Henryk Gabryelczyk Robert Wojciechowski Sebastian Cichocki HANDLUJ BEZPIECZNIE Poradnik dla właścicieli małych i średnich placówek handlowych i usługowych Poznań 2008
Publikacja powstała w ramach projektu Handluj bezpiecznie finansowanego ze środków Programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań Razem bezpieczniej Patronat honorowy: POLICJA insp. Wojciech Olbryś Wielkopolski Komendant Wojewódzki Policji Lesław Wiatrowski Prezes Wielkopolskiego Zrzeszenia Handlu i Usług w Poznaniu Współpraca: Główny partner branżowy: Wyłączny patron prasowy: Redakcja i opracowanie ikonograficzne: Dorota Ślużyńska Korekta: Hanna Batura Autorzy zdjęć: Henryk Gabryelczyk Robert Wojciechowski Wydawca: Fundacja Familijny Poznań ul. Staszica 15, Poznań Projekt: Typodrom ISBN: 978-83-927569-1-0 Nakład: 10 000 egzemplarzy Poznań 2008
Drodzy Czytelnicy! Jestem niezmiernie zaszczycony, mogąc na wstępie skierować do Państwa kilka słów dotyczących poradnika Handluj bezpiecznie. Inspiracją do powstania tej książki była konferencja Crime against business, która odbyła się w 2006 r. dzięki współpracy Komendy Wojewódzkiej Policji w Poznaniu, Wielkopolskiego Zrzeszenia Handlu i Usług oraz przy udziale władz Miasta Poznania, a także Policji z Nottingham. Adresatami poradnika Handluj bezpiecznie są przedsiębiorcy, prowadzący na terenie Wielkopolski małe i średnie przedsiębiorstwa handlowe. Projekt powstał w ramach rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań Razem bezpieczniej. Jego celem jest podnoszenie poziomu bezpieczeństwa wielkopolskiego handlu, a także stworzenie nowego narzędzia pracy dla funkcjonariuszy pionu prewencji. Wart podkreślenia jest fakt, że publikacja poradnika jest w skali naszego kraju przedsięwzięciem pionierskim. Korzystając z okazji, chciałbym w imieniu Kierownictwa Komendy Wojewódzkiej Policji w Poznaniu podziękować całemu zespołowi Wielkopolskiego Zrzeszenia Handlu i Usług za dotychczasową współpracę. Wzajemne kontakty podporządkowane były zawsze szczytnej idei służenia ludziom. Szanowni Państwo! Z prawdziwą przyjemnością oddajemy w Państwa ręce poradnik Handluj bezpiecznie. Dzięki współpracy Wielkopolskiej Policji oraz Wielkopolskiego Zrzeszenia Handlu i Usług w Poznaniu powstała książka oraz portal internetowy służące podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa wielkopolskiego handlu. Stanowią one kompedium wiedzy praktycznej i prawnej, pomagają rozwiązać problemy trapiące na co dzień wielkopolskich kupców. Poradnik Handluj bezpiecznie to efekt projektu pod tym samym tytułem, realizowanego w ramach rządowego programu Razem bezpieczniej. Wieloletni program Razem bezpieczniej służy przeciwdziałaniu przestępczości i działaniom aspołecznym. Jako doświadczony przedsiębiorca i członek organizacji kupieckiej znam doskonale problemy, z którymi mierzy się nasze środowisko. Wiem, jak ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój przedsiębiorstwa jest jego bezpieczne funkcjonowanie. Mam nadzieję, że lektura nowego poradnika i ciągły kontakt z portalem internetowym www.handlujbezpiecznie.pl podsuną Państwu wiele skutecznych rozwiązań. Zapraszam też do kontaktu z naszą organizacją, Wielkopolskim Zrzeszeniem Handlu i Usług w Poznaniu. Od ponad stu lat działamy dla wielkopolskich kupców. Lesław Wiatrowski Prezes Wielkopolskiego Zrzeszenia Handlu i Usług w Poznaniu Mam nadzieję, iż realizacja projektu Handluj bezpiecznie przyczyni się do podnoszenia poziomu bezpieczeństwa wielkopolskiego handlu, sprawi, że placówki handlowe rozwijać się będą w bezpiecznych warunkach oraz, że dzięki podjętym w projekcie działaniom, umocni się współpraca między przedsiębiorcami a Policją. insp. Wojciech Olbryś Wielkopolski Komendant Wojewódzki Policji POLICJA 6 7
Spis treści Fałszerstwo. Sprawdzanie autentyczności walorów płatniczych 49 Jak sprawdzić autentyczność walorów płatniczych? 51 Listy do Czytelników 6 Napad rabunkowy 53 Wstęp 11 Jak ustrzec się przed napadem 55 Część I. Jak zachować się, gdy dojdzie do napadu? 56 Jak bezpiecznie prowadzić działalność handlową? 13 Nieuczciwa konkurencja. Kradzież własności intelektualnej 58 Przestępczość przeciwko placówkom handlowym i usługowym Wymuszenia i działania o charakterze terrorystycznym 60 działającym na terenie województwa wielkopolskiego (Sebastian Cichocki) 14 Informacja o podłożeniu bomby (procedury postępowania) 61 Ryzyko i jego ocena w prowadzeniu działalności handlowej 18 Informacja o podłożeniu skażonych produktów żywnościowych 63 Najczęstsze przyczyny nie zawiadamiania o przestępstwie 20 Część II. Odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi 22 Ochrona mienia 65 Kradzież 25 Rola czasu w ochronie obiektu 66 Najważniejsze pojęcia i problemy dotyczące kradzieży 25 Ochrona fizyczna sklepu 67 Na czym polega różnica między wykroczeniem a przestępstwem? 26 Uprawnienia pracowników ochrony 67 Najczęstsze przyczyny dokonywania kradzieży w sklepie 27 Ochrona techniczna sklepu 68 Najpopularniejsze metody dokonywania kradzieży sklepowych 29 Zabezpieczenia budowlane (szyby, drzwi, ościeżnice, zamki) 68 Sposoby przeciwdziałania kradzieżom sklepowym 31 Zabezpieczenia mechaniczne 73 Środki techniczne 31 Zabezpieczenia elektroniczne 79 Środki organizacyjne 33 Elementy zewnętrznego i wewnętrznego systemu alarmowego 80 Środki psychologiczne 34 Elementy obwodowych systemów alarmowych 83 Jak postępować, gdy sklep zostanie okradziony? 36 Systemy przeciwkradzieżowe 83 Postępowanie pierwszej osoby na miejscu zdarzenia 36 Zalecane środki zaradcze w zależności od warunków prowadzenia działalności 87 Ślady kryminalistyczne i ich znaczenie dla ustalenia sprawcy włamania 37 Zagrożenie małe 87 Portret pamięciowy odtworzenie wyglądu sprawcy 39 Zagrożenie średnie 88 Obrona konieczna i jej granice 40 Zagrożenie duże 89 Samodzielne ujęcie sprawcy na gorącym uczynku 41 Zagrożenie bardzo duże 90 Procedury postępowania po przybyciu Policji 43 Ujęcie sprawcy procedura postępowania 43 Minimalizowanie ryzyka Procedury policyjne w przypadku wykroczenia 44 towarzyszącego prowadzeniu działalności handlowej ubezpieczenia 91 Procedury policyjne w przypadku przestępstwa 45 Bibliografia 94 Pozostałe typy przestępstw najczęściej dokonywanych przeciw placówkom handlowym Aneks 95 i sposoby zapobiegania im 46 Ankieta dla Czytelników 96 Oszustwo 46 Najważniejsze numery kontaktowe 101 Przestępstwo na kod doładowujący do aparatu telefonicznego 46 Jak powinna zachować się osoba, która jako pierwsza znalazła się na miejscu włamania? 103 Przestępstwo na znajomego szefa 47 Jak zachować się, gdy dojdzie do napadu? 105 Różnica nominałów banknotów 48 Jak ustrzec się przed napadem? 107
