adam kwieciński Katedra Prawa Karnego Wykonawczego, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim Dzieje empirycznych eksploracji przestrzeni wykonawczej realizowanych przez wrocławskich karnistów od początku były ściśle powiązane z funkcjonowaniem tutejszej Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej, przekształconej następnie w Katedrę Prawa Karnego Wykonawczego. Prawie wszyscy badacze tej materii związani byli bowiem, choćby na pewnym etapie swojej kariery zawodowej, z tą właśnie jednostką. Z pewnością zinstytucjonalizowanie w 1959 roku formuły organizacyjnej (utworzenie w strukturze Katedry Prawa Karnego UWr. Zakładu Więziennictwa), w ramach której można było prowadzić działalność naukową o takim profilu, sprzyjało integracji środowiska teoretyków i praktyków zajmujących się tą tematyką oraz intensyfikacji badań, ograniczonych wtedy jeszcze do kwestii penitencjarnych. Kiedy dwa lata później powołano do życia samodzielny Zakład Prawa i Polityki Penitencjarnej (od września 1962 r. funkcjonujący jako Katedra), którego kierownikiem został Stanisław Walczak piastujący wówczas funkcję wiceministra sprawiedliwości odpowiedzialnego między innymi za więziennictwo działaniom tym nadany został nowy impuls. Zakład ten był wówczas jedynym w Polsce ośrodkiem naukowo-badawczym afiliowanym na uniwersytecie, który w swoich założeniach statutowych miał się zajmować sprawami więziennictwa 1. Nic dziwnego, że decyzję o utworzeniu go 1 Dwa lata wcześniej na Uniwersytecie Łódzkim, w związku z przejściem na emeryturę Prof. E.S. Rappaporta, zlikwidowany został Zakład Prawa Karnego Wykonawczego i Polityki Karnej. E.S. Rappaport, już w okresie międzywojennym pełniąc funkcję Sekretarza Generalnego Komisji Kodyfikacyjnej RP, forsował autorską koncepcję odrębnego Kodeksu karnego wykonawczego. Por. E.S. Rappaport, Nowy system kodyfikacji ustawodawstwa kryminalnego. Kodeks karny wykonawczy, Warszawa 1930, s. 34.
12 / Adam Kwieciński określano mianem przełomowej 2. Michał Porowski i Maciej Tygielski twierdzą nawet, że w ten sposób spełnił się postulat wielu pokoleń penitencjarystów, którzy od połowy XIX wieku usilnie zabiegali o nadanie tej dziedzinie wiedzy rangi samodzielnej dyscypliny naukowej oraz wprowadzenie jej do grona nauk humanistycznych i programów kształcenia akademickiego 3. Wzmożonemu zainteresowaniu doktryny tą problematyką sprzyjał z pewnością klimat doby małej stabilizacji po październiku 1956 roku i będące jej rezultatem przemiany związane z powrotem więziennictwa do resortu sprawiedliwości. Jednocześnie trudno nie docenić roli, jaką w tym procesie, nie tylko na gruncie wrocławskim, odegrała osoba kierownika nowego Zakładu Prawa i Polityki Penitencjarnej UWr. Stanisław Walczak, zarówno z racji autorytetu naukowego, jak i pełnionych funkcji ministerialnych, doprowadził do zmaterializowania wielu cennych inicjatyw, które stworzyły warunki do rozwoju badań naukowych w obszarze wykonywania orzeczeń karnych dla naukowców z całego kraju. Być może jego najważniejszą zasługą na tym polu było wsparcie dla powołanego w 1961 roku przy Centralnym Zarządzie Więziennictwa Ośrodka Badań Penitencjarnych, w którym zresztą objął funkcję przewodniczącego Rady Programowej 4. W założeniach Ośrodek miał stanowić naukowe wsparcie dla szerokiej reformy polityki karnej i penitencjarnej. Wśród jego zadań programowych znalazły się między innymi postanowienia o opracowaniu naukowych podstaw dla eksperymentalnych metod readaptacji sprawców przestępstw i sprawowanie naukowego nadzoru nad przebiegiem tych procesów oraz wsparcie praktyki poprzez inicjowanie i realizację badań, przede wszystkim nad efektywnością różnych form reedukacji stosowanych w zakładach karnych i poprawczych, a także w wyniku szkolenia ich kadr 5. Dorobek zespołu badawczego tej placówki był imponujący, a podejmowane badania z uwzględnieniem czasu i ich otoczenia politycznego, z całą pewnością zasługują na miano nowatorskich i unikatowych 6. Ważną zasługą Stanisława Walczaka na polu popularyzacji wyników badań empirycznych dotyczących postępowania z przestępcami było wsparcie dla idei 2 J. Śliwowski, O miejsce dla penitencjarystyki w hierarchii nauk prawnych, Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1969, nr 3. 3 M. Porowski, M. Tygielski, 50-lecie Zakładu Prawa i Polityki Penitencjarnej, [w:] Profesor Stanisław Walczak promotorem reform polskiego więziennictwa w latach 1957 1969, red. M. Porowski, M. Tygielski, Legnica 2012, s. 7. 4 W Radzie Programowej Ośrodka, poza S. Walczakiem, Uniwersytet Wrocławski reprezentował także W. Świda, a później J. Wąsik i J. Kozarska-Dworska. 5 P. Wierzbicki, 5 lat działalności Ośrodka Badań Przestępczości. Efekty i zamierzenia, Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1966, nr 10, s. 7. 6 Szerzej na temat działalności Ośrodka Badań Penitencjarnych (od 1967 r. Ośrodka Badań Przestępczości): P. Kobes, Ośrodek Badań Penitencjarnych, [w:] Profesor Stanisław Walczak promotorem, s. 145 156. Także: E. Janiszewska-Talago, Bibliografia prac pracowników Ośrodka Badań Przestępczości według stanu na 1.1.1971 r., Warszawa 1972; eadem, Działalność wydawnicza Ośrodka Badań Przestępczości, Przegląd Penitencjarny 1970, nr 2.
