Monografia Zakładu Lniarskiego WARTA

W y ż s z a S z k o ł a P e d a g o g i c z n a w C z ę s t o c h o w i e Monografia Zakładu Lniarskiego WARTA w Częstochowie Elżbieta Krystaszek Praca magisterska napisana pod kierunkiem Dr Jerzego Mizgalskiego C z ę s t o c h o w a 2002

Plan pracy. Wstęp. Rozdział I. Geneza powstania i pierwsze lata działalności zakładu Warta. Rozdział II. Lata walki robotniczej. Rozdział III. Warta w latach okupacji niemieckiej i odbudowy zakładu. Rozdział IV. Warta wobec planu pięcioletniego 1956-1960. Rozdział V. Działalność organizacji społecznych i politycznych na terenie zakładu. Rozdział VI. Rozwój działalności w latach 60-tych i 70-tych. Rozdział VII. Najważniejsze wydarzenia w 1987 roku. Rozdział VIII. Ogłoszenie upadłości Warty. Zakończenie. Bibliografia. Aneksy. 2

Wstęp Ponad sto lat w krajobraz częstochowskiego i krajowego przemysłu włókienniczego był wpisany Częstochowski Zakład Przemysłu Lniarskiego Warta. Powstał z inicjatywy znanych częstochowskich przemysłowców w 1896 roku Hermana Ginsberga, Jana Grossmana, Ludwika Kühna, Henryka Markusfelda i Szymona Neumana. Podjętą wówczas produkcję wyrobów z juty kierowano w głównej mierze na rynek rosyjski. Chłonny rynek sprzyjał szybkiemu rozwojowi zakładu. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej przędzalnia liczyła około 3840 wrzecion, a tkalnia 384 krosna. Wydarzenia z lat 1914-1918 spowodowały zahamowanie rozwoju zakładu. Niemieccy okupanci wywieźli z Warty nową nie uruchomioną jeszcze przed pierwszą wojną turbinę, cenne skórzane pasy transmisyjne oraz surowce i gotowe wyroby. W Polsce Odrodzonej zakład powoli powracał do osiągania wyników produkcyjnych z przed pierwszej wojny. Dużym utrudnieniem była utrata rosyjskiego rynku zbytu. Dobra koniunktura na wyroby jutowe powstała dopiero w latach 1925-1928. Warta pozyskała wówczas rynki krajów bałkańskich. Duże zamówienia sprzyjały rozbudowie zakładu. W 1926 roku uruchomiono nową przędzalnię jutową o 2304 wrzecionach. W rok później fabryka liczyła już 9144 wrzecion. Starając się dostosować produkcję do potrzeb rynku bałkańskiego zamontowano 20 specjalnych krosien do produkcji opakowań tytoniu i cebuli. Przedsiębiorcy z Warty w latach trzydziestych podjęli lansowane przez ówczesne władze państwowe hasło o uruchomieniu 3

produkcji opartej na rodzimych surowcach. Zakupiono i zamontowano przędzalnie do przerobu lnu. Produkcję wyrobów z lnu uruchomiono w 1934 roku. Zmieniono wówczas nazwę na Przędzalnię i Tkalnię Juty i Lnu Warta. W latach 1934-1936 uruchomiono produkcję ścierek i pasów tapicerskich. Fabryka wzbogaciła się o wykańczalnię suchą dla wyrobów jutowych i lnianych i szwalnię do szycia worków i sienników. W 1938 roku stan zatrudnienia na jedną zmianę wynosił 1200 osób. Lata wojny i okupacji hitlerowskiej przerwały ponownie rozwój zakładu. W 1943 roku władze okupacyjne usunęły z hal fabrycznych maszyny i urządzenia włókiennicze, a zakład przekształcono w fabrykę produkcji amunicji. Właścicielem zakładu została niemiecka firma Hasag. Po drugiej wojnie odbudowa i uruchamianie zakładu trwało do 1948 roku. Dokonano wówczas modernizacji przędzalni juty. Usunięto stare maszyny, a na ich miejsce zainstalowano maszyny zakupione w Anglii. W prezentowanym opracowaniu skoncentrowałam swoją uwagę na udziale fabryki Warta w rozwoju przemysłu włókienniczego w częstochowskim okręgu przemysłowym. Zgodnie z przyjętymi w Polsce Ludowej zasadami funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych Warta włączała się w proces rozbudowy infrastruktury miasta, działalność socjalną, oświatową, kulturalną. Na terenie zakładu działały liczne organizacje społeczne, klub sportowy i dom kultury. W okresie transformacji ustrojowej Warta podobnie jak pozostałe państwowe i spółdzielcze zakłady włókiennicze uległa prywatyzacji, a następnie likwidacji. 4

W pracy wykorzystałam materiały archiwalne zgromadzone w Archiwum Państwowym w Częstochowie, relacje i zbiory prywatne byłych pracowników Warty, prasę centralną, lokalną i materiały statystyczne zgromadzone w Rejonowym Urzędzie Statystycznym. Przyjęty układ chronologiczno- problemowy ułatwił prześledzenie procesów ekonomicznych i społecznych zachodzących na terenie zakładu w XX wieku. Wzloty i upadki przedsiębiorstwa nierozerwalnie wiązały się z losami zatrudnionych w nim pracowników, mieszkańców miasta i okolicznych miejscowości. Praca składa się z ośmiu rozdziałów. Pierwszy z nich opisuje powstanie zakładu i początkowe warunki pracy zatrudnionych pracowników. Drugi przedstawia walki robotników o poprawę swojej sytuacji zawodowej. Trzeci rozdział opisuje lata po odzyskaniu niepodległości i odbudowę zakładu. Czwarty rozdział poświęcony jest założeniom zakładu w związku z planem pięcioletnim. Kolejny rozdział opisuje skrótowo działalność istniejących na terenie zakładu organizacji politycznych i społecznych. Rozdział szósty przedstawia zmiany zachodzące w Warcie w latach 60- tych i 70- tych. Następny rozdział dotyczy głównie 1987 roku i jego najważniejszych wydarzeń. Ósmy rozdział poświęcony jest ostatnim latom zakładu i jego rozwiązaniu 5

Geneza powstania i pierwsze lata działalności zakładu WARTA W latach siedemdziesiątych XIX wieku rozpoczął się w Częstochowie dynamiczny rozwój przemysłu włókienniczego. Przedstawicielami tej gałęzi przemysłu było pięć dużych zakładów- La Czenstachovienne produkująca bawełnę i jutę, Peltzery i Motte zajmujące się wyrobem wełny czesankowej, Stradom dostarczający szpagatu i juty, a także Przędzalnia i Tkalnia Juty Warta. Powstała ona w 1896 roku i posiadała dwa wydziały produkcyjnetkalnie liczącą 100 krosien, przędzalnie liczącą 1840 wrzecion, a także oddział przygotowawczy. Surowce były dostarczane morzem przez Hamburg, Szczecin i Gdańsk, a następnie koleją do Herb, a z tego miasta dowożone furmankami do Częstochowy. Mimo tak skomplikowanej drogi przemysł włókienniczy rozwijał się pociągając za sobą rozwój handlu i rzemiosła. Szczególnie ważnym rynkiem zbytu w tym okresie była Rosja. Warta wysyłała swoje wyroby m.in. do Petersburga, Moskwy, Odessy, Kijowa i Charkowa. W chwili powstania w fabryce zatrudniono 200 osób i liczba ta błyskawicznie wzrastała. W 1900 roku pracowały tam już 564 osoby. Wśród zatrudnionych przeważały kobiety. W pierwszym roku stanowiły 26,54% zatrudnionych, a na przełomie wieków już 50%. Na 299 kobiet w Warcie przypadało 112 mężczyzn, wśród pracowników byli także niepełnoletni chłopcy i dziewczęta. Robotnicy pracowali po trzynaście godzin dziennie. Stosowano dwa systemy płac: akordowy i dniówkowy. Większość robotników była zatrudniona na akord czyli ich zarobki były zależne od ilości wyprodukowanego towaru. Stawki były inne dla kobiet, mężczyzn i młodzieży. W latach 1897-1900 za dziesięć godzin pracy stawka wynosiła: 6

