Copyright by Aleksander Sobczak, 2010 All rights reserved Projekt okładki Olga Reszelska Redakcja Paulina Jeske-Choińska Redakcja techniczna Teodor Jeske-Choiński Wydanie I ISBN 978-83-7506-618-0 Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Poznań tel. (61) 853 27 51, 853 27 67, faks 852 63 26 Dział handlowy, tel./faks (61) 855 06 90 sklep@zysk.com.pl www.zysk.com.pl
Prezentacja
Instrukcja Papieskiej Rady do spraw Tekstów Legislacyjnych Dignitas connubii, opublikowana w 2005 r. 1, na temat prowadzenia kanonicznych procesów o nieważność małżeństwa, we Wstępie zwraca uwagę, że godność małżeństwa, która między ochrzczonymi jest obrazem i uczestnictwem w przymierzu miłości Chrystusa i Kościoła 2, wymaga, aby Kościół otaczał największą troską duszpasterską małżeństwo i rodzinę, której fundamentem jest związek małżeński, i aby je chronił i bronił wszelkimi dostępnymi środkami, jakie posiada. Sobór Watykański II nie tylko przedstawił i rozwinął, wprowadzając pewne nowe koncepcje i odnowioną terminologię, naukę na temat godności małżeństwa i rodziny 3, ale również zarysował konkretny kierunek późniejszej odnowy Kodeksu Prawa Kanonicznego. To nowe spojrzenie na małżeństwo, 1 Pontificium Consilium de Legum Textibus, Dignitas connubii. Instructio servanda a tribunalibus dioecanis et interdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii (Instrukcja, którą należy zachować w sądach diecezjalnych i międzydiecezjalnych w prowadzeniu spraw o nieważność małżeństwa), 25.01.2005 (polskie tłumaczenie w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007). 2 Sobór Watykański II, Konstytucja Gaudium et spes, n. 48d. 3 Por. Sobór Watykański II, Konstytucja Gaudium et spes, n. 47 52. 7
które często nazywamy personalistycznym, okazało się bardzo użyteczne w ukazywaniu określonych wartości, które ze swej natury ogromnie przyczyniają się do tego, że instytucja małżeństwa i rodziny osiąga te najwyższe cele, jakie Bóg Stwórca jej wyznaczył i Chrystus Odkupiciel ubogacił oblubieńczą miłością 4. Oprócz tego jest oczywiste, że małżeństwo i rodzina nie są rzeczywistościami prywatnymi, które każdy może kształtować według własnego upodobania. Sobór Watykański II, który tak zdecydowanie opowiada się za godnością osoby ludzkiej, podkreślił, że małżeństwo ze swej natury jest instytucją ustanowioną przez Stwórcę. Przez Niego zostało wyposażone we właściwe mu prawa 5. Wskazuje, że jego istotnymi przymiotami są jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie chrześcijańskim nabierają szczególnej mocy z racji sakramentu (kan. 1056). W konsekwencji, prawny wymiar małżeństwa nie jest i nie może być pojmowany jako coś, co jest obcym elementem w interpersonalnej rzeczywistości małżeństwa, lecz stanowi jej rzeczywiście istotny wymiar 6. Potwierdza to wyraźnie nauka Kościoła już od czasów św. Pawła. Jak zauważa św. Augustyn: Wierności [małżeńskiej] Apostoł przypisał tak wielką rolę, że można ją nazwać władzą, skoro mówi: Żona nie rozporządza własnym ciałem, lecz jej mąż; podobnie też i mąż nie rozporządza własnym ciałem, ale żona (1 Kor 7,4) 7. Dlatego, jak twierdził Jan Paweł II, zgodnie z zasadą autentycznego personalizmu, nauczanie Kościoła zawiera stwierdzenie o możliwości istnienia instytucji małżeństwa jako nierozerwalnego węzła między 4 Por. Sobór Watykański II, Konstytucja Gaudium et spes, n. 48b. 5 Por. Sobór Watykański II, Konstytucja Gaudium et spes, n. 48a. 6 Jan Paweł II, Przemówienia do pracowników Roty Rzymskiej, 27 stycznia 1997, AAS 89 (1997), s. 487. AAS Acta Apostolicae Sedis oznacza urzędowy organ Stolicy Apostolskiej, ukazuje się od 1909 r. 7 Św. Augustyn, De bono coniugii, 4, 4. 8 Kościelne procesy małżeńskie