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 13 powołania czasopisma naukowego, którego profil koncentrowałby się wokół zagadnień penitencjarnych. Powstały w 1963 roku Przegląd Penitencjarny (od 1971 r. Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny ), początkowo traktowany jako periodyk Ośrodka Badań Penitencjarnych z założeniem publikacji wyników badań własnych pracowników tej placówki 7, szybko stał się szeroką platformą wymiany poglądów i prezentacji efektów pracy badawczej dla uczonych z całego kraju. Podobne znaczenie należy przypisać jego działaniom jako ówczesnego wiceministra sprawiedliwości, które pozwoliły najpierw na rejestrację pierwszego uniwersyteckiego koła penitencjarnego (1959 r.), a następnie na rozwój studenckiego ruchu penitencjarnego na skalę niespotykaną dotąd w Europie 8. Dzięki pełnionej funkcji resortowej Stanisław Walczak podjął decyzję kluczową z punktu widzenia bytu tych kół umożliwił ich członkom prowadzenie działalności naukowo- -badawczej na terenie podległych mu placówek więziennictwa. Zaowocowało to w kolejnych latach licznymi seminariami, wykładami i obozami penitencjarnymi. W trakcie tych ostatnich organizowano praktyki w zakładach karnych, a z czasem prowadzono także coraz szersze badania empiryczne w zakresie tematów wyznaczonych programem konkretnego obozu. W ramach działalności badawczej wrocławskiego koła najczęściej podejmowano wątki dotyczące pomiarów efektywności środków penalnych, problemów powrotności do przestępstwa, kwestii humanizacji wykonywania kar izolacyjnych oraz środków alternatywnych w stosunku do kary pozbawienia wolności. Nad kołem, należącym od początku do grona najbardziej aktywnych w Polsce, opiekę naukową sprawowali pracownicy Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej UWr. (i późniejszej Katedry Prawa Karnego Wykonawczego): Józef Wąsik, Witold Szkotnicki, Józef Niedworok i Leszek Bogunia. Dziś pieczę nad działalnością studentów pełni Adam Kwieciński. Liczne obowiązki pozauniwersyteckie Profesora Walczaka spowodowały, że w czasie jego pracy we Wrocławiu nie był on w stanie prowadzić ożywionej działalności naukowo-badawczej. Ta rozwinęła się znacząco dopiero po jego odejściu na Uniwersytet Warszawski, szczególnie zaś po zakończeniu aktywności rządowej (1971 r.). Mimo to z tego okresu pochodzą ważne prace analizujące kluczowe instytucje prawa penitencjarnego, to jest warunkowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności, wykonywanie tymczasowego aresztu czy też sytuację prawną 7 J. Górny, Z. Łukaszewicz, P. Wierzbicki, Z historii rozwoju prac naukowo-badawczych w resorcie sprawiedliwości, Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego 1978, nr 10, s. 140. 8 Szerzej na ten temat: M. Górecki, Wolontariat osobliwy przyczynek do historii międzywydziałowych studenckich kół penitencjarnych, [w:] Profesor Stanisław Walczak promotorem, s. 156 n.; także: E. Zakrzewska, Studencki ruch penitencjarny, Gazeta Penitencjarna 1982, nr 17; T. Kostewicz, Studencki ruch penitencjarny-szkic do historii [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918 1988, red. A. Marek, Warszawa 1990; M. Filar, Studencki ruch penitencjarny. Nowe zadania, Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1969, nr 12; G. Korwin-Szymanowski, Studenckie koła penitencjarne, Forum Penitencjarne 2015, nr 1.
14 / Adam Kwieciński skazanego w studium wykonawczym 9. Niezależnie od tego należy podkreślić, że zasługi Profesora Walczaka dla organizacji i rozwoju badań naukowych w polskiej przestrzeni penitencjarnej są nie do przecenienia. Przejście Stanisława Walczaka na Uniwersytet Warszawski i objęcie tam kierownictwa nad Katedrą bliźniaczą do wrocławskiej zmusiło władze dziekańskie do poszukiwania jego następcy. Do tego czasu sprawowanie kurateli nad Katedrą Prawa i Polityki Penitencjarnej powierzono Profesorowi Witoldowi Świdzie, kierownikowi Katedry Prawa Karnego. O tym, że owa opieka nie była jedynie czysto formalna, a miała swoje głębokie merytoryczne uzasadnienie, świadczył bogaty dorobek nowego opiekuna w zakresie badań penitencjarnych oraz cenne doświadczenie dydaktyczne w tej dziedzinie. Prawdą jest, że to właśnie W. Świda zapoczątkował we wrocławskiej Alma Mater działalność naukowo-dydaktyczną dotyczącą problematyki więziennej i utworzył tu Zakład Więziennictwa (afiliowany przy Katedrze Prawa Karnego). W drugiej połowie lat 50. XX wieku Profesor Świda prowadził monograficzny wykład z zakresu nauk o więziennictwie 10, publikował też prace w obszarze penitencjarystyki 11. Dziś trudno sobie wyobrazić, żeby na wąskiej liście dzieł polskich penitencjarystów o przełomowym znaczeniu dla rozwoju tej dyscypliny naukowej zabrakło Młodocianych przestępców w więzieniu 12 Hanny i Witolda Świdów. W książce tej zawarto relację z przebiegu słynnego eksperymentu w Szczypiornie, prowadzonego w latach 1958 1959 przez interdyscyplinarny zespół badawczy z udziałem pracowników Katedry Pedagogiki Ogólnej Uniwersytetu Warszawskiego i wrocławskiej Katedry Prawa Karnego pod kierownictwem Profesora Świdy. Bogatego materiału badawczego do jej powstania dostarczyły między innymi: analiza akt skazanych odbywających karę w Szczypiornie, wywiady prowadzone z pracownikami Zakładu, nauczycielami z przywięziennej szkoły i wreszcie z samymi skazanymi. Jako metodę badawczą wykorzystano także obserwację uczestniczącą oraz zapoznawanie się z materiałem kronikarskim przygotowywanym przez administrację penitencjarną. Analizie poddano treść korespondencji osadzonych i ich pamiętniki. Poczynione ustalenia skonfrontowano z wynikami badań przeprowa- 9 S. Walczak, Sytuacja prawna skazanego w studium wykonania kary, Warszawa 1960; idem, O właściwy udział więziennictwa w realizacji idei wychowawczych warunkowego zwolnienia, Przegląd Więziennictwa 1960, nr 1; idem, Odwołanie warunkowego zwolnienia, Nowe Prawo 1963, nr 1; idem, Problemy penitencjarne aresztu tymczasowego, Przegląd Penitencjarny 1963, nr 2. 10 W tym miejscu wypada zaakcentować, że W. Świda miał bogate doświadczenie dydaktyczne na tym polu, prowadził bowiem autorskie wykłady z nauki o więziennictwie jeszcze w latach 30. XX w., będąc pracownikiem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. 11 W. Świda, Jeszcze o projekcie ustawy o więziennictwie, Przegląd Więziennictwa 1957, nr 3; H. Świda, W. Świda, Młodociani w więzieniu. Postulaty wychowawcze, Przegląd Kulturalny 1959, nr 22; eidem, Czekamy na rzeczową krytykę eksperymentu w Szczypiornie, Prawo i Życie 1963, nr 1. 12 H. Świda, W. Świda, Młodociani przestępcy w więzieniu, Warszawa 1961.