mężczyźni: 1,30-1,68 rubla kobiety: 0,90-1,09 rubla uczniowie i chłopcy: 0,22-0,28 rubla uczennice i dziewczęta: 0,24-0,27 rubla 1 Wypłaty odbywały się w każdą sobotę. W 1899 roku fabryka posiadała już 2268 wrzecion i 140 krosien, w następnych latach liczby te wzrastały, a wartość produkcji wyniosła w 1904 roku 1220000 rubli W związku z rozwojem technologii rosła liczba nieszczęśliwych wypadków wśród robotników. Ubezpieczenia w towarzystwach ubezpieczeniowych były dobrowolne. Zdarzały się wypłaty przez dyrekcję fabryki bezpośrednio po zaistnieniu wypadku, ale bardzo nieregularnie. Towarzystwo ubezpieczeń Rosja w 1901 roku ustaliło następujące odszkodowania: - na wypadek śmierci robotnika rodzina otrzymuje 1000- krotny zarobek dzienny pracownika, - na wypadek inwalidztwa robotnika przysługuje 1500-krotny zarobek dzienny pracownika, - na wypadek czasowej niezdolności do pracy pracownik otrzymuje wartość 0,5 zarobku dziennego. Ustalenia te poprawiły nastroje wśród pracowników lecz w przyszłych latach ich dążenia wzrosły i sytuacja uległa pogorszeniu. Mimo to fabryka rozwijała się zakupując kolejne maszyny. 1 Edmund Bąkowski i Olga Bąkowska, Zarys historii klasy robotniczej w okręgu częstochowskim w latach 1864-1918,Częstochowa 1985 r, str.44 7

Dokładne dane przedstawia tabela nr 1. Rok Ilość krosien Ilość wrzecion Wskaźnik wzrostu krosien 1898r = 100 1898 120-100,0-1899 140 2268 116,7 100,0 1900 140 2268 116,7 100,0 1901 140 2268 116,7 100,0 1902 140 2440 116,7 107,6 1903 180 2784 150,0 122,8 1904 260 2956 216,7 130,3 1905 312 2956 260,0 130,3 1906 312 2956 260,0 130,3 1907 312 3330 260,0 146,8 Wskażnik wzrostu wrzecion 1898r = 100 W fabryce Warta w latach 1898-1907 ilość krosien zwiększyła się o 160%, a ilość wrzecion w przędzalni o 46,8%. Maszyny sprowadzano z innych państw. 2 Warta reprezentowała dział wyrobów z juty, lnu i konopi. Wytwórczość ta obejmowała worki, sienniki, szpagat, a także różnego rodzaju tkaniny i przędze. Stopniowo następował wzrost zapotrzebowania na wyroby lniane, a spadek na wyroby jutowe. Siedziba fabryki znajdowała się przy ulicy Krakowskiej i składała się z kilku budynków. Większość z nich została wybudowana w latach 1895-1896, kolejne dobudowano w latach 1936-1937. Przez nieruchomości fabryczne przepływa rzeka Warta mająca wpływ na nazwę zakładu. W teren przedsiębiorstwa wliczone były także budynki mieszkalne i podwórza, z których korzystali pracownicy. W kolejnych latach maszyny, a w związku z tym także pracownicy zmuszeni byli do 2 A.Rotaub, Powstanie i rozwój przemysłu włókienniczego w okręgu Częstochowy na przełomie XIX i XX stulecia, Ziemia częstochowska, tom V, 1965 r, str. 195. 8

przemieszczania się, ale ostatecznie ulica Krakowska była docelowym miejscem zakładu. 9

Lata walki robotniczej W 1903 roku na terenie Warty rozpoczęły się strajki wywołane ciężkimi warunkami pracy. Za pracę trwającą ponad jedenaście godzin na dobę robotnicy otrzymywali wynagrodzenie, które nie pozwalało na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Każdy z robotników miał na utrzymaniu dwie lub trzy osoby. W maju strajk pracowników doprowadził do kilkudniowej przerwy w pracy, a następnie ku zadowoleniu robotników zwolniono majstra. Na wiosnę 1904 roku doszło do manifestacji przed fabryką Warta. Policja carska przeprowadziła rewizję w domach fabrycznych w pobliżu huty. W związku z tym ponownie wybuchł strajk. Doszło do licznych aresztowań, żądania zwolnienia aresztowanych, które pojawiły się wkrótce nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Walkę częstochowskich robotników opisał w 1905 roku wyśmienity kronikarz Feliks Dzierżyński. Napisał on artykuł Strajk powszechny w Częstochowie....Gdy robotnicy wychodzili z fabryki, zaszedł następujący fakt: oficer dragonów na koniu odciął rękę szablą jakiemuś włościanowi. Gdy zaś robotnicy rzucili się na niego z kamieniami uciekł... W 1906 roku strajki protestacyjne trwały nadal. We wrześniu pracę przerwało około 300 robotników. Oprócz postulatów ekonomicznych przedstawiono także postulaty polityczne. Domagano się wolności osobistej, a przede wszystkim usunięcia z fabryki policji, swobody słowa, pracy i zebrań publicznych. Przed świętem 1 maja 1906 roku odbyły się masówki, a 1 maja wszystkie załogi wstrzymały się od pracy. Na kominach i przewodach telefonicznych zawieszono czerwone sztandary. 10

Większość robotników Warty była sympatykami partii SDKPIL. Była to główna partia klasy robotniczej w Królestwie Polskim. Jej trzon stanowiły trzy organizacje: łódzka, warszawska i częstochowska. Na początku XX wieku częstochowska organizacja SDKPIL liczyła około 1600 członków i miała trzy komitety dzielnicowe, a jeden z nich obejmował ulicę Ogrodową, Warszawską i Krakowską, a więc także zakład Warta. Wiosną 1906 roku na tym terenie zorganizowano trzy zebrania z udziałem około 600 osób. Głównym tematem było omówienie przebiegu strajków w fabryce Warta. Ruch robotniczy znacznie się ożywił w czasie rewolucji październikowej. Strajki w tym czasie organizowało SDKPIL, a także PPS. W sierpniu i październiku 1918 roku doszło do kolejnych rozruchów. Po odzyskaniu niepodległości sytuacja robotników nie uległa poprawie, a w kolejnych latach koszty utrzymania wielokrotnie wzrosły. W związku z tym nadal dochodziło do wystąpień protestacyjnych. Lata 1922-1923 obfitowały w strajki, w listopadzie 1923 roku robotnicy Warty przez trzy dni prowadzili strajk powszechny. W 1925 roku doszło do aresztowań pracowników Warty, którzy działali w ruchu robotniczym i czynnie brali udział w wiecach, manifestacjach i pochodach. Zostali oni przewiezieni do Piotrkowa Trybunalskiego, a następnie osądzeni i skazani. Nie zabrakło też załogi Warty w latach trzydziestych, kiedy KPP wysuwa hasło współpracy z PPS bez względu na różnice programowecelem stworzenia szerokiego frontu demokratycznego, skupiającego wszystkie postępowe siły. 3 W okresie dwudziestolecia międzywojennego w domach pracowników Warty odbywały się zakonspirowane zebrania, nie 3 75 lat częstochowskich zakładów przemysłu lniarskiego WARTA w Częstochowie, Cze-wa 1971 r., str 22. 11