Wstęp Prowadząc działalność handlową, zmuszeni jesteśmy zmierzyć się z wieloma przeciwnościami. Od koniunktury, poprzez konkurencję, po nieuczciwość. Ta zaś może dotyczyć zarówno kontrahentów, pracowników, jak i klientów. Czujność należy zachować na każdym etapie prowadzenia działalności, jednakże najtrudniej z oczywistych względów zabezpieczyć się przed zwykłymi kradzieżami sklepowymi. Im większy sklep, im większa ilość towarów oferowanych do sprzedaży, tym większa liczba zainteresowanych nie tylko kupnem, ale także kradzieżą. Prawa rynku są nieubłagane. Bez wyważenia finansowego pomiędzy zyskami a kosztami, prowadzenie jakiejkolwiek działalności jest po prostu niemożliwe. Do kosztów zaliczyć należy między innymi straty wynikające z uszkodzenia towaru lub z kradzieży. Chęć skutecznej ochrony oferowanego do sprzedaży towaru wymaga poniesienia kosztów tym większych, im droższy i atrakcyjniejszy jest towar oraz im większa, a tym samym trudniejsza do upilnowania, jest powierzchnia sklepu. Bilans kosztów powoduje, że w małych osiedlowych sklepikach po prostu nie opłaca się montować systemów monitoringu, urządzeń alarmowych czy wręcz zatrudniać pracowników ochrony, pełniących służbę choćby w godzinach otwarcia sklepu. Pierwszą i najważniejszą linią obrony w każdym sklepie jest sprzedawca. Na jego barkach spoczywa obowiązek zapobiegania, przeciwdziałania oraz niekiedy ponoszenia skutków działań przestępczych, choćby wynikających z obowiązku uczestniczenia w procedurze prawnej zmierzającej do ukarania sprawcy. Aby sprawnie i skutecznie umieć przeciwstawić się zjawiskom przestępczym, należy posiadać podstawowe umiejętności: I. zapobiegania zdarzeniom czy zjawiskom przestępczym, II. rozpoznawania poszczególnych zjawisk poprzez znajomość mechanizmów ich pows tawania czy realizacji, III. zachowania się wobec zaistniałego zdarzenia noszącego cechy przestępstwa lub innego czynu zabronionego. Niniejszy materiał ma za zadanie przybliżenie tematyki dotyczącej sposobów radzenia sobie z ciemną stroną handlu, szczególnie w małych sklepach detalicznych. podinsp. Henryk Gabryelczyk nadkom. Robert Wojciechowski 10 11
Część I. Jak bezpiecznie prowadzić działalność handlową? 12 13
nadkom. Sebastian Cichocki Przestępczość przeciwko placówkom handlowym i usługowym działającym na terenie województwa wielkopolskiego Polska to kraj o wielkim potencjale i olbrzymich, może nie do końca wykorzystanych, możliwościach. Po trudnym okresie przejściowym lat 90. odnotowaliśmy wzrost gospodarczy, obniżenie inflacji i przyrost liczby podmiotów chcących rozpocząć własną działalność gospodarczą. Zasypywani jesteśmy medialnymi newsami na temat brutalizacji życia codziennego, okrutnych morderstw, afer gospodarczych. Sprzedawany nam medialny obraz zagrożeń nie jest wysoce przekłamany. Skala patologii w szeroko rozumianych sferach kryminalnej i gospodarczej, mimo iż w ostatnich latach uległa obniżeniu, tak pozostaje dość wysoka. Czy prowadzenie w takich warunkach firmy handlowej lub usługowej jest bezpieczne? Przedstawione poniżej analizy i oceny nie dadzą jednoznacznej odpowiedzi, ale bez wątpienia mogą pomóc w uświadomieniu sobie rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń. Prowadzenie działalności gospodarczej bez właściwego podejścia do omawianych zagadnień oraz bez stworzenia należytych zabezpieczeń i mechanizmów obronnych miewa często fatalne skutki. Przedstawianie wyników analiz statystycznych uzyskanych w oparciu o dane krótkoterminowe nie do końca ma sens. Łatwiej takimi danymi socjotechnicznie manipulować, aby uspokoić opinię publiczną, trudno doszukiwać się w nich długofalowych trendów, a tym samym prawdziwe zagrożenie może być świadomie bądź nieświadomie minimalizowane. Jako, że działalność firm handlowych i usługowych jest zagrożona zarówno przestępstwami o charakterze kryminalnym, jak i gospodarczym, przedstawione informacje będą miały charakter komplementarny w zarysie długofalowym. Trendy ogólnokrajowe odnoszące się do zdarzeń kryminalnych i gospodarczych o charakterze przestępczym są wyraźnie widoczne w województwie wielkopolskim. W 2000 r. zanotowano 89 482 przestępstw kryminalnych. W następnych latach mieliśmy najpierw okres kilkuletniej stabilizacji ilościowej, po czym nastąpił wyraźny spadek ilości przestępstw. Co na pewno zainteresuje mieszkańców naszego regionu w 2007 r. osiągnięty został stan 62 073 przestępstw, czyli niższy od stanu wyjściowego z 1999 r. wynoszącego 76 360 przestępstw (wykres 1). To samo korzystne zjawisko odnosi się do zdecydowanego spadku liczby wszczęć spraw o przestępstwa kryminalne: z 82 073 w 2000 r. do 52 361 w 2007 r. (wykres 1). Niestety inne zjawisko obserwujemy w sferze przestępczości gospodarczej, gdzie liczby wszczynanych dochodzeń i śledztw w sprawach o przestępstwa gospodarcze do ilość 100000 80000 60000 40000 20000 2006 r. sukcesywnie rosły, z 3791 w 2000 r. do 5680 w 2007 r. 1 (wykres 1). Przy niezmiennych od wielu lat stanach etatowych, jak również zmieniających się przepisach statystycznych w zakresie nie zaliczania jako odrębnych przestępstw zdarzeń z tzw. ciągów przestępstw, mogło to mieć wpływ na obniżenie się od 2004 r. liczby przestępstw stwierdzonych (wykres 1). W stosunku do 1999 r., kiedy odnotowano 5448 przestępstw, stan z 2007 r., tj. 10 594, jest blisko dwukrotnie wyższy. Wykres 1. Liczba dochodzeń i śledztw wszczętych oraz ilość przestępstw stwierdzonych w latach 1999- -2007 w sprawach o przestępstwa kryminalne i gospodarcze w Wielkopolsce 2 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 rok Wszczęte kryminalne Stwierdzone kryminalne Stwierdzone gospodarcze Wszczęte gospodarcze Zapewne przedstawicieli prowadzących działalność w ramach małego lub średniego biznesu interesuje, jak wyglądają statystyki regionu wielkopolskiego odnoszące się do konkretnych rodzajowo, uciążliwych społecznie i gospodarczo, czynów zabronionych. Dla potrzeb opracowania przyjęto, że choć przestępstw na szkodę firm dokonuje się w wieloraki sposób, to wybrano te najczęściej spotykane i dokuczliwe, tj. kradzieże z włamaniem (najliczniejsze), uszkodzenia mienia 3, oszustwa kryminalne i gospodarcze oraz przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu 4. 1 Na spadek liczby wszczęć z 6300 w 2006 r. na 5680 w 2007 r. (różnica 620 spraw) miały wpływ wybrane największe pod względem ilościowym parametry: zdecydowany spadek liczby zawiadomień od pokrzywdzonych z 2985 na 2489 (różnica 496 spraw), mniej ujęć na gorącym uczynku przez służby prewencyjne, tj. o 89. Dane statystyczne KWP w Poznaniu wygenerowano za pomocą programu STAT. 2 http://bip.poznan.kwp.policja.gov.pl/portal/kwp/959/3874/ oraz biuletyny statystyczne KWP w Poznaniu. 3 Kradzieże z włamaniem i uszkodzenia odnoszą się w tym ujęciu nie tylko do obiektów handlowo- -usługowych. Dane obejmują wszystkie wykazane w drukach statystycznych obiekty, do których dokonano włamania lub w których dokonano uszkodzeń. Wybrane, konkretne kategorie obiektów zostaną przedstawione w dalszej części opracowania. 4 Dotyczy to czynów spenalizowanych w art. 296-306kk 14 15
ilość 30000 25000 20000 15000 10000 5000 Jak widać, od 2000 r. do końca 2007 r. utrzymywał się wyraźny, korzystny trend obniżania liczby kradzieży z włamaniem w regionie wielkopolskim przy jednoczesnym negatywnym progresie danych odnoszących się do uszkodzeń mienia. O ile liczba pierwszych na przestrzeni od 1999 r. do 2007 r. znacząco spadła o 61,6%, to tych drugich wzrosła o 28,5% (wykres 2), co pozwala na sformułowanie wniosku, iż głównie czyny o charakterze chuligańskim, bo one najczęściej towarzyszą uszkodzeniom, utrzymują się na stabilnym, ale dość wysokim poziomie, stanowiąc stałe zagrożenie między innymi dla ludzi prowadzących własny biznes. Wykres 2. Kradzieże z włamaniem i uszkodzenia mienia w Wielkopolsce w latach 1999-2007 5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 rok Uszkodzenia mienia Kradzieże z włamaniem Paradoksalnie w latach 1999-2007 wraz ze spadkiem liczby włamań wzrastał odsetek spraw, w których corocznie stwierdzano brak zabezpieczenia obiektu. To ciekawe, zwłaszcza w kontekście przywołanych wcześniej informacji o zmniejszaniu się liczby kradzieży z włamaniem, gdzie mogła nasuwać się hipoteza, że spadki wynikają ze stosowania coraz lepszych i