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 15 dzonych w innych zakładach karnych 13. Wszystko to pozwoliło na sformułowanie nowoczesnej koncepcji resocjalizacji skazanych młodocianych w warunkach zakładu karnego zamkniętego. Słusznie twierdzi Profesor Tomasz Kaczmarek, także uczestnik owego słynnego eksperymentu, że zawarte w tej koncepcji przesłanie moralnego przeobrażania osobowości młodocianych przestępców na trwale zostało zapisane w dorobku polskiej penitencjarystyki i dziś, po latach, stanowi nadal jedną z idei pilnie inspirujących potrzebę przebudowy polskiego więziennictwa 14. W 1968 roku obowiązki kierownika Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej powierzono J. Wąsikowi. Ponad czterdzieści lat jego czynnej pracy naukowo-badawczej we wrocławskiej Katedrze zaowocowało licznymi projektami badawczymi i bogatą spuścizną piśmienniczą w liczbie ponad 120 pozycji literatury, także w języku niemieckim. W tym czasie aktywność naukowa i badawcza Profesora Wąsika koncentrowała się wokół kilku wątków. Najwcześniejszy z nich dotyczył problematyki warunkowego zwolnienia 15, a rozpoczął się od eksperymentu przeprowadzonego przez J. Wąsika w Centralnym Więzieniu we Wrocławiu (1957 r.). To istotna uwaga, gdyż od tej pory empiryczna weryfikacja funkcjonowania prawa stanie się w pewnym sensie elementem charakterystycznym dla twórczości Profesora. Instytucja warunkowego zwolnienia była przez niego badana przede wszystkim pod kątem wpływu na zmniejszenie przestępczości. Interesowały go także praktyczne aspekty jej stosowania wobec różnych grup skazanych (recydywistów, pierwszy raz karanych). Na tym tle formułuje istotne postulaty zmian w prawie. Kolejnym zagadnieniem, któremu poświęcił swoje dwie fundamentalne monografie, jest kara pozbawienia wolności, a w zasadzie problematyka kar skrajnie długich i tych najkrótszych. W pierwszej kolejności powstaje książka Kara dożywotniego więzienia w Polsce 16. W jej treści poza studiami historycznymi, prawnoporównawczymi i analizą obowiązującego prawa zawarto wyniki badań statystycznych nad tą karą za lata 1945 1949 i szczegółowe omówienie 116 przypadków jej wykonania w tym okresie w województwie wrocławskim. Na tej podstawie 13 Ibidem, s. 7 8. 14 T. Kaczmarek, Witold Świda (1899 1989), [w:] Pamięci zmarłych Profesorów i Docentów Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego 1945 2010, red. L. Lehmann, M. Maciejewski, Wrocław 2010, s. 308. 15 Por. m.in. J. Wąsik, Z problematyki warunkowego zwolnienia, Nowe Prawo 1958, nr 7 8; idem, Przedterminowe zwolnienie wielokrotnych recydywistów, Nowe Prawo 1973, nr 12; idem, O konieczności dalszego doskonalenia instytucji warunkowego zwolnienia, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1981, nr 1; idem, Warunkowe zwolnienie w 70-leciu Polski, [w:] Problemy ewolucji prawa karnego, red. T. Bojarski, Lublin 1990; idem, Warunkowe przedterminowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności w uchwalonym nowym kodeksie karnym z 1997 r., Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 1997, nr 1. 16 J. Wąsik, Kara dożywotniego więzienia w Polsce, Warszawa 1963.
