie, czyli czym jest homoseksualizm i co z tego wynika, Polityka nr 32. 3. Imieliński K., Dulko S. (1988), Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość, Warszawa. 4. Kozakiewicz M. (1993), Niekochani, Polityka nr 27. 5. Majka-Rostek D. (2002), Mniejszość kulturowa w warunkach pluralizacji. Socjologiczna analiza sytuacji homoseksualistów polskich, Wrocław. 6. Pietkiewicz B. (2003), Niech nas zobaczą, Polityka nr 12. 7. Raport o dyskryminacji i nietolerancji ze względu na orientację seksualną w Polsce (1994), Stowarzyszenie Lambda, Warszawa. 8. Raport o dyskryminacji i nietolerancji ze względu na orientację seksualną w Polsce (2001), Stowarzyszenie Lambda, Warszawa. 9. Raport o dyskryminacji i nietolerancji ze względu na orientację seksualną w Polsce (2002), Stowarzyszenie Lambda, Warszawa. 5 / 6
10. Rasmus-Zgorzelska A. (2002), Czego hetero zazdroszczą homo, City Magazine nr 6. http://www.kampania.org http://www. lambda.org.pl http://www.cbos.pl 6 / 6