zaprzestano działalności ruchu robotniczego chociaż najazd Niemiec na kraj ograniczył stanowczo ich działalność. Hitlerowcy rozpraszali ludność powodując, że pracownicy Warty próbowali działalności wśród towarzyszy innych zakładów przemysłowych w Częstochowie. Lata strajków nie zatrzymały produkcji w zakładzie. Jedynie w okresie I wojny światowej doszło do zamknięcia firmy i wywiezienia m.in. surowców oraz wszystkich pasów skórzanych. 20 grudnia 1916 roku zarząd fabryki wobec rekwizycji jednej z maszyn, a mianowicie turbogeneratora zwrócił się do komisji szacunkowej miejskiej w Częstochowie o zabezpieczenie im śladów strat z rekwizycji. Komisja wydelegowała trzech członków: dr-a St. Płucer-Sarnę, Wł. Grotta i sekretarza J. Fiuczka. Przedstawiono im zdjęcia maszyny, a następnie została obejrzana. Komisja zastała na miejscu montera Augusta Bernera, który w imieniu władz niemieckich przystępował do rozbiórki maszyny. Na tym zakończono więc protokół. 30 maja 1917 roku stworzono protokół odnośnie strat poniesionych podczas wojny. Władze niemieckie od 12 października 1915 roku do 11 maja 1917 roku zarekwirowały turbogenerator, elektromotory, tokarnie, trójprądnice, turbinę parową, prądnice, wiertarki, imadła, kable itp., itd. Poszkodowany czyli Warta w imieniu, której występował Herman Ginsberg otrzymała 11 kwitów rekwizycyjnych i nie otrzymał żadnych pieniędzy na poczet strat. Przewodniczącym komisji został Zygmunt Jędrzejewski, członkami komisji byli też St. Katelbach- Delegat Towarzystwa Przemysłowców Królestwa Polskiego, J. Kojusa- Delegat Warszawskiego Stowarzyszenia dla dozoru nad kotłami parowymi. Przesłuchano dr Stanisława Płucer- Sarnę-członka komisji szacunkowej miejskiej w Częstochowie. Osoby przesłuchiwane oraz członkowie komisji składali przyrzeczenia, w których orzekały, że będą mówić prawdę i pełnić swoje obowiązki. 12

Przedstawiono liczne kwity rekwizycyjne z lat 1915-1917 i liczne zdjęcia. Sporządzono wykaz strat, które wyniosły 7604632 rubli w złocie. W roku 1918, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nasza fabryka wznowiła pracę, ale utracenie chłonnych rosyjskich rynków zbytu uniemożliwiło wykorzystanie w pełni zdolności produkcyjnych. Trudności ze zbytem wyrobów jutowych zmusiły fabrykantów do utworzenia w 1923 roku syndykatu pod nazwą Biuro Sprzedaży Wyrobów Jutowych z siedzibą w Warszawie. 4 W latach 1925-1928 sytuacja firmy uległa poprawie. Pozyskano rynki zbytu w krajach bałkańskich takich jak Rumunia, Jugosławia, Turcja i Bułgaria. Pozwoliło to na zakupienie i uruchomienie nowej przędzalni jutowej liczącej 2304 wrzecion oraz zakup 20 krosien. W 1929 roku dokonano szczegółowego spisu budynków gospodarczych i fabrycznych, który zawierał wymiary, cenę za 1m 3 i rzeczywiste wartości budynków. Wartość budynków gospodarczych podsumowano na 387000 złotych, a fabrycznych na 3414750 złotych. Łączna wartość została wyliczony na kwotę 3801750 złotych. W latach 1930-1932 doszło do ogólnoświatowego kryzysu. Warta podobnie jak inne zakłady została zmuszona do ograniczenia produkcji. Zakład był czynny zaledwie kilka godzin tygodniowo. Kolejne lata przyniosły w przemyśle wzrost zatrudnienia i stabilizację. Wielki przemysł był zrzeszony w Towarzystwie Przemysłowców Okręgu Częstochowskiego składającego się z dwudziestu członków. Do tego Towarzystwa nie przyłączyła się Huta Częstochowa. 5 4 75 lat częstochowskich zakładów przemysłu lniarskiego WARTA w Częstochowie, Cze-wa 1971 r. Str.7. 5 A.Radłowski, Zarys historyczny rozwoju przemysłu częstochowskiego, Ziemia częstochowska, tom IV, str.32 13

W miejscowej wytwórczości wielką rolę zaczął ponownie odgrywać przemysł włókienniczy, na ogólną ilość 22801robotników zatrudnionych w 1934 roku ponad połowa, bo 12009 zatrudnionych było w sześciu wielkich zakładach włókienniczych. W latach 30-tych przemysł częstochowski razem z powiatami zawierciańskim i będzińskim pod względem produkcji zajmował drugie miejsce po okręgu łódzkim. Utworzono także częstochowski oddział Centralny Drobnego Kupiectwa i Przemysłu w Warszawie i składał się z 144 członków. W 1934 roku Warta zakupiła kolejne nowe maszyny i zmieniła nazwę na Przędzalnię i Tkalnię Juty i Lnu Warta S.A. Podaniem z dnia 24 maja 1934 roku Warta zwróciła się do Urzędu Wojewódzkiego Kieleckiego z prośbą o udzielenie pozwolenia na uruchomienie powstałego na terenie fabryki oddziału lnianego. Urząd Wojewódzki przeprowadził komisyjne dochodzenie 26 lipca 1934 roku, które potwierdziło, że budynek i urządzenia odpowiadają wymogom. W związku z tym wydano pozwolenie na otwarcie oddziału podpisane przez wojewodę St. Bieniewskiego. Sprowadzono 50 nowych krosien lekkich umożliwiających produkcję pasów tapicerskich, ręczników, ścierek itp. Powstała także szwalnia worków i sienników oraz dwa wydziały pomocnicze: gospodarczy- z magazynami surowców i gotowych produktów, siłownia z warsztatami naprawczymi. W związku z ciągłym rozwojem fabryki równomiernie wzrastała też liczba zatrudnionych pracowników. Lata 1935-1937 obfitowały w liczne rozbudowy także na terenie oddziału w Kamienicy Polskiej. Warta współpracowała wówczas z przedsiębiorstwem budowlanym w Częstochowie na czele z Józefem Kruppą, który w tych latach zajął się rozbudową zakładu. Z korespondencji wynika, że zapłata należności następowała sukcesywnie w miarę wykonywania robót w gotówce lub w materiałach 14

budowlanych. W marcu 1937 roku nastąpiło oszacowanie wszystkich maszyn i narzędzi. Wartości podane dla maszyn elektrycznych i aparatów prądu silnego i słabego obejmowały także przewody między nimi. Oszacowaniu podlegało też oświetlenie elektryczne. Przy ustalaniu amortyzacji uwzględniono wiek danego przedmiotu, stan i ewentualną zmianę systemu. Wartości podane w oszacowaniu rozumieją się z cłem, frachtem, dowozem, montażem i innymi kosztami. Oszacowanie nastąpiło z powodu sprostowania asekuracji od ognia. Pod oszacowaniem podpisał się Dyp. Inż. E. Tischler uznany przez Zrzeszenie Towarzystwa Ubezpieczeń od ognia rzeczoznawcą dla budowy maszyn. Dokument ten podpisano 31 marca w Bielsko-Białej. Spółka Akcyjna Warta dysponowała kapitałem zakładowym wartości 2750000złotych w 11000 bezimiennych akcji po 250 złotych wartości nominalnej. Warto zaznaczyć, że posiadaczami wszystkich akcji byli obywatele polscy. 6 6 75 lat częstochowskich zakładów przemysłu lniarskiego WARTA w Częstochowie, Cze-wa 1971r, str.8. 15