16 / Adam Kwieciński J. Wąsik udowodnił tezę o fikcji tej kary (średni czas jej trwania wynosił nieco ponad 7 lat) i wysunął kontrowersyjny wówczas wniosek o jej niskiej skuteczności (w przypadku jej zamiany na karę terminową powrotność do przestępstwa skazanych okazywała się znikoma). Osiemaście lat później ukazała się praca o karze krótkoterminowego pozbawienia wolności 17. Chęć empirycznego sprawdzenia przydatności tego rodzaju kar w zwalczaniu przestępczości wymagała zorganizowania badań na szeroką skalę. Materiał badawczy był imponujący, obejmował bowiem 7738 pierwszy raz skazanych. Także tutaj wyniki były zaskakujące, gdyż wykazały, że te kary osiągają najmniejszy powrót do przestępstwa, nawet w zastawieniu z warunkowym zawieszeniem. Z badań wynikało także, ze im dłużej skazani odbywali karę, tym bardziej spadała jej skuteczność (częściej powracali do przestępstwa). Trzeci nurt twórczości Profesora Wąsika dotyczył recydywy. Poza oceną ogólną modelu zwalczania recydywy w Polsce J. Wąsik koncentrował się na instytucji nadzoru ochronnego, ośrodka przystosowania społecznego, warunkowego zwolnienia i specyfice kary pozbawienia wolności wykonywanej wobec skazanych uprzednio karanych 18. Jego bliscy współpracownicy wiedzieli także o tym, że najwięcej satysfakcji sprawiały mu, najbardziej zresztą czasochłonne, badania nad efektywnością środków zwalczania przestępczości. Józef Wąsik podjął je w ograniczonym zakresie już przy okazji studiów nad karą dożywotniego pozbawienia wolności, a rozwinął w trakcie badań nad czasem powrotu do przestępstwa po wyroku skazującym 19. Wtedy poddał analizie czas powrotu do przestępstwa osób pierwszy raz karanych po wykonaniu kary pozbawienia wolności w całości, po zastosowaniu warunkowego zwolnienia i po warunkowym zawieszeniu wykonania tej kary. Ustalił, że powrót do przestępstwa następuje w różnym czasie i zależy od orzeczonego rodzaju środka penalnego. W kolejnych latach ukazują się wyniki jego badań nad powrotnością do przestępstwa po warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności, warunkowym zwolnieniu, karze grzywny i nadzorze ochronnym, a także po umieszczeniu w zakładzie poprawczym i wychowaw- 17 J. Wąsik, Kara krótkoterminowego pozbawienia wolności w Polsce, Wrocław 1981. 18 J. Wąsik, Nadzór ochronny i ośrodek przystosowania społecznego w świetle praktyki sądów dolnośląskich, [w:] I Materiały Wrocławskiego Sympozjum Kryminologicznego, red. W. Gutekunst, Wrocław 1973; idem, Wybrane zagadnienia wykonania kary pozbawienia wolności wobec recydywistów w świetle badań, [w:] Materiały V Wrocławskiego Sympozjum Kryminologicznego, red. W. Gutekunst, Wrocław 1980; idem, Z prokuratorskiej praktyki w zakresie szczególnych okoliczności warunkowego zwolnienia wielokrotnych recydywistów, Studia Kryminalistyczne i Penitencjarne 1976 nr 4; idem, Współczesne poglądy teorii dotyczące recydywistów i środków karnych wobec nich stosowanych, [w:] Problemy recydywy w teorii i praktyce, red. L. Bogunia, Wrocław 1990. 19 J. Wąsik, Czas powrotu do przestępstwa po wyroku skazującym, Nowe Prawo 1969, nr 7 8.
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 17 czym i z uwzględnieniem rodzajów popełnionych przez skazanych przestępstw 20. W podsumowaniu cyklu tych prac 21 Profesor Wąsik podejmuje próbę dokonania, prawdopodobnie pierwszej w powojennej historii polskiej nauki, kompleksowej oceny przydatności środków penalnych pod kątem zwalczania przestępczości 22. Niemal w tym samym czasie co J. Wąsik pracę w Katedrze Prawa i Polityki Penitencjarnej podejmuje W. Szkotnicki (1963 r.). Pomimo że po kilkunastu latach przechodzi on do Katedry Prawa Karnego Materialnego (1976 r.), kontynuuje swoje pierwotne zainteresowania naukowe związane z problematyką penitencjarną. Wokół tych kwestii powstała pierwsza jego monografia dotycząca zagadnień samorządności skazanych odbywających karę pozbawienia wolności 23. W obszernych badaniach, jakie W. Szkotnicki przeprowadził na potrzeby tej pracy, zastosowano kilka technik badawczych. Materiał empiryczny uzyskał przede wszystkim dzięki obserwacji uczestniczącej w trakcie pracy w charakterze wychowawcy w Zakładzie Specjalnym w Oleśnicy (zbadał 120 skazanych pierwszy raz karanych) i badaniom ankietowym wśród skazanych (trzystu skazanych dorosłych i młodocianych) z różnych typów zakładów karnych. Jego weryfikacja i pogłębiona analiza były możliwe dzięki licznym dyskusjom z pracownikami więziennictwa, informacjom z kwestionariuszy ankietowych skierowanych do naczelników i kierowników działów penitencjarnych, jakie odesłano z pięćdziesięciu jednostek penitencjarnych, oraz wywiadom indywidualnym i grupowym ze skazanymi z jednostek objętych uprzednio badaniami ankietowymi. Rezultaty tak szerokich badań były satysfakcjonujące i dały asumpt do wielu ważnych wniosków w zakresie reformy samorządności więźniów. W dalszej pracy Profesor Szkotnicki umiejętnie łączy swoje pasje penitencjarne z zadaniami wynikającymi z jego pracy w Katedrze Prawa Karnego Materialnego. Ich rezultatem są liczne publikacje podejmujące problematykę prawnokarnego modelu zapobiegania przestępczości powrotnej 24, uwieńczone wydaniem 20 J. Wąsik, Powrotność do działalności przestępczej po orzeczeniu kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania, Przegląd Penitencjarny 1970, nr 1; idem, Kilka kwestii efektywności środków karnych nie połączonych z pozbawieniem wolności, [w:] Społeczne przeciwdziałanie przestępczości. V Kongres Państw Socjalistycznych, red. B. Hołyst, Warszawa 1980; idem, Próba spojrzenia na efektywność zakładów poprawczych i wychowawczych, Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1972, nr 4; idem, Powrotność do przestępstwa osób warunkowo zwolnionych, Nowe Prawo 1972, nr 6; idem, Wykonanie i skuteczność kar pozbawienia wolności orzeczonych za przestępstwa drogowe, [w:] Materiały IV Wrocławskiego Sympozjum Kryminologicznego, red. W. Gutekunst, Wrocław 1978. 21 Por. J. Wąsik, Zur Effektivitat der von polnischen Gerichten verhangten Strafen, gemesen an der Ruchfallligkeit, [w:] Strafvollzug und Offentlichkeit, Freiburg 1980. 22 K. Maksymowicz, Profesor Józef Jakub Wąsik, [w:] Księga Pamiątkowa ku czci Profesora J.J. Wąsika, red. L. Bogunia, Wrocław 1999, s. 11. 23 W. Szkotnicki, Samorząd skazanych, Warszawa 1975. 24 W. Szkotnicki, Problem pracy osób umieszczonych w OPS, Zeszyty Naukowe ASW 1984, nr 34; idem, W sprawie modyfikacji ośrodka przystosowania społecznego i innych środków zwalcza-