małżonkami, z istoty swej ukierunkowanej na dobro samych małżonków i ich dzieci 8. Procesowi rozwoju doktrynalnego w pojmowaniu instytucji małżeństwa i rodziny towarzyszy w naszych czasach postęp w dziedzinie nauk humanistycznych, zwłaszcza psychologicznych i psychiatrycznych. Nauki te, dostarczając wciąż coraz głębszej wiedzy o człowieku, mogą z wielkim pożytkiem przyczynić się do poznania tego, czego wymaga się od człowieka, by był zdolny do zawarcia węzła małżeńskiego. Papieże, już od Piusa XII 9, ostrzegając przed grożącymi niebezpieczeństwami, jakie płyną z niepotwierdzonych hipotez, zawsze zachęcali specjalistów w zakresie małżeńskiego prawa kanonicznego oraz sędziów kościelnych do stosowania w kanonicznych procesach małżeńskich pewnych wniosków, opartych na zdrowej ilozoii i antropologii chrześcijańskiej, do jakich te właśnie nauki pozwoliły im dojść z biegiem czasu 10. Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego, zatwierdzony i ogłoszony 25 stycznia 1983 r., zajął się nie tylko przełożeniem na język kanoniczny 11 odnowionej wizji instytucji małżeństwa i rodziny przedstawionej przez Sobór Watykański II, ale także wykorzystaniem wniosków, do jakich tymczasem doszły inne nauki. Podobnie czyni to również najnowsza Instrukcja Stolicy Apostolskiej. Ukazuje małżeństwo i rodzinę w perspektywie soborowej i kodeksowej; pragnie jednak również usystematy- 8 Jan Paweł II, Przemówienia do pracowników Roty Rzymskiej, 27 stycznia 1997, AAS 89 (1997), s. 488 (por. Jan Paweł II, Przemówienia do pracowników Roty Rzymskiej, 28 stycznia 2002, AAS 94 (2002), s. 340 346). 9 Por. Pius XII, Przemówienia do pracowników Roty Rzymskiej, 3 października 1941, AAS 33 (1941), s. 423. 10 Por. przede wszystkim Jan Paweł II, Przemówienia do pracowników Roty Rzymskiej, 5 lutego 1987, AAS 79 (1987), s. 1453 1459 i 25 stycznia 1988, AAS 80 (1988), s. 1178 1185. 11 Por. Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Sacrae disciplinae leges, 25 stycznia 1983, AAS 75/2 (1983), s. VIII i XI. Prezentacja 9
zować i zebrać w jednym miejscu wszystkie normy odnośnie do kanonicznych procesów o nieważność małżeństwa. Instrukcja Dignitas connubii oraz Komentarz do niej będą stanowić główne źródło w pierwszej części książki. * * * Kilka lat temu opublikowałem niewielką książkę pt. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego 12. Był to swoistego rodzaju poradnik, albo może lepiej powiedzieć pomocnik, głównie dla osób prowadzących w sądzie kościelnym lub chcących wprowadzić do niego sprawę o orzeczenie nieważności ich kanonicznego małżeństwa. Książka ta spotkała się z dużym zainteresowaniem i bardzo dobrym przyjęciem zarówno ze strony duszpasterzy, którzy w swojej pracy spotykają się z nieregularnymi sytuacjami małżeńskimi, jak i ze strony wielu osób świeckich, którym pomogła w prowadzeniu ich spraw o orzeczenie nieważności małżeństwa. Książka ta od dłuższego już czasu jest jednak niedostępna na rynku księgarskim. Z tego powodu wielokrotnie zgłaszano potrzebę dodruku. Słuszniejszym wydaje się jednak nowe przedstawienie poruszanych w niej spraw. Z jednej strony, po ukazaniu się tamtej pozycji, otrzymałem wiele pytań, które świadczą o tym, że niektóre tematy potrzebują szerszego omówienia. Z tego powodu w obecnej wersji zamieszczono również podstawowe przypisy bibliograiczne (ograniczone zasadniczo do języka polskiego) dla osób chcących zgłębić jakiś konkretny problem. Innym powodem jest ukazanie się w 2005 r. wspomnianej Instrukcji Stolicy Apostolskiej, Dignitas connubii, na temat pro- 12 A. Sobczak, Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego, Gniezno 2001. 10 Kościelne procesy małżeńskie