WARTA w latach okupacji niemieckiej i odbudowy zakładu/ W 1939 roku Warta była spółką akcyjną. Wynika to z odpisu aktu zeznanego w kancelarii notariusza Raczkiewicza w Warszawie. Przedsiębiorstwo podlegało piętnastu osobom, które były obywatelami Polski i zamieszkiwali w kraju. Siedziba spółki akcyjnej znajdowała się w Warszawie przy ulicy Mazowieckiej 3. W latach 1939-1944 Warta była pod zarządem władz niemieckich pod nazwą Jute u. Leinem Spinnerei u. Weberei Warta A.G. Tschenstochau. Niemcy dążyli do utworzenia filii w Samborze, ale wkrótce zaniechano tego projektu. Podczas II wojny światowej cała korespondencja Warty, a także inwentaryzacje i wszelkie spisy były przeprowadzane w języku niemieckim. Po polsku znajdujemy tylko nieliczne odręczne odpisy potwierdzenia dla wpłacającego na konto zakładu. Podpis urzędnika zawsze jest nieczytelny. Pomimo walk zakładowi nie brakowało odbiorców towaru. W tym czasie wśród dostawców Warty było wiele znaczących zakładów, m.in. Politechnika Warszawska, Kopalnia Sosnowiec, Huta im. B.Bieruta, Spółdzielnia Pracy Katowice, Centrala Techniczna Kraków, Centrostal Częstochowa, Rafineria w Trzebini, Kopalnia B.Chrobry w Wałbrzychu, Dom Książki w Katowicach, Instytut Włókienniczy w Poznaniu, Spółdzielnia Prasa w Warszawie, Textilimport w Łodzi. Podczas pierwszych lat okupacji Warta produkowała do momentu wyczerpania surowców. W 1943 roku maszyny zostały usunięte, a na terenie fabryki niemiecka firma Hasag rozpoczęła wytwarzanie amunicji. Maszyny wywieziono do budynków farbiarni Brassa przy ulicy Targowej nr 29, do wynajętej sali w fabryce Union Textile oraz do pomieszczeń przy ulicy Klasztornej i Wilsona. 16

Część z nich została wywieziona do Żyrardowa i Sambora. W wyniku gospodarki okupantów 50% urządzeń produkcyjnych i warsztatów uległo zniszczeniu. Na początku 1945 roku część byłej załogi fabryki zebrała się, aby strzec majątku zakładu. Pomieszczenia Warty były także miejscem stacjonowania Armii Radzieckiej, a od 1 lutego stały się siedzibą Państwowej Fabryki Amunicji i Narzędzi Warta. W styczniu 1945 roku akcją zabezpieczania majątku zakładu kierowali: majster Kałuża, kierownik zaopatrzenia Ignatowicz oraz kierownik magazynu Sojecki. Zakład przez całe doby był strzeżony przez pracowników mimo, że znajdował się w dwóch miejscach. Był to budynek przy ulicy Targowej i sala w fabryce Union Textile. 19 stycznia w Warcie powstała Rada Załogowa, do której należało ośmiu członków. Już 12 lutego zakład rozpoczął produkcję na wydziale lniarskim. Wydział w fabryce Union Textile produkował głównie wyroby papierowe. W marcu w obu tych wydziałach pracowało już około pięciuset osób. Większość wyrobów była przeznaczana na potrzeby armii. Warta podlegała wówczas dyrekcji włókien łykowych wchodzących w skład Centralnego Zarządu Przemysłu Włókienniczego z siedzibą w Łodzi, podlegającemu z kolei jako jeden z czternastu centralnych zarządów Ministerstwu Przemysłu 7. Przedsiębiorstwo po ustąpieniu okupanta było przejęte pod zarząd państwowy przez Grupę Operacyjną na miasto i powiat częstochowski Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Kierownictwo przedsiębiorstwa ustanowione zostało przez Ministerstwo Przemysłu, Centralny zarząd Przemysłu Włókienniczego pismem z dnia 26 kwietnia 1945 roku. Na ten dzień został sporządzony protokół zdawczo- 7 75 lat częstochowskich zakładów przemysłu lniarskiego WARTA w Częstochowie, Cze-wa 1971r, str11. 17

odbiorczy. W lutym 1945 roku, a więc w chwili przejęcia przedsiębiorstwa przez Zarząd Państwowy kompleks budynków znajdował się w stanie opuszczonym bez oszklenia. Na skutek działań wojennych został spalony dwupiętrowy budynek mieszkalny znajdujący się na terenie fabryki. Nazwa ulicy została zmieniona z Krakowskiej na Narutowicza. W kwietniu 1945 roku Centralny Zarząd Przemysłu Włókienniczego udzielił inżynierowi Wacławowi Moczarskiemu pełnomocnictwa i mianował go kierownikiem firmy Warta Sp. Akcyjna w Częstochowie. Inżynier Wacław Moczarski został upoważniony do zaciągania krótkoterminowych pożyczek i zobowiązań wekslowych w Banku Gospodarstwa Krajowego oraz do zawierania umów i wytaczania pozwów w imieniu i na rzecz firmy Warta. Załogi robotnicze coraz częściej wysuwały żądania nacjonalizacji przemysłu. Pod koniec 1945 roku o taką ustawę wystąpiły PPR i PPS. Rząd opracował projekt i przedłożył pod obrady IX sesji Krajowej Rady Narodowej. Projekt ten przewidywał przejęcie na własność państwa bez odszkodowania całego mienia poniemieckiego oraz za odszkodowaniem przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 50 pracowników na jedną zmianę. Projekt ten został uchwalony przez Krajową Radę Narodową w dniu 3 stycznia 1946 roku. Ustawę o nacjonalizacji po ponad rocznej walce klasy robotniczej powitano z radością. W celu uporządkowania spraw własnościowych utworzono Główną Komisję do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw. Podlegały jej komisje wojewódzkie powołane w każdym województwie. Według zarządzenia Generalnego Dyrektora Centralnego Zarządu Przemysłu Włókienniczego w Łodzi przedsiębiorstwa miały przyjąć nowe nazwy. W związku z tym pełna nazwa zakładu Warta brzmiała Przędzalnia i Tkalnia Juty i Lnu Warta Spółka Akcyjna. 18