18 / Adam Kwieciński w 1988 roku książki pt. Ośrodek przystosowania społecznego 25. Warto wspomnieć, że zagadnienie to w owym czasie było żywym obiektem zainteresowania wielu znamienitych przedstawicieli doktryny prawa karnego wykonawczego 26. Witold Szkotnicki założył, że w swojej pracy dostarczy sprawdzonych empirycznie argumentów pozwalających na rzetelną ocenę celowości utrzymywania i reformowania tej instytucji postępowania z recydywistami. Z tego powodu zaprojektował i przeprowadził badania w płaszczyźnie orzekania, wykonywania i częściowo także skuteczności OPS, oparte na zróżnicowanych metodach badawczych. Zastosował między innymi metodę pozyskiwania danych z akt osobowych skazanych (objęto nią 318 recydywistów), analizę ich powrotności do przestępstwa (informacje o 116 skazanych z Centralnego Rejestru Skazanych) oraz ankietę skierowaną do trzech różnych grup respondentów (76 sędziów penitencjarnych, 250 recydywistów i 41 członków personelu wychowawczego ośrodków). Podobnie jak poprzednio uzyskane wiadomości zostały sprawdzone w trakcie wywiadów indywidualnych z sędziami penitencjarnymi (dwanaście osób) i skazanymi recydywistami (trzydzieści osób). Zmiany struktury organizacyjnej wrocławskiego Wydziału Prawa spowodowały, że w latach 1976 1980 w ramach Instytutu Kryminologicznego funkcjonował wspólny Zakład Prawa Procesowego i Karnego Wykonawczego. Połączenie to zaowocowało wzmożonym zainteresowaniem zagadnieniami procesowymi postępowania wykonawczego u procesualistów. Znalazło to szczególny wyraz w twórczości Profesor Zofii Świdy, która nawet po wydzieleniu się odrębnych Katedr kontynuowała badania w tym obszarze, gromadząc w swoim dorobku wiele oryginalnych prac 27, w tym współautorstwo pierwszego komentarza do nowego Kodeksu karnego wykonawczego 28. nia recydywy, Nowe Prawo 1983, nr 11 12; Propozycje zmian modelu OPS, Problemy Praworządności 1984, nr 8 9. 25 W. Szkotnicki, Ośrodek przystosowania społecznego w teorii i praktyce, Wrocław 1988. 26 S. Lelental, Umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego w świetle wyników badań, Łódź 1990; J. Wąsik, Nadzór ochronny ; S. Walczak, Ośrodki przystosowania społecznego w systemie postępowania z recydywistami, Studia Kryminologiczne 1986, t. 17; S. Pawela, Ośrodek przystosowania społecznego formą resocjalizacji skazanych, Nowe Prawo 1970, nr 2. 27 Por. m.in. Z. Świda, Charakter i stosowanie instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia z reszty kary pozbawienia wolności, [w:] Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga z okazji 70 urodzin Prof. A. Gaberle, red. K. Krajewski, Warszawa 2007; idem, Uwagi o rozwiązaniach projektów kkw z 2000 i 2001 roku dotyczących orzecznictwa sądu w postępowaniu wykonawczym, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2001, nr 32 33; idem, System skarg i odwołań według kkw z 1997 r., [w:] Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga Pamiątkowa Prof. Z. Dody, red. A. Gaberle, S. Waltoś, Warszawa 2000; idem, Uwagi o projekcie KKW, Przegląd Prawa i Administracji 1995, t. 31; idem, Charakter prawny decyzji o klasyfikacji skazanego, Prawo 1990, t. CLXXIII (Acta Universitatis Wratislaviensis, No 1051). 28 T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Ustawy dodatkowe, akty wykonawcze, Warszawa 1998.
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 19 W tym kontekście warto przypomnieć, że pierwsze monograficzne opracowanie Z. Świdy także dotyczyło zagadnień penitencjarnych. W swojej książce o sądownictwie penitencjarnym autorka uzasadniała wybór tematu pracy tym, że jest to swoista instytucja wymiaru sprawiedliwości, który nie kończy się z chwilą wydania wyroku, lecz obejmuje również stadium wykonawcze procesu 29. Podejmując się, jako pierwsza, analizy procesowych problemów, jakie implikuje orzecznictwo tych sądów, przeprowadziła badania ankietowe wśród niemal wszystkich sędziów penitencjarnych w Polsce (odpowiedziało na nie 28 spośród 30 sędziów) za pomocą specjalnie skonstruowanego w tym celu kwestionariusza. Pewną uwagę do spraw procesowych postępowania wykonawczego przykładał także doc. Andrzej Kordik 30. Wątki te były widoczne między innymi w jego rozprawie habilitacyjnej dotyczącej warunkowego zawieszenia wykonania kary 31, która zresztą stanowiła część szerszego projektu badawczego Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego realizowanego przez Katedrę Prawa Karnego Wykonawczego. W ramach swojej pracy A. Kordik badaniami objął 486 sprawców trzech różnych przestępstw, analizując nie tylko ich akta sądowe, karty Centralnego Rejestru Skazanych, ale też udostępnione ankiety i opracowania statystyczne. Za zasadniczy cel tych działań uznał potrzebę określenia efektywności warunkowego zawieszenia wykonania kary, mierzoną powrotnością skazanych do przestępstwa w okresie pięcioletniej katamnezy. Dodatkowym celem była próba ustalenia, czy sądy prawidłowo oceniają istnienie dodatniej prognozy u sprawcy. Od połowy lat 70. ubiegłego wieku w Katedrze Prawa i Polityki Penitencjarnej UWr. realizowany był projekt badań nad kobietami odbywającymi karę pozbawienia wolności wraz ze swoim potomstwem, którego wykonanie powierzono Józefowi Niedworokowi. W 1988 roku opublikował on jego najważniejsze rezultaty w książce Matki więźniarki i ich dzieci w zakładach penitencjarnych. Zagadnienia podstawowe 32. Autor w celu weryfikacji ustaleń teoretycznych posłużył się analizą wszelkich dokumentów udostępnionych przez administrację zakładów karnych w Grudziądzu i Krzywańcu, metodą wywiadu opartego na kwestionariuszu (skierowanego do 59 skazanych ciężarnych i karmiących), techniką ankiety audytoryjnej (ankietę wypełniło 150 skazanych-matek) uzupełnioną obserwacją uczestni- 29 Z. Świda-Łagiewska, Sądownictwo penitencjarne jako instytucja procesowa, Warszawa 1974, s. 5. 30 A. Kordik, Zażalenie według Kodeksu karnego wykonawczego, Nowe Prawo 1972, nr 1; idem, Dewolutywność zażaleń według KKW, [w:] Dwadzieścia lat Kodeksu karnego wykonawczego, red. S. Lelental, Łódź 1990; idem, Uchylenie lub zmiana postanowienia w postępowaniu wykonawczym, Nowe Prawo 1972, nr 6; idem, Postępowanie wykonawcze, [w:] Polski proces karny, red. M. Lipczyńska, wyd. 3, Warszawa 1986. 31 A. Kordik, Warunkowe zawieszenie wykonania kary w systemie środków probacyjnych i jego efektywność, Wrocław 1998. 32 J. Niedworok, Matki więźniarki i ich dzieci w zakładach penitencjarnych. Zagadnienia podstawowe, Wrocław 1988. Książka ta stanowiła skróconą wersją rozprawy doktorskiej pt. Ochrona macierzyństwa w polskim prawie penitencjarnym, obronionej przez J. Niedworoka w 1981 r.