wadzenia kanonicznych procesów o nieważność małżeństwa 13. Dlatego konieczne stało się napisanie nowej, obszerniejszej i aktualnej wersji książki, uwzględniającej najnowsze dokumenty Kościoła w tej materii. Poprzednia pozycja skupiała się wyłącznie na kanonicznych procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Nie są to jednak jedyne procesy kanoniczne. Z tego powodu dodatkowo powstała potrzeba ukazania, chociażby w wersji skrótowej, innych kanonicznych procesów małżeńskich. Dlatego główny temat procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa kanonicznego został uzupełniony również innymi kościelnymi procesami małżeńskimi. Przepisy dotyczące procesów małżeńskich znajdujemy w Kodeksie Prawa Kanonicznego w Księdze VII, Część III, Tytuł I: Procesy małżeńskie 14. Wymienione są tutaj jednak różne procesy: sprawy o orzeczenie nieważności małżeństwa; sprawy o separację małżonków; proces do dyspensy od małżeństwa zawartego a niedopełnionego; proces dotyczący domniemanej śmierci współmałżonka. 13 Zob. A. Stankiewicz, Geneza i ogólna charakterystyka Instrukcji Dignitas connubii, w: Proces małżeński według Instrukcji Dignitas connubii, Tarnów 2006, s. 15 34. 14 Kodeks Prawa Kanonicznego, Pallottinum 1984. Obecny Kodeks Prawa Kanonicznego Kościoła łacińskiego został ogłoszony powagą Papieża Jana Pawła II dnia 25 stycznia 1983 roku Konstytucją Apostolską Sacrae disciplinae leges. Odtąd Kodeks ten będziemy cytować jako: KPK. Poszczególne przepisy tego Kodeksu noszą nazwę kanonów w skrócie kan. Jeśli więc w tekście pojawi się skrót kan., będzie to dotyczyło właśnie tego Kodeksu. Jeśli będzie to natomiast inny kodeks lub dokument, zostanie to wprost podane. Prezentacja 11
Oprócz tego istnieją także innego rodzaju procesy, które nie zostały umieszczone w Kodeksie Prawa Kanonicznego. Jest to przede wszystkim proces o rozwiązanie węzła małżeńskiego na mocy przywileju wiary oraz proces o rozwiązanie węzła małżeńskiego na mocy przywileju Piotrowego. Zostały one również omówione w niniejszej książce. Sama idea książki pozostała jednak niezmienna: ma być przede wszystkim prostym poradnikiem służącym pomocą zainteresowanym osobom. Pretenduje też do tego, aby być praktyczną pomocą w kościelnych trybunałach oraz podręcznikiem dla studiujących prawo kanoniczne. Z tego powodu zawiera również tak jak i poprzednia wersja, choć w znacznie skromniejszym zakresie szereg formularzy i pism procesowych. Mają one stanowić pomoc głównie dla zainteresowanych stron. * * * W 1998 r. wprowadzono w Polsce tzw. śluby konkordatowe. Przy okazji procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa kanonicznego zgłaszano również sporo petycji, aby ukazać, chociażby skrótowo, najważniejsze normy związane z tymi ślubami, a także rozwodami cywilnymi w Polsce. Dlatego w książce tej poruszono również te zagadnienia. * * * Procesy opisane w książce w formie skrótowej są przedstawione także na stronie internetowej www.procesykoscielne.pl prowadzonej przez autora tej publikacji. Strona została pomyślana jako kontynuacja książki, przy czytaniu której może pojawić się szereg pytań. Gdyby ktoś chciał skonsultować swoją sprawę i uzyskać fachową pomoc, znajdzie tam także kontakt do autora.