W styczniu 1946 roku Warta odzyskała budynki przy ulicy Krakowskiej. Rozpoczęto remont budynków i przenoszenie maszyn. Uchwałą Krajowej Rady Narodowej z 3 stycznia 1946 roku sześć zakładów włókienniczych w Częstochowie, a wśród nich Warta zostały oficjalnie upaństwowione. Od 10 września 1946 roku Warta została przemianowana na Państwową Fabrykę Przemysłu Lniarskiego nr 8 w Częstochowie. Władzami zwierzchnimi fabryki zostały: Ministerstwo Przemysłu Lniarskiego, Centralny Zarząd Przemysłu Włókienniczego, Dyrekcja włókien łykowych w Łodzi. Naczelnym dyrektorem pozostał W. Moczarski, dyrektorem technicznym B. Kosta, a dyrektorem administracyjno- handlowym Krojcberg. Podczas remontów nie wstrzymano prac, a nawet przewidywany plan wykonania przędzy i tkanin został przekroczony. W stosunku do 1945 roku wartość produkcyjna wzrosła o 89,4%. W 1946 roku odbudowano także dwa budynki mieszkalne dla załogi i zakupiono maszyny i urządzenia o łącznej wartości 1166 tysięcy złotych. Maszyny ze składowisk przy ulicy Klasztornej i Wilsona oraz z Żyrardowa zostały przewiezione na ulicę Krakowską. Remonty i montaże załoga wykonywała własnymi siłami. Od 15 września 1946 roku w przemyśle włókienniczym wprowadzono umowę zbiorową mającą na celu podwyżki dla tych pracowników, którzy nie byli bezpośrednio związani z produkcją i zarabiali według najniższych stawek. Podwyższone zostały wszystkie stawki godzinowe przy jednoczesnym zmniejszeniu premii. Powoływano tymczasowe zarządy państwowe składające się z trzech członków. Ówczesny dyrektor zakładu Warta nie liczył się zupełnie z Radą Zakładową i jej dążeniami. W związku z tym Rada zdjęła dyr. Bociańskiego ze stanowiska i powołała na nie inżyniera Radzikowskiego. W 1947 roku fabryka nie wykonywała na czas 19

przewidzianych wcześniej norm, spowodowane było to brakiem przędzy jutowej i lnianej. Według stanu surowców z dnia 15 kwietnia 1947 roku Warta nie posiadała wcale juty, a wcześniejsze zasoby były stare i zbutwiałe ponieważ zalegały w magazynach od 1939 roku. Nie wykonanie norm było spowodowane także licznymi postojami z powodów energetycznych. W roku 1949 na podstawie zarządzenia Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 18 lipca 1949 roku utworzono wyodrębnione przedsiębiorstwo państwowe Częstochowskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego Warta. W latach 1949-1952 zakład wytwarzał tkaniny lniane i jutowe, natomiast od roku 1952 tkaniny i worki jutowe oraz przędzę jutową. 8 W 1950 roku spisano protokóły zdawczo- odbiorcze przedsiębiorstw według stanu na dzień przejęcia pod zarząd państwowy. Polecenie to wydał Minister Przemysłu Lekkiego. 13 grudnia 1950 roku spisano dodatkowy protokół, w którym Bank Gospodarstwa Krajowego jako Powszechnego Banku Kredytowego S.A. zgłosił pretensje na kwotę 366920 oraz na przypadające ustawowe odsetki z tytułu dyskonta weksli przejmowanego przedsiębiorstwa. Kolejny protokół zdawczo- odbiorczy spisano w maju 1951 roku między Tadeuszem Hercogiem, głównym księgowym Warty Częstochowa, a inż. Bolesławem Kostą głównym inżynierem działającym w imieniu Warty. W latach 1953-1954 zatwierdzono wcześniej ustalone protokóły w porozumieniu z Przewodniczącym Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. Dane dotyczące zużycia materiałów z 1951 roku wskazują na największe zużycie juty. Pozostałe materiały to: żelazo, ceramika, szkło, drewno, druty, skóry i paliwa. Zliczono także zużycie artykułów 8 75 lat częstochowskich zakładów przemysłu lniarskiego WARTA w Częstochowie, Cze-wa 1971r, str.13. 20

chemicznych i spożywczych. Ogółem wartość zużycia wyniosła w tysiącach 205053, juta stanowiła w tym wartość 115058. W skład tych danych wliczono eksploatację i remonty. Kierownikiem działu zbytu był w tym czasie Czesław Bogacz. Wyszczególnienia i wyliczenia sporządził Sosnkowski będący kierownikiem komórki transportu. Od listopada 1953 roku Warta rozpoczęła jako produkcję uboczną produkowanie ścierek do podłóg wykorzystując do tego ścinki tkanin jutowych. Ścierki miały wymiary 65x65 cm i 65x102 cm. Produkcja ta była wytyczną IX Plenum KCPZPR. 9 Wielkość tej produkcji na 1955 rok została obliczona na 39000 sztuk. W latach pięćdziesiątych Warta opracowywała bardzo szczegółowo plany produkcyjne obliczając kwartalnie możliwości firmy i jej ewentualne zyski. W 1954 roku w Warcie intensywnie działało Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Włókienniczego. W tym roku stowarzyszenie zajęło się pogłębianiem przyjaźni polsko-radzieckiej. Na spotkaniach koła wygłaszano na ten temat referaty i odczyty o rozwoju radzieckiego przemysłu włókienniczego, urządzono wystawę radzieckich czasopism technicznych i popularyzowano radzieckie metody pracy. Organizowano wycieczki na wystawy radzieckich naukowców. Przez radiowęzeł wygłaszano prelekcję na temat polskorosyjskiej przyjaźni, popierano nauczanie języka rosyjskiego. Koło zajmowało się także organizacją wewnątrzzakładowych szkoleń, na szkolenie ekonomiczne Warta wydelegowała kilku swoich pracowników. Pracownicy mieli możliwość zapisów na Wieczorowy Uniwersytet Marksistowsko- Leninowski, na dwu- letni kurs. Wśród członków koła byli m.in. Krystyna Malinowska, Zofia Kicińska, 9 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Częstochowskie Zakłady Przemysłu lniarskiego WARTA, sygnatura 61. 21

Władysław Radzioch, Władysław Knap, Ryszard Glice, Stefan Mikulski, Aleksander Senior, Piotr Skurczyński, Mieczysław Kowalik. Liczba członków ciągle wzrastała, a koło otrzymywało za swoją działalność liczne wyróżnienia. 18 września 1954 roku w gabinecie dyrektora E. Kałuży odbyło się posiedzenie Komisji Głównej dla zorganizowania Konferencji Partyjno- Ekonomicznej w Warcie. Termin wyznaczono na 11 października. Zaproponowano zaproszenie na konferencję gości z innych zakładów także spoza terenu naszego miasta. Druga konferencja odbyła się 11 maja 1955 roku. Jej tematem był plan budowy podstaw socjalizmu, poprawa sytuacji BHP, wzmożenie kontroli społecznej, obniżenie kosztów własnych, nauka leninowska, remonty mieszkań pracowników, terminowe dostawy zamówień, kontrole przyjmowanych artykułów, zobowiązano się do obniżki kosztów własnych w wysokości 599200 złotych. 10 W roku 1954 zakład zawyżył koszty własne o 120300 złotych. Jednak w związku z tym płacono wyższe ceny za jutę co w rezultacie dało obniżkę kosztów. Plany na kolejne miesiące były wykonywane w ponad 100 procentach. Został przekroczony planowany fundusz płac. Wyodrębniono nazwiska najlepszych przodowników pracy. Wśród nich wyróżniła się Stanisława Ujma i Kazimierz Drapała. Pracownicy złożyli wiele wniosków racjonalizatorskich. W 1955 roku doszło w Warcie do konfliktu kierownictwa z majstrami rewirowymi, którzy zaczęli licznie wypowiadać pracę. Przyczyną były zarobki które według nich były stanowczo za niskie. Zarobki tkaczek pracujących na dwóch krosnach dorównywały zarobkom mistrzów obsługujących 28 krosien półciężkich. 10 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Częstochowskie Zakłady Przemysłu lniarskiego WARTA, sygnatura 65. 22