20 / Adam Kwieciński czącą i rezultatami bezpośrednich rozmów z pracownikami badanych jednostek. Józef Niedworok dzięki przeprowadzonym badaniom chciał uzyskać wiedzę diagnostyczną na temat populacji matek-więźniarek, wpływie odbywanej kary na ich sytuację rodzinną i realizację zadań macierzyńskich, warunkach pobytu w tych jednostkach co miało stanowić asumpt do określenia kierunku zmian zarówno w prawie, jak i praktyce penitencjarnej 33. Także na lata 70. ubiegłego wieku przypada aktywność na polu badań penitencjarnych doc. dr hab. Jadwigi Kozarskiej-Dworskiej, z zawodu lekarza psychiatry. W czasie, kiedy objęła kierownictwo Pracowni Kryminologicznej w Uniwersytecie Wrocławskim, miała rozległe doświadczenie zawodowe i badawcze w zakresie problematyki postępowania ze skazanymi niepełnosprawnymi psychicznie zdobyte w Zakładzie Specjalnym w Oleśnicy 34. Praca w tej pokazowej, w skali nie tylko ówczesnego polskiego więziennictwa, placówce zdeterminowała kierunek jej zainteresowań naukowych. W książce stanowiącej podsumowanie jej działalności badawczej na tym polu J. Kozarska-Dworska zawarła diagnostyczne opracowanie 287-osobowej grupy skazanych-psychopatów, w tym ich przestępczości, a wobec 188 z nich przedstawiła wyniki zastosowanego tam odrębnego systemu oddziaływań leczniczo-wychowawczych, mierząc je zmianą zachowania się skazanych w trakcie pobytu w zakładzie karnym oraz ich późniejszą powrotnością do przestępstwa. Pozwoliło to autorce ostatecznie na konfrontację własnej koncepcji psychopatii i jej społecznych skutków z ustaleniami z badań empirycznych oraz sformułowanie postulatów co do efektywnych sposobów zapobiegania przestępczości osób dotkniętych psychopatią 35. W roku 1983 J. Wąsik (kierujący Zakładem Prawa i Polityki Penitencjarnej) i L. Bogunia (zajmujący się wówczas kryminologią) zwrócili się do władz wydziałowych z wnioskiem o usamodzielnienie organizacyjne obu dyscyplin funkcjonujących dotychczas w ramach Instytutu Kryminologicznego i wyodrębnienie zeń samodzielnej Katedry Kryminologii i Prawa Karnego Wykonawczego (po uprzednim włączeniu w strukturę nowej Katedry Pracowni Kryminologicznej w związku z wyjazdem za granicę doc. J. Kozarskiej-Dworskiej). Ostatecznie, w 1984 roku zdecydowano o powierzeniu J. Wąsikowi kierownictwa jedynie nad nową Katedrą Prawa Karnego Wykonawczego. 33 Ibidem, s. 4. 34 Powstały w 1965 r. w Oleśnicy Zakład Specjalny pełnił funkcję specjalistycznego oddziału obserwacyjno-rozdzielczego, w którym opracowywano diagnozę osobowości skazanych i zalecenia co do dalszego toku ich terapii i resocjalizacji. Nowoczesne wyposażenie tej placówki, fachowy personel lekarski, opieka naukowa ze strony Akademii Medycznej w Krakowie i Ośrodka Badań Przestępczości, rozległe kontakty naukowe z podobnymi placówkami z kraju i zagranicy, liczne konferencje, szkolenia i działalność naukowo-dydaktyczna jego kadry uczyniły zeń wiodącą jednostkę dla skazanych niepełnosprawnych psychicznie w latach 60. i 70. XX w. Por. T. Kolarczyk, Z działalności Zakładu Karnego w Oleśnicy, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1992, nr 2 3. 35 J. Kozarska-Dworska, Psychopatia jako problem kryminologiczny, Warszawa 1977, s. 7.