Część I Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kanonicznego
Wprowadzenie Jest rzeczą powszechnie znaną, że Kościół katolicki stoi na straży nierozerwalności związku małżeńskiego. Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci (kan. 1141). Stąd w Kościele nie ma ani rozwodów, ani unieważnienia małżeństwa. Niezgodne pożycie małżonków, zdrady małżeńskie, cywilne związanie się z inną osobą itp. nie mają wpływu na ważność umowy małżeńskiej, choćby druga strona była niewinna. Bardzo mało jednak osób wie, że nie każdy związek zawierany w Kościele jest prawdziwym i rzeczywistym małżeństwem. Zdarza się czasami, że wyprawiono wspaniałą ceremonię, podczas zawierania małżeństwa w kościele było obecnych nawet kilku kapłanów, a w rzeczywistości ślub się nie odbył, przed Bogiem małżeństwa nie ma. Sprawy te są poruszane na katechezie, szczególnie w szkole średniej, mówi się o tym w czasie kursów przedmałżeńskich, ale praktyka duszpasterska wskazuje, że niestety wierni bardzo mało na ten temat wiedzą. Aby małżeństwo było prawdziwie zawarte, muszą zostać spełnione pewne warunki. Zawarcie małżeństwa można porównać do dziecięcych puzzli. Obrazek dziecięcej układanki składa się z wielu drobnych elementów. Dopóki nie mamy dopasowanych wszystkich klocków, nie mamy również obraz- 15
ka. Mamy jakąś jego część, ale nie całość. Podobnie jest z małżeństwem. Na każde prawdziwe małżeństwo składa się szereg elementów (w rzeczywistości nie jest ich jednak aż tak wiele), bez których zaistnienie tej instytucji jest niemożliwe. W życiu codziennym zdarzają się czasem sytuacje, że przy zawieraniu małżeństwa, z przyczyn obiektywnych albo subiektywnych, brakuje jakiegoś elementu tej układanki, którą nazywamy małżeństwem. W takim wypadku nie zostało ono zawarte, albo inaczej mówiąc, zostało zawarte nieważnie. Zewnętrzna forma niekoniecznie musiała odpowiadać wewnętrznej treści. Liturgiczne znaki mogły być jedynie pozorami sakramentu. Kapłan błogosławiący parę, rodzina i wspólnota przyjmowali tę przysięgę małżeńską z całą powagą i radością, lecz z takich czy innych przyczyn sakrament mógł nie zaistnieć, węzeł sakramentalny nie powstał. Małżeństwo mogło być nieważne 1. W przypadku zawarcia takiego nieważnego małżeństwa istnieje możliwość przeprowadzenia kościelnego procesu o stwierdzenie nieważności zawartego małżeństwa. Celem takiego procesu jest wykazanie, że dane małżeństwo zostało zawarte nieważnie, czyli że faktycznie nie zaistniało. Konsekwencją stwierdzenia nieważności małżeństwa jest to, że strony są wolne i mogą zawrzeć ślub kościelny z kimkolwiek. Sprawy o orzeczenie nieważności małżeństwa kanonicznego mogą być prowadzone na dwa sposoby: jako proces zwykły i proces oparty na dokumentach. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa dostosowuje się z pewnymi zmianami do zwyczajnego procesu spornego, uregulowanego w Kodeksie Prawa Kanonicznego. Prawodawca kościelny, regulując sposób postępowania w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, po ukazaniu niektórych norm 1 M. Czapla, Gdy po miłości nie ma śladu, Wstęp do: P. Bianchi, Kiedy małżeństwo jest nieważne, Kraków 2006, s. 7. 16 Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kanonicznego