Warta wobec planu pięcioletniego 1956-1960 Warta podobnie jak wiele innych zakładów postanowiła wprowadzić w swoją działalność plan pięcioletni. Po trzymiesięcznej dyskusji nad projektem planu zebrał się zarząd, aby podpisać kontra plan. 22 lutego 1956 roku odbyła się w sprawie planu konferencja z której spisano protokół. Powołano koło zakładowe do czynnego udziału i opieki nad pracami planu pięcioletniego. Na posiedzeniu komisji głównej z dnia 27 stycznia ustalono, że grupa robocza opracuje pełny plan pięcioletni na podstawie wytycznych otrzymanych z Komisji Wydziałowych do dnia 15 marca 1956 roku. Plan przewidywał modernizację zakładu czyli odbudowę sal, przemalowanie ich i powiększenie. Wprowadzono ulepszone maszyny, które polepszyły jakość produkcji i wydajność. Przewidziano także kursy szkoleniowe dla tkaczek i innych pracowników. Warta zdecydowała się na półklimatyzację tkalni oraz pełną klimatyzację przędzalni co wpłynęło na lepsza wydajność pracy. Uruchomiono także nowy warsztat mechaniczny. Wobec planu pięcioletniego załoga zobowiązała się do produkcji zwiększonej o 19% w stosunku do wyników z 1955 roku. Na przestrzeni pięciu lat przewidywano obniżenie kosztów własnych na sumę 7927000. W ostatnim roku planu przewidywano wzrost produkcji w stosunku do wytycznych Centralnego Zarządu: - na przędzalni- 76000 kg przędzy - na tkalni- 207700 mb tkaniny - na wykończalni- 201700 mb tkaniny - na szwalni- 15000 sztuk worków 23

Dyrekcja zobowiązała się do zabezpieczenia wykonania planu poprzez terminowe zaopatrzenie i kontrolę. Pod tym zobowiązaniem podpisał się dyrektor Edward Kałuża. Plan postępu technicznego na 1956 rok przewidywał osiem zagadnień, które przyniosą znaczne oszczędności: automatyzacja krosien jutowych, instalacja czujników wątkowych, zakup krosien kołowych, mechaniczne przeglądanie tkanin, uzupełnienie parku maszynowego poprzez zakup maszyn, wnioski racjonalizatorskie, zmiana mieszanki, metoda Fr. Klajii w cyklu produkcyjnym, która zwiększy wskaźnik gatunkowości o 8%. Załącznikiem do planu pięcioletniego były wnioski pracowników tkalni zawierające wiele postulatów nie dających przeliczyć się na efekty produkcyjno- ekonomiczne. 25 kwietnia 1956 roku zawarto umowę o długofalowych zobowiązaniach na resztę roku, która miała mobilizować załogę do wzrostu wydajności pracy, obniżki kosztów własnych, poprawy warunków bezpieczeństwa i ochrony pracy. 11 Rozdział pierwszy tej umowy przedstawiał przewidywaną ilość produkcji na poszczególnych wydziałach. Kolejny rozdział dotyczył przewidywanych remontów, przedstawiał także normy zużycia odzieży ochronnej i roboczej oraz wykres pracowników według zawodów pracujących w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Umowa zawierała także rejestrację wniosków zgłoszonych przez pracowników. Jednym z 11 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Częstochowskie Zakłady Przemysłu lniarskiego WARTA, sygnatura 80. 24

załączników była ramowa instrukcja współzawodnictwa w zakładzie, której zadaniem było skoncentrowanie i zespolenie wysiłku załogi w walce o postęp techniczny i zmniejszenie kosztów. Kierownictwo i Rada Zakładowa zobowiązały się co kwartał podawać do instancji wyższych wyróżniających się pracowników, którym obiecano dyplomy i nagrody w formie pieniężnej pochodzące z funduszu zakładowego. Plany na 1960 rok przewidywały wykorzystanie urządzeń oraz plan postojów technicznych, a także obliczenia produkcji towarowej według cen zbytu i globalnej według cen porównywalnych na rok 1960. Obliczono także produkcję eksportową z podziałem na cztery kwartały, która była przez cały rok na stałym poziomie i przyjmowała na kwartał wartość powyżej szesnastu tysięcy. Plan pięcioletni przyniósł wiele zmian w fabryce wpływając na poprawę jakości produkcji i ułatwiając pracę robotnikom. 25

Działalność organizacji społecznych i politycznych na terenie zakładu. Ważną rolę w konsolidowaniu załogi, a także rozwijaniu zainteresowań odegrały organizacje społeczne działające na terenie zakładu. Należały do nich m.in.: - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, które powstało w październiku 1966 roku i zrzeszało 60% wszystkich pracowników pionu ekonomicznego. Założycielem koła był mgr Władysław Klimczyk. Koło organizowało zebrania dyskusyjne, odczyty, prelekcje oraz wycieczki do innych zakładów. Poprzez organizowanie wystaw popularyzowano literaturę i prasę ekonomiczną. PTE współpracowało z Radą Robotniczą, Radą Zakładową i PZPR. Koło prowadziło specjalistyczne szkolenia, a w 1972 roku zobowiązało się do opracowania analizy wartości zakładu oraz programu poprawy ekonomiki. - Związek Młodzieży Socjalistycznej, którego zadania to działalność na rzecz podnoszenia kwalifikacji i współzawodnictwo o tytuł Brygad Pracy Socjalistycznej, do którego młodzież Warty przystąpiła jako jedna z pierwszych w Częstochowie. Członkowie związku sprawowali opiekę nad uczniami szkoły zakładowej. Współuczestnicząc w życiu zakładu ZMS-owcy biorą czynny udział w działalności zakładowej organizacji partyjnej, Rady Robotniczej, Rady Zakładowej, Stowarzyszenia Włókienników Polskich, ORMO. 12 12 75 Lat Częstochowskich Zakładów Przemysłu Lniarskiego WARTA w Częstochowie, Częstochowa 1971r, str.29. 26

- Zakładowy Oddział Samoobrony, który istniał od 1951 roku i systematycznie prowadził specjalistyczne i masowe szkolenia. Skutkiem jego działalności były sukcesy zakładu w licznych eliminacjach np. zdobycie pierwszego miejsca służby medyczno- sanitarnej w eliminacjach miejskich w 1961 roku, a także zdobycie trzeciego miejsca w Zjednoczeniu Przemysłu Lniarskiego w ćwiczeniach sprawności zakładowych oddziałów samoobrony w 1969 roku. - Liga Obrony Kraju. - Polski Czerwony Krzyż. - Polskie Towarzystwo Turystyczno- Krajoznawcze. - Zespół dramatyczny, który w latach pięćdziesiątych przygotował wiele współczesnych sztuk prezentowanych następnie na ogólnopolskich festiwalach i eliminacjach zespołów artystycznych. Zespół wystawił m.in. Krakowiaków i górali. Zapoczątkował także w 1951 roku cykl widowisk dla dzieci i przyczynił się do powstania pierwszego w mieście zakładowego zespołu estradowego, który w następnych latach zyskał wielką sławę w kraju. - Sekcja bokserska, która powstała w pierwszych latach po wyzwoleniu i zajmowała czołowe miejsca w boksie Częstochowskim. Pięściarze rozgrywali walki w sali widowiskowej klubu fabrycznego gdzie mieli liczną publiczność. - Sekcja piłki nożnej, która powstała w 1954 roku i została zlikwidowana w 1961 roku z powodu trudności organizacyjnych, a głównie z powodu braku boiska. 27