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 21 W 1991 roku, po przejściu J. Wąsika na emeryturę, nowym kierownikiem tej Katedry został Profesor L. Bogunia. W tym czasie, w związku z toczącymi się pracami nad nową kodyfikacją karną, nastąpiła intensyfikacja badań nad problemami reformującego się prawa karnego wykonawczego. Z inicjatywy L. Boguni w Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego realizowano duże projekty badawcze uwzględniające ten stan. Przewodniczył on między innymi pracom zespołu badawczego w zakresie problematyki zwalczania recydywy podstawowej i wielokrotnej, w skład którego wchodzili także pracownicy Zakładu Kryminologii UWr. i Instytutu Maksa Plancka we Freiburgu. Wyniki tych badań zostały opublikowane w 1990 roku w książce Problemy recydywy w teorii i praktyce 36. Sam Profesor Bogunia zamieścił tam opracowanie o warunkowym zwolnieniu recydywistów oparte na rezultatach badań akt sądowych 503 recydywistów, wobec których zastosowano ten środek probacyjny, oraz o dane o ich ewentualnym skazaniu w ciągu 5 lat od zwolnienia z zakładów karnych, zaczerpnięte z Centralnego Rejestru Skazanych. W ten sposób przedstawił pełny obraz ówczesnej praktyki stosowania tej instytucji oraz jej efektywności, mierzonej powrotnością do przestępstwa. Dzięki temu sformułował wiele cennych postulatów co do przyszłego jej kształtu w nowych ustawach karnych. Kolejnym znaczącym przedsięwzięciem badawczym, nad którym pieczę objął L. Bogunia, był projekt pn. Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego, sfinalizowany opublikowaniem w 1998 roku książki pod tym samym tytułem (członkami zespołu badawczego byli: J. Giezek, S. Lelental, J. Wąsik oraz A. Kordik) 37. Badania prowadzone były także w płaszczyźnie empirycznej, która wiązała się z praktyką wykonania i efektywnością środków probacyjnych. Wyniki prac badawczych w tej przestrzeni uzyskano z analizy akt prokuratorskich (z dziesięciu prokuratur rejonowych), sądowych (z dziesięciu sądów rejonowych) oraz teczek skazanych znajdujących się w pięciu dolnośląskich zakładach karnych. Ustalenia katamnestyczne oparto na informacjach z Centralnego Rejestru Skazanych. Akta (teczki) dotyczyły łącznie 1349 osób, wobec których orzeczono warunkowe umorzenie, zastosowano warunkowe zawieszenie wykonania kary lub które zostały warunkowo zwolnione z reszty kary pozbawienia wolności. Profesor Bogunia w ramach tego zadania opracował problematykę warunkowego umorzenia postępowania karnego. Na tym tle sformułował wnioski co do pożądanego kształtu tego środka, między innymi co do treści zobowiązań nakładanych na sprawców oraz kontroli ich wykonania w okresie próby, część z nich została zrealizowana w nowych kodeksach karnych. Zagadnieniom środków probacyjnych i związanym z nimi kwestiom zadań i pozycji ustrojowej służby kuratorskiej L. Bogunia 36 Problemy recydywy 37 Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego, red. L. Bogunia, Wrocław 1998.
22 / Adam Kwieciński poświęcił jeszcze kilka odrębnych opracowań 38. Równolegle prowadził on szeroką eksplorację problematyki wykonywania kar i środków o charakterze izolacyjnym. Z tą ostatnią aktywnością związane są jego ważne publikacje o wykonywaniu tymczasowego aresztowania, projektowanych zmianach w zakresie środków zabezpieczających czy też dotyczące statusu prawnego osoby pozbawionej wolności 39. Niezwykle ważnym wątkiem w działalności naukowej Profesora Boguni były zagadnienia dotyczące przestępczości nieletnich i propozycji odmiennego ich traktowania. W tym nurcie trzeba wskazać przede wszystkim na książkę poświęconą warunkowemu zawieszeniu umieszczenia w zakładzie poprawczym 40. W pracy tej Profesor zbadał praktykę sądów w zakresie stosowania tego środka, poddał analizie jego przesłanki, regulacje dotyczące okresu próby oraz odwołania go. Postanowił też ustalić jego efektywność, mierząc ją niepomyślnym okresem próby oraz powrotnością do czynu karalnego w okresie pięcioletniej katamnezy. W tym zakresie oparł się na informacjach ze 121 teczek nieletnich wybranych z sądów województwa wrocławskiego oraz danych uzyskanych z Centralnego Rejestru Skazanych. Dużą część dorobku Profesora Boguni stanowią publikacje zamieszczone w Nowej Kodyfikacji Prawa Karnego. Leszek Bogunia, tworząc to czasopismo od podstaw w 1997 roku i pełniąc funkcję redaktora naukowego przez kolejnych 15 lat, udostępnił przedstawicielom nauk penalnych, nie tylko z ośrodka wrocławskiego, dogodną platformę wymiany myśli, także z obszaru realizowanych przez nich badań empirycznych. Do dnia dzisiejszego problematyce karnowykonawczej poświęcona jest odrębna sekcja każdego numeru. Czasopismo jest w dalszym ciągu redagowane przez pracowników Katedry Prawa Karnego Wykonawczego (Prof. Tomasz Kalisz pełni funkcję redaktora naczelnego, a dr Adam Kwieciński sekretarza redakcji) i ukazuje się z częstotliwością kwartalnika. W działalności badawczej wrocławskich karnistów nie pominięto także wątków dotyczących kary ograniczenia wolności. Mimo że z tą sankcją od momentu jej wprowadzenia wiąże się duże nadzieje, to przez długi czas nie dysponowaliśmy 38 L. Bogunia, Kurator jako organ prawa karnego wykonawczego, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 1998, t. 3; idem, Dozór jako istotny element probacji, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 1999, t. 4; idem, Obowiązki nakładane na sprawcę istotnym elementem probacji, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2001, t. 7; idem (współaut. W. Rodakiewicz), Niektóre zagadnienia związane z wykonywaniem warunkowego umorzenia postępowania karnego, [w:] Zapobieganie i zwalczanie przestępczości w Polsce przy użyciu probacyjnych środków karania, oprac. M. Lipińska, R. Stawicki, Warszawa 2004; idem, Warunkowe przedterminowe zwolnienie istotnym czynnikiem polityki karnej, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2008, t. 22. 39 L. Bogunia, Projektowane zmiany w wykonywaniu leczniczych środków zabezpieczających, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2003, t. 13; idem, Kluczowe zagadnienia wykonywania tymczasowego aresztowania, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2001, t. 8; idem, Status prawny skazanego na karę pozbawienia wolności w projekcie kodeksu karnego wykonawczego, [w:] Współczesne problemy nauk penalnych, red. M. Bojarski, Wrocław 1994. 40 L. Bogunia, Warunkowe zawieszenie umieszczenia w zakładzie poprawczym, Wrocław 1995.