specyicznych tego procesu, zawartych w kan. 1671 1690 KPK, odsyła ostatecznie do kanonów o procesie w ogólności i o zwyczajnym procesie spornym (kan. 1691). Kanony dotyczące procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa uzupełnione są również poszczególnymi artykułami Instrukcji Dignitas connubii, w całości poświęconej tym procesom. Jeśli chodzi o długość takiego procesu, to sędziowie i trybunały winni się troszczyć, by jak najszybciej, z zachowaniem sprawiedliwości, zakończyć wszystkie sprawy tak, by w trybunale pierwszej instancji nie przeciągały się powyżej roku, zaś w trybunale drugiej instancji powyżej sześciu miesięcy (kan. 1453). Zamysł kościelnego prawodawcy jest tutaj bardzo jasny. Procesy małżeńskie powinny przebiegać szybko i sprawnie. Domaga się tego dobro duchowe wiernych, którzy, mając bardzo często dylematy duchowe, pragnienie uczestniczenia w pełni w życiu sakramentalnym Kościoła, zwracają się do sądów kościelnych w celu wyjaśnienia swojej sytuacji małżeńskiej. Nie oznacza to, że sprawy te mają być prowadzone pobieżnie. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa ma gwarantować pełne wyświetlenie sprawy, chronić uprawnienia stron procesujących się, a tym samym przyczyniać się do maksymalnie obiektywnego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. W zwykłym procesie spornym możemy wyróżnić cztery podstawowe fazy: faza wprowadzenia sprawy, faza dowodowa, faza dyskusji sprawy, faza decyzyjna. Pierwszy etap, wprowadzenie sprawy, rozpoczyna się od sformułowania skargi powodowej, kończy natomiast sformu- Wprowadzenie 17
łowaniem przedmiotu sporu, czyli ustaleniem formuły wątpliwości. Drugi etap, faza dowodowa albo inaczej instrukcja sprawy, jest przeznaczony na gromadzenie dowodów, mających na celu wyrobienie prawdziwego obrazu sytuacji u sędziego. Dowody te potwierdzają lub nie tezy wysunięte na poprzednim etapie. Faza dyskusji sprawy jest etapem, na którym strony, po zebraniu dowodów, mają prawo do przejrzenia akt, zgłoszenia dodatkowych dowodów, przedstawienia obron lub uwag. Proces kończy się normalnie wyrokiem, w którym sędzia rozwiązuje przedmiot sporu (faza decyzyjna).
I. Zagadnienia wstępne 1. Małżeństwo sakramentem Kanoniczne procesy małżeńskie są bez wątpienia częścią prawa procesowego, ale należy również pamiętać, że są to procesy w łonie Kościoła katolickiego. Dlatego, choć nie jest to główny cel tej książki, należy choćby w sposób bardzo skrótowy przypomnieć podstawowe założenia doktrynalne i dyscyplinarne Kościoła katolickiego dotyczące małżeństwa 2. Instytucji małżeństwa nie stworzył Kościół, ani nawet Chrystus. Jezus zaakceptował małżeństwo w kształcie nadanym mu przez Boga w akcie stworzenia. Niewątpliwie jednak pojawienie się Chrystusa na ziemi i Jego Dzieło Zbawcze wycisnęło swój 2 Por. A. Sobczak, Wiara a sakramentalność małżeństwa, w: P. Podeszwa, W. Szczerbiński (red.), Ad sapientiam cordis. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Ludwikowi Gładyszewskiemu w 70. rocznicę urodzin, Gniezno 2002, s. 425 442. 19
znak na tej instytucji 3. Obecne prawodawstwo Kościoła łacińskiego przedstawia tę prawdę w następujących słowach: między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie byłaby sakramentem (kan. 1055 2). Podobne słowa zawiera Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich: Z ustanowienia Chrystusa ważne małżeństwo pomiędzy ochrzczonymi tym samym jest sakramentem, przez który małżonkowie jednoczą się na obraz doskonałej jedności Chrystusa i Kościoła i łaską sakramentalną są jakby konsekrowani i umacniani przez Boga (kan. 776 