- Zakładowe Ognisko Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, które zrzeszało 110 członków uprawiających sport w sekcjach piłki nożnej i siatkowej. Sportowcy TKKF uczestniczyli m.in. w zawodach spartakiadowych miejskich i branżowych. Członkowie ogniska startowali w zawodach lekkoatletycznych i opiekowali się sekcją wędkarską. - Sekcja baletowa. - Zespół instrumentalno wokalny. - Zespół taneczny. - Kółko poezji i dialogu. - Kółko fotograficzne. - Klub publicystów polityki i kultury. - Klub filmowy. - Grupy plastyczne Kritor i Plastuś. Warta posiadała także świetlicę, salę telewizyjną, salę widowiskową, bibliotekę, kawiarnię mieszczącą osiemdziesiąt osób oraz stołówkę. W 1956 roku Klub Fabryczny Warty otrzymał proporzec dla najlepszego klubu kulturalno- oświatowego włókniarzy w kraju. Nad zdrowiem załogi czuwało czterech lekarzy i dziesięć osób personelu pomocniczego. Warta posiadała cztery specjalistyczne gabinety lekarskie: fizykoterapii, internistyczny, ginekologiczny, stomatologiczny oraz laboratorium analiz. Pracownicy mieli także możliwość skorzystania z leczenia sanatoryjnego. W trosce o dzieci pracowników zakładu w 1956 roku kosztem dwóch milionów złotych wybudowano żłobek, w którym znalazło się miejsce dla 80 dzieci. Starsze dzieci korzystały z akcji kolonijnych organizowanych przez inne zakłady włókiennicze. Każdego roku na 28

kolonie wyjeżdżało około 180 dzieci pracowników Warty. OD 1969 roku zakład rozpoczął organizowanie własnych kolonii. Dorośli mieli możliwość skorzystania wraz z członkami rodziny z wczasów w atrakcyjnych miejscowościach w kraju. W 1970 roku ze skierowań na wczasy skorzystało 124 pracowników. Od 1972 roku Warta wydzierżawiła budynek w okolicach Zakopanego i przeznaczyła go na wczasy dla swoich pracowników. Zakład posiadał także 20 czteroosobowych domków campingowych w Zawadach nad Liswartą, które zapewniły w latach 1967-1971 wypoczynek prawie 2 tysiącom włókniarzy i ich rodzin. Pracownicy Warty byli członkami spółdzielni mieszkaniowych i korzystali z funduszy przeznaczonych na ten cel. Z zakładowego Funduszu Mieszkaniowego w latach 1969-1970 wypłacono pożyczki na łączną kwotę 1848000 złotych z czego umorzono 31 pożyczek na sumę 682000 złotych. Także w latach 1969-1971 zakład partycypował w kosztach remontów osiemnastu mieszkań pracowników przeznaczając na ten cel 30000 złotych. W roku 1971 kasa zapomogowo- pożyczkowa udzieliła 537 pożyczek na łączną kwotę 2100000 złotych, natomiast 30 osób otrzymało zapomogi na sumę 12000 złotych. 13 13 75 Lat Częstochowskich Zakładów Przemysłu Lniarskiego WARTA w Częstochowie, Częstochowa 29

Rozwój działalności w latach 60- tych i 70- tych. W latach sześćdziesiątych zakład rozwijał swoją działalność zwiększając dochody i ulepszając technologie. Na lata 1965-1966 stworzono szczegółowy projekt planu rozwoju technicznego. Posiedzenie w związku z tym projektem odbyło się 19 maja 1964 roku. Na jego czele stał przewodniczący inż. Ryszard Glice. Plan przewidywał: - automatyzację krosien jutowych, - klimatyzację przędzalni, - wprowadzenie nowej snowarki, - zmianę procesu technologicznego przerobu juty z jednozgrzeblarkowego na dwuzgrzeblarkowy, - wprowadzenie do produkcji przewijarek wątkowych, - budowę prototypu krajarki bębnowej, - zwiększenie częstotliwości przeglądania tkanin poprzez mechanizację. Rozszerzyły się także kontakty z zagranicą. W okresie 1959-1960 za pośrednictwem przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Wyrobami Włókienniczymi występującego pod nazwą CeTeBe wysłano za granicę prawie 1000 ton tkanin i worków. Odbiorcami były następujące kraje: Holandia, Dania, Szwajcaria, Norwegia, Francja, Grecja i Finlandia. Od 1970 roku sprzedażą produktów jutowych za granicę zajął się Textilimpex. Na 1971 rok przewidywano eksport za sumę 12 milionów złotych dewizowych. Ilość ta stanowiła 28% całkowitej produkcji jutowej co z kolei dawało około pięciu tysięcy ton. 30

Z dniem 1 kwietnia 1969 roku Warta uzyskała statut przedsiębiorstwa patronackiego w zakresie zaopatrzenia surowcowego, planowania i zbytu wyrobów jutowych. Zakład osiągał najlepsze wyniki techniczno- ekonomiczne spośród trzech zakładów tej branży czyli: CZ.Z.P.L WARTA w Częstochowie, CZ.Z.P.L. Stradom w Częstochowie, B.Z.P.L. Lenko w Bielsku Białej. 14 W 1969 roku Warta zatrudniała ogółem 2045 pracowników z czego 72% stanowiły kobiety. Oprócz trzech wydziałów produkcyjnych zakład posiadał w tych latach cztery oddziały pomocnicze: - oddział remontowy, - oddział mechaniczny, - oddział energetyczny, - oddział gospodarczo- transportowy. Do transportu używano koni, platform, wagonów, wozów, sani i skrzyń. Zakład prowadził szczegółowe zestawienia obrotu wagonami, uzasadnienia wszelkich postojów, wyładunki za kolejne miesiące oraz opisy posiadanego sprzętu. Od 1 października 1969 roku wprowadzono do produkcji metodę Do- Ro. Była ona poprzedzona współpracą z Centralnym Laboratorium Przemysłu Lniarskiego w Żyrardowie w osobie Czesława Guzowskiego. Metoda ta poprawiła wydajność na wszystkich wydziałach. Zwiększano nadal kwalifikacje pracowników poprzez organizowanie kursów. Dużą rolę odgrywało BHP, którego przedstawiciele nadzorowali warunki 14 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Częstochowskie Zakłady Przemysłu lniarskiego WARTA, sygnatura 1/16. 31

pracy oraz planowe wykonanie remontów, poprawę oświetlenia pracy itp. Realizacja planów BHP została podzielona na cztery części: - Prace przygotowawcze, - Społeczny przegląd warunków pracy, - Opracowanie projektu planu i jego zatwierdzenie, - Kontrola wykonanych prac. Odbywały się także kontrole przeprowadzane przez komisję Pożarowo- Techniczną, która zwracała uwagę na odpowiednie ułożenie materiałów, odpowiednią szerokość przejść i dostęp do urządzeń pomocnych podczas pożaru oraz odpowiednią ilość niepalnych pojemników i ogólny porządek. Z każdym rokiem Warta poprawiała swoje efekty ekonomiczne. Wzrosła także wartość majątku trwałego w wyniku działalności inwestycyjnej i dotyczył konkretnie budynków produkcyjnych. W 1970 roku doszło do wielu zmian organizacyjnych w zakładzie. - Likwidacja Biur Wydziałowych i stworzenie Rachuby Centralnej podporządkowanej Działowi Zatrudnienia i Płac. - Połączenie Sekcji Ekonomicznej z Sekcją Normowania Pracy i stworzenie jednego działu do spraw Ekonomiki Normowania i Organizacji Pracy. - Wyodrębnienie z działu finansowego spraw związanych z zasiłkami chorobowymi oraz obliczeniem płac pracowników umysłowych i przekazanie ich do Działu Zatrudnienia i Płac. - Likwidacja sekcji inwestycji przez powołanie do życia Działu do spraw Postępu Technicznego i Inwestycji. 32