trudnych do sforsowania zabezpieczeń. Trudno jednoznacznie określić etiologię tego zjawiska. Można tylko domniemywać, że chodzi tu o nonszalancję w ocenie potencjalnego ryzyka, oszczędzanie na zabezpieczeniach, czy wreszcie lekkomyślność. Ciekawe zjawiska zachodzą także w Wielkopolsce w analizowanych obszarach oszustw kryminalnych, gospodarczych i przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu. Liczba wyjściowa tych pierwszych z 1999 r., tj. 4102, znacznie odbiegała od liczby tych ostatnich, tj. 758, a w 2007 r. doszło do znaczącego spadku do poziomu 2153 (o 48%) i zbliżenia do wartości liczby przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu (1366 przestępstw). Udział procentowy tych czynów w stosunku do oszustw ilość 10000 8000 6000 4000 2000 kryminalnych wzrósł więc z 18% w 1999 r. do 63,4% w 2007 r. Pocieszająca może być zmniejszająca się w analizowanym okresie ilość oszustw gospodarczych w Wielkopolsce, ale i tak jest ona dwukrotnie wyższa od stanu wyjściowego z lat 1999 2000 (wykres 3). Widać zmianę jakościową działań przestępczych wyrażającą się znacznym obniżeniem liczby oszustw pospolitych i gospodarczych na rzecz wzrostu przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu, a to może potwierdzać tylko tezę, iż przestępcy cały czas poszukują nowych płaszczyzn funkcjonowania, doskonalą swój warsztat i stosują bardziej wyrafinowane metody działania. Wykres 3. Analiza oszustw kryminalnych i gospodarczych oraz przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu w Wielkopolsce w okresie 1999-2007 r 6. 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 rok oszustwa gospodarcze oszustwa kryminalne przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu Cieszą malejące liczby przestępstw kryminalnych, jak kradzieży z włamaniem i oszustw pospolitych. Zmartwieniem pozostaje utrzymująca się na wysokim poziomie liczba przestępstw uszkodzeń mienia. W opracowaniu zagrożeń brak jest informacji dotyczących przestępstw gospodarczych, których sukcesywny wzrost jest zauważalny, zwłaszcza w obszarze przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu. Niestety w społeczeństwie polskim pokutuje jeszcze swoiste ciche przyzwolenie na dokonywanie przestępstw z tego obszaru i korupcji. Także sankcja moralna w stosunku do przestępcy gospodarczego i pospolitego jest zgoła inna. To powoduje uśpienie czujności i rutynę, a te dwa czynniki, jak pokazuje praktyka śledcza, już niejedną firmę doprowadziły do skraju bankructwa. Tak więc wszystko w rękach właścicieli firm i nas samych. Nasza świadomość zagrożeń, racjonalne i rozważne prowadzenie działalności, szybkie działania zapobiegawcze, to warunki bezpiecznego funkcjonowania na rynku. 5 http://bip.poznan.kwp.policja.gov.pl/portal/kwp/959/3874/ i biuletyny statystyczne KWP w Poznaniu. 6 http://bip.poznan.kwp.policja.gov.pl/portal/kwp/959/3874/ i biuletyny statystyczne KWP w Poznaniu 16 17
podinsp. Henryk Gabryelczyk nadkom. Robert Wojciechowski Ryzyko i jego ocena w prowadzeniu działalności handlowej Ryzyko często zapominamy, że taki element jak ryzyko towarzyszy nam we wszystkim, co robimy w każdym momencie. Wstając z łóżka, idąc do łazienki, gotując sobie jajko na śniadanie, przechodząc przez ulicę, jadąc samochodem, pracując zawsze jesteśmy na coś narażeni. Dlatego trzeba kalkulować ryzyko, wielu z nas robi to cały czas. Przeważnie robimy to podświadomie, ale nie brakuje sytuacji, gdzie kalkulacja jest świadoma. Ocena stopnia ryzyka stanowi jeden z pierwszych etapów zarządzania bezpieczeństwem w działalności handlowej. Bezpieczeństwo w prowadzeniu sklepu, hurtowni czy magazynu to kompletny zestaw udokumentowanych działań prawnych, organizacyjnych i technicznych mający wpływ na integrację zasad utrzymania bezpieczeństwa z zasadami zarządzania procesami, zasobami ludzkimi i materialnymi oraz instytucjami chronionego obiektu. Dokonując podstawowej analizy zagrożeń, ryzyko możemy określić jako funkcję prawdopodobieństwa wystąpienia określonych zagrożeń i wynikających stąd konsekwencji. Omawiając problemy związane z zapewnieniem bezpieczeństwa obiektów handlowych, dojdziemy do wniosku, że jest to przedsięwzięcie niezwykle trudne i odpowiedzialne. Pamiętać należy, że właściwe przygotowanie wszelkich procedur organizacyjno-prawnych oraz zainwestowanie w techniczne środki zabezpieczające i ochronę fizyczną, może uchronić przed utratą dóbr materialnych, a przede wszystkim da gwarancję bezpieczeństwa najwyższych wartości, jakimi są życie i zdrowie ludzkie. Dokonanie analizy czynników mających lub mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo obiektu handlowego wymaga uwzględnienia zewnętrznych i wewnętrznych czynników zagrożenia tego obiektu. Do czynników tych należą: lokalizacja, położenie w terenie rejon miasta, kondygnacja budynku, charakter prowadzonej działalności, liczba personelu oraz natężenie ruchu interesantów i klientów, pomieszczenia i urządzenia szczególnie zagrożone (kasy, sortownie pieniędzy, bankomaty, magazyny), występowanie punktów i urządzeń newralgicznych, których zniszczenie lub uszkodzenie może zagrozić życiu lub zdrowiu osób oraz mieniu, położenie ciągów komunikacyjnych (przejścia, wejścia, klatki schodowe), którymi mogą dostać się do obiektu przestępcy i zbiec z ewentualnym łupem. Po dokonaniu analizy elementów mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo obiektu handlowego, należy opracować instrukcje zawierające: dyslokację, wyposażenie w środki łączności, alarmowania i ochrony osobistej służb ochronnych (w tym dozorców i portierów), rozmieszczenie oraz dobór technicznych środków zabezpieczających (budowlanych, mechanicznych i elektronicznych), system przepustek (osobowy i materiałowy), postępowanie personelu w przypadkach nadzwyczajnych (napadu, pożaru, włamania, informacji o podłożeniu ładunku wybuchowego), zasady i sposoby odprowadzania nadwyżek gotówki z kas obsługi klientów na zaplecze obiektów (do sejfów lub skarbców), zasady przechowywania i pobierania kluczy głównych oraz zapasowych od kas, pomieszczeń, w których przechowywane są pieniądze, jak również zasady dostępu do tych urządzeń lub pomieszczeń, np.: zastosowanie kart magnetycznych, zamków cyfrowych czy też innych urządzeń umożliwiających kontrolę dostępu, zasady obsługi przez personel urządzeń sygnalizacji antynapadowej i antywłamaniowej. Opracowanie na piśmie powyższych procedur pozwoli na uniknięcie wątpliwości, co do sposobu zachowania osób w sytuacjach zagrożenia. Chodzi tutaj np. o przeprowadzenie szybkiej ewakuacji klientów i personelu w przypadku podłożenia ładunku wybuchowego czy powstania pożaru, odcięcie linii i węzłów energetycznych, gazowych lub wodnych, jak również ułatwienia Policji przeprowadzenia szybkiej i skutecznej akcji. Dlatego też każda osoba z personelu, w zależności od wykonywanej funkcji i zakresu obowiązków, powinna zostać zapoznana w niezbędnym zakresie z wymienionymi instrukcjami. Przewidzenie w procedurach bezpieczeństwa sytuacji niebezpiecznych oraz określenie sposobu postępowania w przypadku ich zaistnienia może uchronić przed wypadkami lub przestępstwami. Bezpieczeństwo w handlu będzie znacznie większe, jeśli wszyscy będziemy myśleć o bezpieczeństwie osobistym, jak i zabezpieczeniu sklepu czy hurtowni w celu wyeliminowania przyczyn i możliwości popełniania przestępstw. 18 19