2 KKKW) 4. Treści wymienionych kanonów obu Kodeksów Kościoła ujmują długą tradycję katolicką, według której, jeśli dwoje ludzi ochrzczonych wyraża prawdziwą zgodę małżeńską, ich małżeństwo jest sakramentalne. Sakramentalność małżeństwa jest niezależna od stopnia wiary kontrahentów, ani nawet od samej świadomości sakramentalności ich związku. Sakramentalność oznacza nadprzyrodzoną siłę, która z woli Jezusa Chrystusa towarzyszy niektórym ludzkim czynnościom albo niektórym materialnym substancjom. Jest to specyiczny sposób, w jaki łaska Boża działa za pośrednictwem konkretnych naturalnych rzeczywistości, włączając je czasowo albo trwale do nowego porządku, wykorzystując je w celach nadprzyrodzonych. Dlatego w sensie ścisłym nie można mówić, że sakramentalność jest jakimś elementem albo przymiotem wody w chrzcie św., krzyżma w bierzmowaniu albo nałożenia rąk przy udzielaniu święceń. Jest bardziej pewnego rodzaju władzą, skutecznością, która przenika te substancje albo czynności, 3 Na temat istoty chrześcijańskiego małżeństwa zob.: A. Sobczak, Czym jest chrześcijańskie małżeństwo? Istota chrześcijańskiego małżeństwa w świetle kanonistyki, Poznań 2006. 4 Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, Lublin 2002. Obecny Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich został ogłoszony powagą Papieża Jana Pawła II dnia 18 października 1990 roku Konstytucją Apostolską Sacri canones. Odtąd Kodeks ten będziemy cytować jako: KKKW. 20 Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kanonicznego
za pośrednictwem których przemieniają się one w narzędzie działania Chrystusa. Konsekwencją tego jest, że należy rozróżnić używanie sakramentalne i niesakramentalne pewnych rzeczywistości. Woda lub oliwa nie stają się automatycznie sakramentem dla chrześcijanina, ponieważ każdy wierzący może także używać tych substancji w celach naturalnych, bez jakiegokolwiek efektu czy znaczenia sakramentalnego, np. wody używa się na co dzień do mycia. Spośród wszystkich sakramentów należy podkreślić wyjątkową pozycję Eucharystii. Chleb i wino używane do sprawowania Eucharystii nie tylko uzyskują nadprzyrodzone znaczenie w momencie sprawowania, ale w rzeczywistości ulegają przemianie. Z poprzedniej rzeczywistości pozostał jedynie wygląd zewnętrzny; substancja jest zupełnie inna. Małżeństwo jest sakramentem, który ma dużo wspólnego z Eucharystią i odróżnia się od innych sakramentów. Sakrament małżeństwa nie polega na jakiejś przejściowej akcji, ale na rzeczywistości, która jest sakramentalizowana w sposób trwały. Tą rzeczywistością jest węzeł małżeński. Z drugiej strony, chociaż jest ona sakramentalizowana, nie ulega substancjalnej przemianie, jak to ma miejsce w Eucharystii. W Eucharystii naturalna substancja chleba i wina przestaje istnieć, w małżeństwie natomiast węzeł małżeński dalej pozostaje jako rzeczywistość naturalna, obdarowana jednak znaczeniem i skutecznością nadprzyrodzoną. Tak więc, pod pewnymi względami małżeństwo upodabnia się do Eucharystii, pod innymi jest natomiast radykalnie różne. Można powiedzieć, że sakramentalność jest pewnego rodzaju sposobem bycia, właściwością związku zawartego przez ochrzczonych. Jest nadprzyrodzoną siłą, która przenika i ożywia każdy z elementów i naturalnych przymiotów małżeństwa. Utożsamia się z samym małżeństwem, które przez sam fakt chrztu stron zostało włączone w Ekonomię Zbawienia. Zagadnienia wstępne 21