Przewidywano także dezorganizację oddziałów zgrupowanych w dziale Głównego Mechanika. W maju 1970 roku zapadła decyzja uruchomienia produkcji worków powlekanych polietylenem. Przewidywana w związku z tym projektem oszczędność miała wynieść w stosunku rocznym około 12000 złotych przy zapotrzebowaniu rocznym zgłoszonym przez zakłady azotowe na około 4000 sztuk worków. Zniesiono również niewymierny system pracy w zawodach pomocniczych przędzalni i tkalni, w części zawodów produkcyjnych wykończalni oraz w służbie Głównego Mechanika i Energetyka. 15 Plan na pierwszą połowę lat siedemdziesiątych przewidywał 12,3 miliona złotych ogólnych nakładów finansowych, w skład wchodziła m.in. modernizacja tkalni, zakup zespołu do przerobu cuttingów na kwotę 8,4 miliona złotych oraz zakup i montaż kotła przeciwawaryjnego na wypadek niedostarczenia pary przez zakłady papiernicze, zakup i montaż zespołu przędzalniczego. W 1971 roku z okazji święta Odrodzenia i jubileuszu 75-lecia istnienia Częstochowskich Zakładów Przemysłu Lniarskiego Warta załoga podjęła i zrealizowała zobowiązania produkcyjne wartości 83000 złotych. 16 Padła także propozycja zmniejszenia produkcji tkanin i worków kosztem zwiększenia przędzy sprzedawanej poza branżę. Wywołało to sprzeciw załogi, która obawiała się zmniejszenia liczby zatrudnionych, a więc zwolnień. 15 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Częstochowskie Zakłady Przemysłu lniarskiego WARTA, sygnatura 1/49. 16 Archiwum Państwowe w Częstochowie, Częstochowskie Zakłady Przemysłu lniarskiego WARTA, sygnatura 1/75. 33

Najważniejsze wydarzenia w 1987 roku. Lata osiemdziesiąte to okres intensywnej działalności OHP, która m.in. prowadziła spis zwalnianych pracowników. W oddzielnym zeszycie przedstawiono dane pracowników, datę przyjęcia do pracy oraz datę i przyczynę zwolnienia. W większości przypadków za przyczynę podawano wygaśnięcie umowy lub rozwiązanie umowy za porozumieniem stron. Dobrze prosperował także Zespół Szkół Włókienniczych, który znajdował się przy ulicy Krakowskiej 80. W dokumentacji Warty znajdują się plany i programy nauczania w szkole zawodowej z podziałem na trzy klasy i w zależności od specjalizacji zawodowej. Plany dotyczyły głównie nauczania praktycznego. Zawierały także uwagi dla instruktorów praktyk i kładły nacisk na zagadnienia BHP, znajomość regulaminu i uwagi do programu. Zmiany programowe zatwierdzała mgr inż. Maria Suchecka jako przewodniczący komisji przy obecności członków Komisji Przedmiotów Zawodowych. Kronika z 1987 roku pisana przez jedną z pracownic zakładu przedstawia najważniejsze wydarzenia tego okresu. 4 maja odbyło się zebranie członków zakładowego koła Stowarzyszenia włókienników Polskich, na którym poinformowano o warunkach i zasadach otrzymywania specjalizacji zawodowej przez techników i wysokości składek członkowskich. W tym miesiącu przeprowadzono także analizę zagrożeń pożarowych w przędzalni w latach 1982-1986 co spowodowało napisanie odpowiedniego dokumentu przez zastępcę dyrektora do spraw technicznych, w którym zostały zawarte wnioski służące wzmocnieniu ochrony przeciw pożarowej w ty6m wydziale. 20 34

maja odbyło się zebranie założycielskie Klubu Czytelników Książki Społeczno- Politycznej pod patronatem zakładu i Domu Książki. Wśród założycieli była Barbara Poradowska. Na początku czerwca zarząd Warty podjął decyzję o podwyższeniu zasiłków statutowych z tytułu zgonu członka rodziny lub z tytułu urodzenia dziecka. Zatwierdzono również podwyżki dla pracowników, średnia podwyżek wyniosła około 12%. Dużą rolę w zakładzie odgrywało także PZPR. Jedno z zebrań odbyło się 4 czerwca. Zwrócono na nim uwagę na podniesienie skuteczności pracy partyjnej i rozwoju sił partii. Obrady prowadził I sekretarz KZ PZPR Krzysztof Szneliński, a uczestniczyli w nich : sekretarz KM PZPR Eugeniusz Marchewka i instruktor KW PZPR Jadwiga Kowalska. 30 czerwca odbyło się posiedzenie Rady Pracowniczej, która przyjęła następujące uchwały: - w sprawie przyjęcia sprawozdania rocznego dyrektora za rok 1986, zatwierdzenia bilansu przedsiębiorstwa za 1986 rok i zatwierdzenia projektu podziału zysku pozostającego w przedsiębiorstwie. - odnośnie udzielenia pożyczki z funduszu rozwoju w wysokości 20 milionów złotych Koszalińskim Zakładom Przemysłu Lniarskiego Płytolen. Pożyczka ta była oprocentowana co przyniosło firmie zyski w wysokości 2 milionów złotych. - w sprawie zmiany struktury organizacyjnej Magazynu Obrotu Materiałowego i modernizacji krosien SMIT. W lipcu na posiedzeniu PZPR oceniono pracę Zakładowego Ośrodka Kształcenia i Informacji za pierwsze półrocze. Ocena wypadła 35

pozytywnie. Przyjęto wnioski zmierzające do rozszerzenia zakresu jego działalności. W tym miesiącu odbyła się narada kadry kierowniczej i aktywu społecznego pod przewodnictwem zastępcy dyrektora do spraw ekonomiczno- finansowych mgr Jana Gawrońskiego poświęcona realizacji programu Edukacji Ekonomicznej w latach 1987-1988. Podjęto wnioski służące poprawie działalności informacyjnopopularyzatorskiej w zakresie edukacji ekonomicznej. W następnym miesiącu w zrzeszeniu Polski Len odbyły się rozmowy wstępne w sprawie programu restrukturyzacji przemysłu lniarskiego do 1995 roku. Ze strony zakładu udział w rozmowach wzięli: Dyr. Inż. Barbara Poradowska, mgr Jan Gawroński, Andrzej Majchrzak, Szczepan Kunowski. Omówiono przygotowanie założeń do modernizacji tkalni tradycyjnej w zakresie montażu około 40 krosien z przeznaczeniem do produkcji tkanin lnianych oraz założeń do uruchomienia oddziału produkcji lnianej i lniano- bawełnianej. 9 września ponownie obradowało PZPR, które przyjęło założenia programowo- organizacyjne roku kształcenia ideologicznego 1987\1988 oraz informację o działalności Zakładowego Zespołu Radnych oceniając jednocześnie wysoko jego pracę. Obradom przewodniczył Tadeusz Poziomek. W Warcie istniało także zakładowe koło ORMO. Jego komendantem został Roman Pilarek, a zastępcą Helena Ciemięga. W zakładzie odbywały się liczne inspekcje np. inspekcja Robotniczo- Chłopska przeprowadzająca kontrolę przygotowania zakładu do zimy i kontrole np. kontrola finansowa przeprowadzona przez Izbę Skarbową. W związku ze zbliżającą się zimą na posiedzeniu zarządu pracowników zakładu przyznano zapomogi na okres zimowy. Podjęto też decyzję o wypłaceniu premii za efektywność pracy w bieżącym roku. 36