Najczęstsze przyczyny nie zawiadamiania o przestępstwie Najczęstsze przyczyny nie zawiadamiania o przestępstwie: stosunek do samego czynu. Dana osoba może nie mieć świadomości, że dane zdarzenie jest przestępstwem. Niezależnie od posiadanego wykształcenia, sprzedawca powinien okresowo uczestniczyć w kursach doskonalących w tej materii. Metod popełniania przestępstw związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, w tym w handlu, jest sporo, a sprawcy wykazują się w tym względzie sporą inwencją. stosunek do sprawcy. Pracownik sklepu (sprzedawca) może współczuć sprawcy (szczególnie, gdy jest to osoba mu znana, spokrewniona lub zaprzyjaźniona). Może także odczuwać lęk przed jej ewentualną późniejszą reakcją. Nie bez znaczenia jest fakt, że sprzedawca nie czuje się związany z samym sklepem i zgromadzonym w nim towarem to przecież nie jest jego. stosunek do organów ścigania. Nie bez znaczenia dla podjęcia decyzji dotyczącej zawiadomienia o przestępstwie jest nastawienie do Policji. Może to być niechęć do współpracy wynikająca z własnych negatywnych doświadczeń (związanych z występowaniem w roli zarówno poszkodowanego, jak i sprawcy), brak wiary w skuteczność działania. sytuacja w jakiej znajduje się pokrzywdzony. Może się zdarzyć, że sama osoba pokrzywdzona czy zgłaszająca może mieć coś do ukrycia (np. sprzedawca zataił przed pracodawcą, że miał konflikt z prawem) i obawia się, że jego udział w danej sprawie spowoduje odkrycie tej tajemnicy. Może wywodzić się ze środowiska, z jakiego pochodzi dana osoba, w którym pomaganie organom ścigania jest niemile widziane. cechy osobowościowe jako swoista gotowość do zawiadamiania o przestępstwie. Zaliczyć do nich można płeć lub wiek pokrzywdzonego. Przekonanie o zbyt małej wartości strat itp. Pokrzywdzony może mieć wreszcie poczucie winy lub wstydu, że stał się np. ofiarą oczywistego przestępstwa (poczucie to dotyczy szczególnie oszustw). Współpraca właściciela bądź pracowników obiektu handlowego z policją jest nieodzownym warunkiem bezpiecznego prowadzenia działalności handlowej. Dlaczego w każdym przypadku należy zgłosić przestępstwo? Nie wzywając Policji, okazujemy swoją słabość i strach przed zemstą przestępcy. Zwiększa to jego poczucie bezkarności i zuchwałość działania. Być może sami mamy coś do ukrycia i dlatego boimy się Policji. Przy takim sposobie rozumowania istnieje duża pewność, że przestępca wróci. Pociągnięcie do odpowiedzialności jest bardzo dobrym sposobem powstrzymania przed dalszymi przestępstwami. Statystycznie większość sprawców popełnia przestępstwo pierwszy raz. W przypadku nieletniego, wstrząs jaki wywoła u niego wdrożenie procedury karnej (na podstawie Ustawy o nieletnich) daje dużą szansę przywrócenia go do uczciwego życia. Informacja o zdecydowanej postawie wobec sprawców przestępstw rozchodzi się po okolicy i stanowi dodatkowy element prewencyjny, tym samym hamując ewentualne zamiary popełnienia przestępstwa w tym sklepie. 20 21
Odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi Kodeks pracy przewiduje dwa reżimy odpowiedzialności materialnej pracownika: odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy i odpowiedzialność za szkody w mieniu powierzonym. Kluczowym pojęciem łączącym te dwa reżimy odpowiedzialności jest pojęcie szkody. Aby można było mówić o odpowiedzialności materialnej pracownika, konieczne jest powstanie uszczerbku w dobrach majątkowych pracodawcy, czyli szkody. Spowodowanie szkody przez pracownika może stanowić skutek jednorazowego działania lub zaniechania albo też być wynikiem czynu lub zaniechania o charakterze ciągłym. Odpowiedzialność pracownika została określona na zasadzie winy. Wina pracownika może wystąpić w formie winy umyślnej lub nieumyślnej. Z winą umyślną mamy do czynienia wówczas, gdy pracownik chce wyrządzić szkodę, jak również gdy przewiduje wyrządzenie szkody i z tym się godzi. Natomiast wina nieumyślna polega na tym, że pracownik nie mając zamiaru wyrządzenia szkody, wyrządza ją jednak na skutek nie zachowania ostrożności, mimo że możliwość wyrządzenia szkody przewidział, lecz bezpodstawnie przypuszczał, że jej uniknie lub też mógł jej nie przewidzieć. Odpowiedzialność pracowników za szkodę w mieniu powierzonym, czyli tzw. szczególny rodzaj pracowniczej odpowiedzialności materialnej, charakteryzuje się surowszą odpowiedzialnością pracownika. Wyraża się ona stosowaniem pełnej odpowiedzialności pracownika za powstałą szkodę oraz domniemaniem winy pracownika. Uzasadnieniem dla tak skonstruowanej odpowiedzialności jest obciążenie pracownika dodatkowym obowiązkiem, jakim jest obowiązek sprawowania szczególnej pieczy nad powierzonym mieniem. Odpowiedzialność materialna za mienie powierzone może być: indywidualna (gdy mienie powierzono jednemu pracownikowi) lub wspólna (w razie powierzenia mienia co najmniej dwóm pracownikom na podstawie umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej). Podstawą materialnej odpowiedzialności pracownika jest prawidłowe powierzenie mienia, za które odpowiada, tzn. wydanie mienia w taki sposób, aby pracownik mógł sprawdzić jego stan ilościowy i jakościowy, wejść w jego posiadanie, a następnie mieć nad nim pieczę, aby istniała realna możliwość zwrotu lub wyliczenia się z tego mie- nia. Samo tylko oświadczenie pracownika o przyjęciu materialnej odpowiedzialności bez powierzenia mienia, np. remanentem (spisem z natury), nie jest równoznaczne z powierzeniem mienia i nie wystarcza do przyjęcia odpowiedzialności pracownika za szkodę. Powierzenie mienia następuje w dwóch sytuacjach: gdy pracownik jest zatrudniony na stanowisku związanym z odpowiedzialnością materialną, np. w magazynie, sklepie, szatni. W przypadku zatrudnienia na takim stanowisku stosuje się, oprócz standardowej umowy o pracę, umowę o przyjęcie odpowiedzialności materialnej oraz kwituje się mienie rzeczywiście przyjęte przez pracownika, co do jego ilości i jakości, w innych sytuacjach dotyczy to stanowisk, które nie wiążą się z odpowiedzialnością materialną piecza nad mieniem jest zadaniem ubocznym w stosunku do podstawowych zadań pracownika. Dotyczy to np. obowiązku zwrotu odzieży ochronnej, gdy następuje ustanie stosunku pracy. Ponadto należy podkreślić, iż pracownik może wykazać, że szkoda w całości lub części powstała z przyczyn leżących po stronie pracodawcy albo osób trzecich, względnie na skutek działania sił wyższej konieczności, a nawet innych, niezależnych od niego przyczyn. Może się zdarzyć, że powierzone pracownikowi mienie pracodawcy skradnie osoba trzecia w sytuacji, gdy ten pod nieobecność lekkomyślnie pozostawi otwarte drzwi do magazynu. Tym niemniej często się zdarza, że zachodzą po stronie pracodawcy następujące przyczyny, które z reguły mają wpływ na powstanie szkody w powierzonym pracownikowi mieniu, względnie utrudniają mu prawidłowe wyliczenie tego mienia, a to: powierzenie mienia pracownikowi niedoświadczonemu, bez sprawdzenia jego kwalifikacji ogólnych i zawodowych, przechowywanie mienia w pomieszczeniach nieodpowiednich z uwagi na ciasnotę, brak oświetlenia itp., niewłaściwe zabezpieczenie mienia przed kradzieżą z powodu m.in. braku odpowiedniego zabezpieczenia okien w pomieszczeniach w kraty, drzwi w zamki czy kłódki oraz niedostosowanie tych pomieszczeń do obrotu danym towarem. przydzielenie pracownikowi odpowiedzialnemu materialnie za mienie pracodawcy niewłaściwego personelu pomocniczego, a więc pracowników nierozsądnych, a czasem nawet nieuczciwych, nie zwracanie uwagi na wnioski i prośby pracownika, dotyczące trudności i kłopotów związanych z wykonywaniem przez niego obowiązków pracowniczych, 22 23
niewłaściwy zakres czynności danego pracownika, odpowiedzialnego materialnie za mienie pracodawcy, poprzez obciążenie go zbyt wieloma obowiązkami, które mogły utrudnić pieczę nad powierzonym mieniem, brak dostatecznego nadzoru, kontroli czy opieki ze strony pracodawcy nad niewykwalifikowanym personelem. Ustalenie tego rodzaju przyczyn, zwłaszcza w kontekście domniemania winy pracownika odpowiedzialnego materialnie za mienie powierzone, ma kapitalne znaczenie przy obciążaniu go pełnym albo tylko częściowym odszkodowaniem za powstałą szkodę. Kradzież Najważniejsze pojęcia i problemy dotyczące kradzieży Kodeks karny w art. 278 definiuje kradzież jako zabór w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej. Jak się jednak mają przepisy karne do konieczności prowadzenia działalności handlowej, w której warunkiem niezbędnym jest, aby klient zabrał zakupiony towar którego przecież nie był właścicielem? Istota sprawy polega na tym, że handel (rozumiany jako sprzedaż) to umowa cywilnoprawna pomiędzy sprzedającym a kupującym. W umowie tej sprzedający zobowiązuje się do wydania towaru, a kupujący do zapłacenia ceny. Tym samym przenosi się prawo własności towaru na kupującego. Przy kradzieży brak jest drugiego z wymienionych elementów, polegającego na zapłaceniu ceny za zakupiony towar. Kradzież charakteryzuje się tym, że popełniana jest zwykle bez wiedzy osoby zainteresowanej, tj. właściciela lub osoby odpowiedzialnej za ochronę. Wydaje się to oczywiste z dwóch podstawowych powodów: sprawca nie chce zostać zauważony, a tym samym być może rozpoznany i ujęty. Salwowanie się ucieczką jest o wiele bardziej ryzykowne. działając niezauważenie, opóźnia chwilę odkrycia przez personel faktu popełnienia czynu. Często dzieje się to dopiero podczas inwentury. W przypadku kradzieży dokonywanej przez osoby znane sprzedawcy, opóźnienie faktu ujawnienia kradzieży pozwala sprawcy zwiększyć krąg osób podejrzanych. Wzrasta w ten sposób prawdopodobieństwo uniknięcia odpowiedzialności. Zdarza się jednak, że kradzież popełniana jest na oczach tych osób lub osób postronnych. Warunkiem zakwalifikowania takiego czynu jako kradzieży jest jednak działanie sprawcy bez użycia przemocy. Różnica ta ma ogromne znaczenie dla personelu sklepu. Używając przemocy przed lub po dokonaniu kradzieży, sprawca przede wszystkim ujawnia się. Ponadto naraża się na zmianę kwalifikacji prawnej czynu, grożącej znacznie większymi konsekwencjami (powiemy o tym w kolejnym rozdziale). Przy drobnych przedmiotach kradzieży jest to zupełnie nieopłacalne, o czym amatorzy cudzej własności doskonale wiedzą. Nie chcąc się narażać, oszczędzają jednocześnie personelowi niebezpieczeństwa, jakie mogłoby wiązać się z takim działaniem. 24 25
O ile kradzież może być dokonana zarówno bez wiedzy sprzedawcy, jak również za jego wiedzą, zawsze jednak odbywa się bez zgody sprzedawcy. Ważnym elementem kradzieży jest świadomość osób zainteresowanych, że zabierana rzecz jest cudza. Oznacza to, że nie jest ona własnością sprawcy i nie ma on do niej żadnych praw. Prawa te nabyłby z chwilą zrealizowania umowy kupna-sprzedaży, tj. z chwilą zapłacenia za towar. Dla kwalifikacji prawnej nie ma znaczenia, w czyim posiadaniu była dana rzecz w chwili popełniania kradzieży, czy jest to właściciel sklepu, sprzedawca czy pracownik ochrony. Istotą kradzieży jest to, że zabierana rzecz jest cudza dla sprawcy. Kradzież dokonywana na terenie sklepu nie jest jednak wyłącznie domeną kupujących. Niestety czynów takich dokonują także sprzedawcy. Wynika to często z błędnego przekonania, że towar znajdujący się poza ewidencją sklepu nie należy do nikogo, a więc nie ma żadnych przeszkód, by należał do sprzedawcy. Dotyczy to okoliczności polegających na celowym tworzeniu takich nadwyżek kosztem klientów, np. poprzez oszukiwanie ich na wadze lub cenie towaru. Dotyczy to również sytuacji, w której wskutek błędnie przeprowadzonej inwentury lub złego prowadzenia dokumentacji związanej z przyjmowaniem dostaw, na magazynie znajdować się będą towary nie ujęte w żadnej ewidencji. Na czym polega różnica między wykroczeniem a przestępstwem? W obecnym stanie prawnym istotne znaczenie ma wartość skradzionych przedmiotów. Decyduje ona o kwalifikacji prawnej czynu, tj. czy dana kradzież zakwalifikowana zostanie jako przestępstwo czy wykroczenie. Ma to fundamentalne znaczenie dla samej osoby ujętej przez ochronę sklepu, tzn. dla dalszej procedury, jak i ewentualnych konsekwencji prawnych. Wartością graniczną w przypadku kradzieży jest kwota 250 złotych. Jeżeli sprawca dokonał zaboru mienia, którego wartość nie przekracza 250 złotych mamy do czynienia z wykroczeniem. Jeżeli skradzione mienie było warte więcej niż 250 złotych, mamy do czynienia z przestępstwem. Za kradzież bez różnicowania na wykroczenie lub przestępstwo odpowiada osoba, która ukończyła 17 rok życia, a jej zachowanie polega na zaborze w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej. Nie wdając się w szczegółową analizę wszystkich zwrotów, należy podkreślić, że cudzą rzeczą jest rzecz nie będąca własnością sprawcy, lub ściślej,którą nie miał prawa wyłącznie rozporządzać. W tym ujęciu kradzieżą będzie nie tylko przejście z towarem przez linię kas bez zamiaru zapłaty, ale również zabranie przedmiotu (portfela), pozostawionego wskutek roztargnienia przez poprzedniego klienta. Wykroczenie jest to zachowanie zasługujące na karę, lecz ze swej natury posiadające tzw. znikomy stopień społecznego niebezpieczeństwa (nie należy mylić z przestępstwem mniejszej wagi). Zakwalifikowanie danego czynu jako przestępstwa lub wykroczenia powoduje: dla sprawcy zagrożenie inną karą. dla sprzedawców i policji uruchomienie odmiennych procedur postępowania (więcej informacji znajduje się w rozdziale Procedury postępowania po przybyciu policji ). Najczęstsze przyczyny dokonywania kradzieży w sklepie Gdyby osoba chcąca dokonać kradzieży miała to wypisane na twarzy, mielibyśmy znacznie ułatwione zadanie. Niestety nie istnieje ogólny profil złodzieja sklepowego. Kradną młodzi i starzy, kobiety i mężczyźni, ludzie biedni i bogaci, różnych ras i narodowości. Jeżeli do tej mieszanki dodamy nieuczciwy personel, który ponadto wejdzie w porozumienie z klientami lub dostawcami, recepta na niepowodzenie jest gotowa. Jak poradzić sobie w tym gąszczu zależności i uwarunkowań? Do najczęściej spotykanych przyczyn kradzieży należą: 1. Chęć zaimponowania rówieśnikom, jako forma wkupienia się do grupy. Jest to przyczyna charakterystyczna dla młodzieży. Dreszczyk emocji czy wręcz adrenalina są niezbędne, a ponadto kradzież ma pokazać, że dana osoba nadaje się do grupy. Zdarza się także, że dzieciaki podpuszczają się, wymyślając, że metodą wkupienia się do grupy jest dokonanie kradzieży, choć żaden z jej dotychczasowych członków takiej kradzieży nie dokonał. 2. Rywalizacja na tle materialnym lub chęć posiadania gadżetów. Rywalizacja ta wynika nie tylko z sytuacji materialnej młodzieży (a także rodziców dotyczy to braku kieszonkowego), ale także często z beztroskiego podejścia do życia. Młodzież nie rozumie i nie przejmuje się tym, że czynem takim wyrządza szkodę innej osobie i że w niektórych wypadkach koszty ponosić mogą znacznie gorzej sytuowani sprzedawcy, a nie właściciele sklepów. 26 27
U młodzieży ponadto znacznie silniej niż u dorosłych funkcjonuje rywalizacja dotycząca stanu posiadania. Korytarze szkolne są niczym wybiegi na pokazach mody lub giełda gadżetów i bibelotów. Słabsze mechanizmy obronne powodują poddanie się presji otoczenia, chwilowej lub lokalnej modzie. Innymi słowy, aby być trendi, muszę to mieć, a skoro mnie nie stać, to pozostaje mi to ukraść. 3. Potrzeba odreagowania stresu i trudnej sytuacji psychicznej. Nie jest tajemnicą, że kupowanie sobie nowych rzeczy niekoniecznie potrzebnych w ogóle, lecz nowych w danej chwili pomaga rozładować stres. Zakup i cieszenie się owym przedmiotem pomaga choć przez chwilę odwrócić uwagę od istoty problemu. Nie chodzi tyle o samą czynność wydawania pieniędzy (choć świadomość stać mnie ma pewne znaczenie), co o sam fakt posiadania. Jak zrealizować jednak ten mechanizm w obliczu braku pieniędzy? Nie pozostaje nic innego, jak ukraść. 4. Swoista forma zemsty na sklepie lub którejś z osób personelu. Powodów uzasadniających działanie z pobudek zemsty jest bardzo dużo. Sprzedany towar gorszej jakości, źle wydana reszta, oczekiwanie nadmiernej uprzejmości, odmowa współpracy handlowej, czy wręcz chęć doprowadzenia do bankructwa konkurencji. Ta grupa ludzi może niebezpieczna. Chęć zemsty nie jest dobrym doradcą. W zależności od ładunku emocjonalnego, osoby takie mogą posuwać się także do niszczenia mienia, a ujęte na gorącym uczynku, reagować agresją. 5. Sytuacja materialna. W praktyce kradzieże dokonywane z powodu dramatycznej sytuacji materialnej zdarzają się bardzo rzadko (choć sprawcy często powołują się na tę okoliczność, licząc na współczucie sprzedawców i uniknięcie powiadomienia policji). Do dwóch podstawowych typów tego rodzaju kradzieży możemy zaliczyć: kradzież produktów żywnościowych dokonaną z głodu. W tej sytuacji o podłożu świadczyć powinien rodzaj kradzionych artykułów spożywczych. Należy założyć, że dotyczyć to powinno artykułów podstawowych, a nie drogich i wyrafinowanych czy specyficznych, np. na zakąskę do alkoholu. kradzież pieniędzy dokonaną w celu umożliwienia kupna leków dla dziecka. Weryfikacja obu legend nie należy oczywiście do obowiązku sprzedawców, lecz organów ścigania. Może wpłynąć na wymiar kary, lecz jednak nigdy nie będzie zwalniać od odpowiedzialności. Najpopularniejsze metody dokonywania kradzieży sklepowych Relację pomiędzy złodziejem a sprzedawcą można z całą odpowiedzialnością określić jako wyścig zbrojeń. Tak, jak powstanie miecza będzie skutkować budową skutecznej tarczy, tak obie strony pragną prześcignąć się wzajemnie w pomysłowości działania i przeciwdziałania. Niestety, podobnie jak Policja w walce z przestępczością, tak sprzedawca zawsze będzie o jeden krok z tyłu. Pomysłowość złodzieja jest tym większa, im bardziej zależy mu na danym przedmiocie oraz im skuteczniejszy jest system jego ochrony. Anonimowość (działanie w pojedynkę) daje większe prawdopodobieństwo uniknięcia odpowiedzialności. Działanie w zorganizowanej grupie podnosi jego skuteczność. Zastosowanie środków technicznych powoduje stosowanie środków lub urządzeń przeciwdziałających. Relacja między tymi czynnikami będzie się zmieniać w zależności od rodzaju sklepu i zastosowanych metod ochrony. Pojedynczy złodziej działający w małym sklepie będzie starał się wykorzystać nieuwagę sprzedawcy. Jeżeli taka okazja nie nadarzy się w sposób naturalny, będzie starał się ją wytworzyć. Metody dokonywania kradzieży będą dostosowane do asortymentu sklepu, sposobu prezentowania towaru i zastosowanych form i metod jego ochrony. Przykładowe sposoby dokonywania kradzieży: W sklepie odzieżowym sprawca zabiera do przebieralni kilka sztuk odzieży, zakładając, że sprzedawca nie doliczy się ilości branego towaru. Można wówczas wyjść ubranym w towar, który powinno się kupić. Odrywanie podczas przymierzania zabezpieczeń odzieży w postaci klipsów lub metek, nawet za cenę uszkodzenia towaru (systemy przeciwkradzieżowe omówione są pod koniec niniejszego opracowania). Izolowanie sygnału, jakim klips zabezpieczający porozumiewa się z bramką kontrolną, np. przy pomocy folii aluminiowej wniesionej w torbie na zakupy. Przekładanie metek z kodami paskowymi z towarów tańszych na droższe dotyczyć może to wszystkich towarów nie posiadających fabrycznych kodów pakowych przedmiotów technicznych, owoców, itp. 28 29
Rozpakowanie towaru i próba przekonania, że został on kupiony wcześniej i wniesiony do sklepu, Zasłanianie się wzajemnie przed wzrokiem sprzedawcy przez osoby współdziałające w dokonaniu kradzieży, Odwracanie uwagi sprzedawcy przez wspólnika złodzieja poprzez realizację innego zamówienia, które zajmie sprzedawcę, a nawet przysporzy mu kłopotu, lub poprzez wszczynanie awantury. Do nagannych, lecz jednocześnie smutnych, zaliczyć należy przypadki dokonywania kradzieży przez dorosłych przy wykorzystaniu do tego celu własnych dzieci. W zależności od wieku i rozwoju, dzieci mogą jedynie odwracać uwagę (np. będąc niegrzeczne) lub wprost dokonywać kradzieży, będąc zasłonięte przez rodzica. Z prawnego punktu widzenia dziecko w wieku do 13 lat, nie ponosi żadnej odpowiedzialności karnej. Wiąże się to z tym, że ustawodawca uznał, że dziecko takie ze względu na stopień swojego rozwoju psychicznego nie jest w stanie właściwie ocenić przedsiębranego przez siebie działania w relacji dobra i zła. Sąd rodzinny (Wydział Rodzinny Sądu Rejonowego) może podjąć decyzję o ograniczeniu lub nawet pozbawieniu praw rodzicielskich rodzica, wobec tego konkretnego dziecka. Sposoby przeciwdziałania kradzieżom sklepowym Z punktu widzenia sprzedawcy jest to najważniejsza faza zmagań z nieuczciwym klientem czy też po prostu ze złodziejem. Wszelkie sukcesy osiągane w kolejnych fazach (zatrzymanie sprawcy czy ustalanie jego tożsamości) są w istocie stratą zarówno czasu, jak i pieniędzy. Dlatego każdy handlowiec powinien skupić się szczególnie na tym elemencie. Środki techniczne Ogromny rozwój techniki w ostatnich latach wywarł swoje piętno na sposobach przeciwdziałania popełnianiu przestępstw, w tym również kradzieżom sklepowym. Począwszy od sposobu pakowania towarów, poprzez oznaczanie na nich cech indywidualnych, do systemów sygnalizacji kradzieży. Niezależnie od tego, niejako równolegle, swój rozkwit przeżywają systemy rejestracji zdarzeń, w tym realizowanych przestępstw, które pozwalają niekiedy ujawnić, lecz z reguły mają za zadanie udokumentować przebieg zdarzenia, pomagając Policji w pociągnięciu sprawcy do odpowiedzialności. Systemy takie nie są niestety tanie, stąd nie wszyscy właściciele małych sklepów decydują się na ich instalację. Profesjonalne środki techniczne przeznaczone do zdalnego monitorowania towaru i wykrywania prób jego kradzieży zostały omówione w następnych rozdziałach. Wspomnieć należy jednak o szeregu rozwiązań niekiedy równie skutecznych przy znacznie mniejszych nakładach finansowych, oddziaływujących bardziej na psychikę potencjalnych sprawców, lecz dających wymierny efekt. Zaliczyć można do tej grupy proste sygnalizacje wejścia lub otwarcia drzwi sklepu. Chwila oddechu dla sprzedawcy gdy brak jest klientów sprzyja, by uporządkować towar na półkach lub choćby wypić kawę w części gospodarczej sklepu. W takich chwilach spuszczamy z oczu drzwi wejściowe, a jak wiemy, okazja czyni złodziejem. Gdy osoba wejdzie do sklepu i po chwili zorientuje się, że nie została zauważona przez sprzedawcę, może próbować to wykorzystać. Dlatego warto założyć w drzwiach instalację w postaci np. przełącznika krańcowego, połączonego 30 31
w obwód z jakimś niezbyt uciążliwym sygnalizatorem dźwiękowym. Przełącznik taki jest wyłączony, gdy dociskają go (zamknięte) drzwi. W ostatnim okresie na rynku pojawiła się dziecięca maskotka, która bardzo szybko zaadaptowana została przez właścicieli małych sklepów. Mowa tutaj o świstaku z zamontowanym czujnikiem ruchu. Przymocowany przy drzwiach wejściowych dźwiękiem daje sygnał, że ktoś przeszedł w polu jego działania. Jak wiadomo, profesjonalny system monitoringu jest drogi. Nie wystarczy jednak kupić kamerę i monitor. Ktoś musi na ten monitor patrzeć. Alternatywą dla zatrudniania w związku z tym dodatkowych pracowników jest podłączenie rejestratora obrazu (możliwe jest także podłączenie się do stanowiska monitorowania firmy ochrony). Rejestrator powoduje, że w przypadku odkrycia np. kradzieży lub po napadzie można odtworzyć zapisany materiał, który może posłużyć jako materiał dowodowy. Kopułkowa kamera obrotowa Podwieszana kamera kierunkowa Innym rozwiązaniem są atrapy kamer. Już za kilkadziesiąt złotych można kupić sprzęt, który dość skutecznie działa na potencjalnych złodziei. Niektóre z nich wyposażone są ponadto w czujniki ruchu, co powoduje ich dodatkowe uwiarygodnienie. Środki organizacyjne Na niewiele zdadzą się nasze wysiłki w zakresie zabezpieczenia się przed kradzieżami, jeżeli swoim postępowaniem sami będziemy przyczyniać się do stwarzania okoliczności sprzyjających takiemu procederowi. Okoliczności sprzyjających kradzieżom sklepowym jest niestety wiele od sposobu eksponowania towaru, do sposobu zachowania się podczas prowadzenia sprzedaży. Poniżej omawiamy najważniejsze z nich. Bezpieczna ekspozycja towaru Potrzeba prezentowania oferowanego asortymentu w sposób najmniej krępujący dla klienta często kłóci się z elementarnymi zasadami bezpieczeństwa. Liczne stojaki, sterty skrzynek czy inne elementy stojące w tej części sklepu, po której poruszają się klienci, utrudniają wręcz możliwość obserwacji tego, co dzieje się w sklepie. Duże zainteresowanie towarem nie powinno być decydującym argumentem całkowite zaufanie do kupujących jest najkrótszą drogą do bankructwa. W części sklepu przeznaczonej dla klientów nie należy eksponować towarów drobnych czy wartościowych. Przedmioty duże łatwiej jest zauważyć w rękach kupującego, a i jemu znacznie trudniej jest niepostrzeżenie wsunąć taki przedmiot do kieszeni lub do torby. Bezpieczeństwo lady sprzedaży Zwykle sprzedawca ma dla siebie wąski fragment, na którym ledwie mieści się kasa. Pozostała część zastawiona jest dodatkowymi półkami z różnymi artykułami. Często są to chłodnie, na których także stoją kartony z towarem. Tak zastawiony sprzedawca nie tylko nie jest w stanie właściwie reagować, ale także najczęściej nie jest w stanie wiele dostrzec. Organizacja pracy sklepu Pewne okoliczności związane z prowadzeniem działalności handlowej przekraczają możliwości jednego pracownika. Pomijając nawet tak oczywiste elementy, jak potrzeby fizjologiczne, pozostaje jeszcze przyjmowanie towaru czy reagowanie na różne niecodzienne wydarzenia rozgrywające się w otoczeniu sklepu czy zachowanie kupujących. W sytuacji przyjmowania towaru, można chwilowo zamknąć sklep. Natomiast reagowania na niecodzienne sytuacje nie da się unormować, dlatego trzeba to omówić z właścicielem lub kierownikiem sklepu i biorąc pod uwagę lokalne uwarunkowania wypracować najwłaściwszy sposób postępowania. Dobrym rozwiązaniem może być w takiej sytuacji przyjazd właściciela do sklepu w takich godzinach, o których wia- 32 33
domo, że są newralgiczne dla sprzedaży. Właściciel może z powodzeniem w tym czasie zorientować się, jaki towar należy zamówić, uporządkować zużyte opakowania, a jednocześnie swoją osobą wspomoże w psychologicznym oddziaływaniu na klienta. Unikać należy natomiast wchodzenia w układ z pewnym typem klientów. Chodzi tu o osoby spożywające zwykle alkohol w obrębie sklepu. Darmowe piwo, czy inne przywileje w zamian za pomoc w utrzymaniu porządku, może spowodować następujące sytuacje: osoba taka będzie zwykle lojalna wobec swoich kolegów, z czasem spirala oczekiwań zacznie się rozkręcać, rozczarowanie związane z zerwaniem umowy może pchnąć takie osoby do aktów zemsty. Środki psychologiczne Sprzedawca (poza właścicielami sklepów, najczęściej są to kobiety) o czym zapomina wiele osób powinien wykazywać się specyficznymi cechami charakteru. Musi bowiem pogodzić elementy organizacji, wiedzy ekonomicznej oraz psychologiczne podejście do klienta, a także podołać presji odpowiedzialności za powierzone mienie. Niełatwo dziś o osoby spełniające wszystkie te kryteria, a właściciele małych sklepów zwykle nie mają takim osobom zbyt wiele do zaoferowania. Ważne miejsce wśród sposobów zapobiegania kradzieżom sklepowym zajmują środki psychologiczne. Ich opanowanie nie jest trudne, szkolenie personelu może przeprowadzić sam właściciel placówki. Kontakt wzrokowy Podczas prowadzenia sprzedaży pracownik musi ogarnąć wzrokiem nie tylko osoby, które w danej chwili stoją przy kasie, ale także (a niekiedy przede wszystkim) te, które rozglądają się pomiędzy półkami. Zasłona dymna to częsta metoda dokonywania kradzieży przez grupy, zwłaszcza młodych ludzi. Zainteresowanie klientem, nawiązanie kontaktu Ponadto takim klientom należy co jakiś czas dawać wyraźne sygnały, świadczące o zainteresowaniu ze strony sprzedawcy. Można to osiągnąć poprzez zadawanie pytań lub propozycje pomocy w wyborze określonego towaru. Kupujący będzie miał wówczas świadomość, że nie jest pozostawiony w sklepie sam i że ktoś ma na niego oko. Odpowiednie wyposażenie sklepu Pewnym substytutem takiego działania może być rozmieszczony w sklepie system luster, kamer (lub ich atrap) obejmujący szczególnie miejsca trudno dostępne i niewidoczne dla sprzedawcy podczas pracy. Choć niekiedy pracownik zajęty obsługą klientów nie ma czasu spoglądać w te lustra, to jednak sama świadomość, że może to robić, jest często wystarczającym środkiem zapobiegawczym. Postawa sprzedawcy Istotnym elementem jest także postawa osoby prowadzącej sprzedaż. Podobnie jak w szkole czy w rodzinie toczy się rywalizacja pomiędzy opiekunami i dziećmi o dominację, tak w sklepie toczy się rywalizacja pomiędzy sprzedawcą a pewną grupą klientów. Grupę tę można podzielić na dwie kategorie: Osoby, które lubią dawać do zrozumienia, że klient nasz pan. Ciągle niezadowolone, przebierające w towarze i szukające tak naprawdę punktu zaczepienia, by przekonać innych, że sprzedawca jest nieuprzejmy, nie orientuje się w towarze itp. Osoby takie są męczące, lecz z punktu widzenia bezpieczeństwa w handlu zwykle niegroźne. Osoby, które swoim zachowaniem będą stwarzać klimat zastraszenia. Przewaga psychiczna będzie w tej sytuacji zmierzała do zniechęcenia sprzedawcy do ewentualnego interweniowania w przypadku, gdyby wyszło na jaw, że któraś z tych osób dokonała kradzieży. Sprzedawca pracujący sam powinien niezwłocznie w takiej sytuacji powiadomić policję i właściciela sklepu. Jednak najlepszą możliwość zapobiegania tego typu sytuacjom daje monitoring. 34 35
Jak postępować, gdy sklep zostanie okradziony? Postępowanie pierwszej osoby na miejscu zdarzenia Niejednokrotnie zdarza się, że sprzedawca (właściciel) przychodzi rano, by otworzyć sklep i stwierdza, że w nocy dokonano włamania. Wybita jest szyba lub wyłamane drzwi wejściowe. Każdy chciałby jak najszybciej poznać rozmiar szkód nie tylko w części frontowej, ale przede wszystkim na zapleczu, gdzie przechowuje się towar lub pieniądze. Niestety, wchodzenie w takim przypadku do wnętrza jest najmniej rozsądnym pomysłem. Rzadko zdarza się, aby w godzinach rannych sprawcy byli jeszcze w środku, choć i tak się niekiedy zdarza. Przestępstwa włamania dokonywane są także pod wpływem alkoholu lub dla jego zdobycia. Napastnik w takim przypadku posila się jeszcze w trakcie pobytu w sklepie, efektem czego jest zaśnięcie na miejscu zdarzenia. Jeżeli taką osobę zbudzą policjanci, to jeszcze pół biedy. Gorzej, gdy natrafi na nią sprzedawczyni. Wchodząc do sklepu, zacieramy ponadto ślady, jakie mógł pozostawić sprawca podczas dokonywania przestępstwa. Znane są przypadki, gdy napastnik w ferworze okradania sklepu nie zauważa, że wypadły mu dokumenty. Będąc zmęczony pokonywaniem zabezpieczeń, zdejmuje kurtkę z dokumentami, a następnie będąc spłoszony pozostawia ją w sklepie. Zwykle jednak tak się nie dzieje, dlatego należy szczególnie zadbać o ślady. Są one często niewidoczne gołym okiem, a ponadto wrażliwe na działanie czynników zewnętrznych. Dlatego: WCHODZENIE DO POMIESZCZEŃ, W KTÓRYCH DOKONANO PRZESTĘPSTWA PRZED PRZYBYCIEM POLICJI, MOŻLIWE JEST TYLKO W SYTUACJI, JEŻELI SPODZIEWAMY SIĘ ZASTAĆ W NICH OSOBY POTRZEBUJĄCE POMOCY. Jak powinna zachować się osoba, która jako pierwsza znalazła się na miejscu włamania? 1. O włamaniu powiadomić policję i właściciela sklepu. Zawsze przy zabezpieczeniu miejsca zdarzenia do czasu przybycia policji konieczne jest zachowanie ostrożności ze względu na możliwość: przebywania na miejscu zdarzenia uzbrojonego sprawcy, pozostawienia przez sprawcę materiałów wybuchowych lub innych niebezpiecznych przedmiotów pułapek, zalania miejsca zdarzenia wodą, powstania pożaru, zawalenia się konstrukcji, zakażenia miejsca poprzez pozostawienie śladów, np. krwi zarażonych wirusem HIV. 2. Osoba zabezpieczająca miejsce zdarzenia powinna zwrócić uwagę, aby nie nanosić własnych śladów i dlatego po wykonaniu niezbędnych czynności powinna się znajdować na granicy oznaczonego obszaru. 3. Na miejscu zdarzenia nie należy dotykać przedmiotów. 4. W przypadku np. użycia telefonu znajdującego się na miejscu zdarzenia, o czynności należy powiadomić kierownika zespołu policjantów przybyłych na miejsce zdarzenia. 5. Tylko podczas udzielania przedlekarskiej pomocy ofiarom możliwe jest uszkodzenie śladów kryminalistycznych, jednak zawsze należy zwracać uwagę, aby jakiekolwiek zmiany były minimalne. Ślady kryminalistyczne i ich znaczenie dla ustalenia sprawcy włamania Każdy człowiek, rzecz czy zwierzę ma cechy, czyli właściwości charakteryzujące je pod jakimś względem. Cechy te mogą być grupowe lub indywidualne. Cechami grupowymi są te, które występują jednocześnie u wielu osób, rzeczy czy zwierząt (np. u człowieka wzrost, kolor oczu czy włosów). Cechę indywidualną ma tylko jeden człowiek układ linii papilarnych, DNA czy obraz pisma ręcznego. Niektóre cechy człowieka są cechami wrodzonymi, inne nabywane są w ciągu życia na skutek rozwoju, chorób, leczenia, pracy zawodowej, wypadków, starzenia. W czasie zdarzenia, cechy przenoszą się z człowieka, rzeczy lub zwierzęcia na różne podłoże. Z punktu widzenia organów ścigania ważne są cechy indywidualne ludzi lub rzeczy, ponieważ pozwalają ściśle ustalić od kogo lub czego pochodzi ślad kryminalistyczny. Dlatego tak duże znaczenie dowodowe mają ślady linii papilarnych (daktyloskopia), ślady opon pojazdów i obuwia (traseologia), ślady narzędzi (mechanoskopia). 36 37
Materiał zabezpieczany na miejscu zdarzenia w języku procesowym nazywany jest materiałem dowodowym. Sam materiał nie da nam jednak odpowiedzi na najważniejsze pytanie: kto jest sprawcą przestępstwa? Aby spróbować odpowiedzieć na powyższe pytanie, niezbędny jest materiał porównawczy. Zwykle pobiera się go od osoby podejrzewanej o dokonanie przestępstwa, która została wskazana lub została typowana w wyniku prowadzenia czynności policyjnych. Daktyloskopia linie papilarne Nazwa daktyloskopia pochodzi z języka greckiego, od słów daktylos palec i skopein patrzeć, obserwować. Linie papilarne występują na wewnętrznych powierzchniach palców rąk i dłoni oraz na oporowej powierzchni stóp. Koniecznym warunkiem powstania śladu linii papilarnych jest kontakt skóry pokrytej liniami papilarnymi z podłożem. W przypadku włamania przybyli na miejsce policjanci starają się zawęzić obszar poszukiwań odcisków palców m.in. w oparciu o widoczne ślady działania sprawcy, np. przestawiania mebli, przedmiotów, otwierania pomieszczeń, szaf itp. Ponieważ osobą, która najlepiej orientuje się w zmianach, jakie spowodował włamywacz, jest sprzedawca, często policjanci posiłkują się opiniami sprzedawców. Nałożenie rękawiczek nie upoważnia do dotykania przedmiotów w tych miejscach, gdzie występują lub mogą wystąpić ślady linii papilarnych. Jeżeli zachodzi potrzeba zmiany położenia przedmiotu (np. kawałka papieru), należy to uczynić za pomocą pęsety. Gdy sprawca wtargnął do sklepu podczas prowadzenia działalności, duże znaczenie ma zapamiętanie przez sprzedawcę miejsc i przedmiotów, jakich dotykał. Nikt nie wymaga, aby sprzedawca (szczególnie kobieta) usiłował zatrzymać napastnika, jednakże gdy ucieknie przed przybyciem Policji, zabezpieczone na miejscu zdarzenia ślady obok portretu pamięciowego pomogą w jego identyfikacji. W przypadku śladów linii papilarnych zabezpieczonych na miejscu przestępstwa, np. w sklepie, ilość powyższego materiału prowadzący stara się ograniczyć do minimum. W tym celu często przeprowadza się badania eliminacyjne, tj. przeprowadzone w celu eliminacji śladów pochodzących od osób znanych, które z oczywistych względów na miejscu zdarzenia być muszą. Do takich śladów należą zwykle odciski palców właściciela sklepu i sprzedawców. W związku z tym zdarza się, że osoby takie proszone są przez Policję o poddanie się czynności pobrania odbitek linii papilarnych. Odbywa się to w jednostce Policji na specjalnie do tego celu przygotowanych formularzach. W przeciwieństwie do śladów daktyloskopijnych pobranych od osób podejrzanych, nie umieszcza się ich w zbiorach i po wykorzystaniu niszczy. Traseologia ślady stóp i opon Człowiek lub przedmiot poruszający się lub przebywający w jakimś miejscu pozostawia ślady stóp lub ślady części stykających się z podłożem (opon, płóz, gąsienic). Ślady te w kryminalistyce nazywane są śladami traseologicznymi. Ślady stóp lub środków transportu mogą znajdować się na miejscu zdarzenia, ale również na terenie obszaru przyległego. Ślady stóp wykorzystywane są przez Policję w jeszcze jeden istotny sposób jako źródło zapachu dla psów tropiących. Mechanoskopia ślady pozostawione przez narzędzia Mechanoskopia to dział mechaniki śledczej zajmujący się badaniem śladów narzędzia użytego przy popełnianiu przestępstwa, w celu zidentyfikowania tego narzędzia. Wynikiem działania narzędzi są często zmiany kształtu przedmiotów, jak: rozerwanie, rozcięcie, odłamanie. Najwłaściwsze do zabezpieczenia śladów mechanoskopijnych są następujące sposoby: fotografowanie, zabezpieczenie wraz z podłożem, np. zamka wraz z kasetą, odmodelowanie, tj. wykonanie repliki z mas plastycznych silikonowych, dentystycznych itp., zebranie z podłoża, dotyczy np. opiłków, kawałków szkła itp. Portret pamięciowy odtworzenie wyglądu sprawcy Portret pamięciowy jest śladem w świadomości osoby. Jest to zapamiętany wygląd danej osoby. Do celów poszukiwawczo - identyfikacyjnych w policji wykorzystuje się najnowsze osiągnięcia nauki i techniki. Prawidłowy opis cech zewnętrznych człowieka pozwala na dokładne nieraz ustalenie wyglądu osoby podejrzanej, umożliwia jej poszukiwanie i pozwala ją rozpoznać w większym skupisku ludzi. 38 39