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 23 miarodajnymi wynikami badań co do jej rzeczywistej skuteczności. Zaistniałą lukę wypełnił Krzysztof Maksymowicz (wówczas adiunkt w Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego), prowadząc badania w tym zakresie i publikując ich wyniki u progu uchwalenia nowych kodyfikacji karnych 41. Objął nimi trzystu skazanych przez wrocławskie sądy rejonowe na tego rodzaju karę za przestępstwa kradzieży i zagarnięcia mienia. Przyjął jednocześnie, nie bez zastrzeżeń, jako kryterium skuteczności kary stwierdzenie ponownej karalności za przestępstwo umyślne w okresie pięcioletniej katamnezy. Badania K. Maksymowicza, dotychczas niepowtórzone, dostarczyły bogatej wiedzy o zależnościach między powrotnością do przestępstwa po odbyciu kary ograniczenia wolności a czynnikami leżącymi po stronie skazanego i tych, które dotyczą wykonywanej wobec niego kary. Na dalszym etapie swojej działalności naukowej K. Maksymowicz zgłębiał problematykę wykonywania samoistnych środków karnych, co znalazło wyraz w jego licznych publikacjach na ten temat 42. W 2005 roku ukazała się książka Warunkowe zwolnienie młodocianych z reszty kary pozbawienia wolności, stanowiąca rozszerzoną wersję rozprawy doktorskiej Waldemara Rodakiewicza, przygotowanej także w Katedrze kierowanej przez L. Bogunię 43. Waga podjętej na jej łamach problematyki skłoniła autora do weryfikacji pewnych tez w sposób empiryczny. Wnikliwej analizie poddał przebieg okresu próby, a także powrotność do przestępstwa wśród tej szczególnej grupy skazanych. Badania przeprowadzono na czterystu aktach penitencjarnych z czterech zakładów karnych dla młodocianych Dolnego Śląska i Opolszczyzny. Oparto je na specjalnie skonstruowanym do tego celu kwestionariuszu ankietowym. Efektywność przedmiotowej instytucji zmierzono tradycyjnie powrotem do przestępstwa w okresie pięcioletniej katamnezy. Potwierdziła ona wysoką skuteczność tego środka probacyjnego w zakresie przeciwdziałania przestępczości powrotnej (tylko 27,50% zwolnionych w okresie katamnezy ponownie popełniło przestępstwo), wskazując jednocześnie na nieprawidłowości w jego wykonywaniu. Największe zastrzeżenia W. Rodakiewicza wzbudzały kwestie ukształtowania dozoru i nakładania odpowiednich obowiązków na probantów. Z kolei T. Kalisz (od 2011 r. kierownik Katedry Prawa Karnego Wykonawczego) swoje zainteresowania badawcze początkowo koncentrował na środkach oddziaływania penitencjarnego, w szczególności na zatrudnieniu skazanych. Temu 41 K. Maksymowicz, Powrotność do przestępstwa po wykonaniu kary ograniczenia wolności, Wrocław 1996. 42 K. Maksymowicz, Niektóre zagadnienia związane z wykonywaniem środka karnego przepadku przedmiotów, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2003, t. XIII; idem, Od kar dodatkowych do środków karnych, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 1998, t. II; idem, O wykonywaniu środka karnego pozbawienia praw publicznych, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2002, t. X; idem, Wykonywanie środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2002, t. XI. 43 W. Rodakiewicz, Warunkowe zwolnienie młodocianych z reszty kary pozbawienia wolności, Wrocław 2005.
24 / Adam Kwieciński zagadnieniu poświęcił odrębną monografię i kilka opracowań problemowych 44. Zaprogramowane na potrzeby książki szerokie badania empiryczne dotyczyły dynamiki i struktury zatrudnienia skazanych, ocen i oczekiwań pracodawców i samych skazanych w tym zakresie oraz wpływu pracy na efektywność kary. Poza zestawieniami statystycznymi badania oparto na dwóch kwestionariuszach ankietowych skierowanych do pracodawców (odpowiedzi udzieliło 210 podmiotów) oraz do samych skazanych (łącznie 479 skazanych recydywistów penitencjarnych, młodocianych i odbywających karę po raz pierwszy). Do Krajowego Rejestru Karnego skierowano zaś sześćset zapytań w związku z badaniami katamnestycznymi. Na podstawie ich wyników T. Kalisz wysunął liczne wnioski de lege lata i de lege ferenda, pozwalające usprawnić organizację pracy osadzonych i zwiększyć jej zasięg, co szczególnie koresponduje z ustaleniami dotyczącymi pozytywnego wpływu zatrudnienia skazanych na efektywność wykonywanej wobec nich kary (przy ogólnym poziomie powrotności na poziomie 46,83%, w przypadku zatrudnionych wskaźnik ten obniżał się do 39,67%). Kolejnym polem aktywności badawczej T. Kalisz uczynił sądowe mechanizmy nadzoru nad legalnością i prawidłowością wykonywania środków penalnych o charakterze izolacyjnym. Rezultaty swojej działalności na tym polu zamieścił w monografii o sędziowskim nadzorze penitencjarnym 45. Także w tym przypadku podjął próbę konfrontacji teorii z praktyką, realizując dwutorowe badania empiryczne. W ustaleniach sondażowych zebrano od sędziów penitencjarnych opinie związane z wykonywaniem środków izolacyjnych, szczególnie w płaszczyźnie realizacji zadań nadzorczych, także w kontekście oceny istniejących rozwiązań normatywnych. Uzyskano odpowiedzi od 45 sędziów (na 137 zatrudnionych na tych stanowiskach w czasie realizacji badań). W drugiej części badań T. Kalisz skupił się na analizie sprawozdań powizytacyjnych sporządzanych przez sędziów penitencjarnych jako podsumowanie kompleksowych kontroli jednostek penitencjarnych (sprawozdania za lata 2004 2008, które dotyczyły wszystkich jednostek położonych w obszarze właściwości Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej 44 T. Kalisz, Zatrudnienie skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, Wrocław 2004; idem, Ewolucja koncepcji pracy skazanych odbywających karę pozbawienia wolności na tle rozwoju więziennictwa na świecie do poł. XIX wieku, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2001, t. IX; idem, Pracodawcy pozawięzienni a zatrudnienie skazanych, [w:] Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, red. P. Stępniak, Poznań 2004; idem, Zatrudnienie nieodpłatne skazanych na karę pozbawienia wolności, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2008, t. XXIII; idem (współaut. A. Kwieciński), Zmiany w zakresie odpłatności za pracę skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. Rozważania na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Zmiany w prawie karnym wykonawczym w latach 2009 2014, red. A. Kwieciński, Warszawa 2014. 45 T. Kalisz, Sędziowski nadzór penitencjarny. Polski model nadzoru i kontroli nad legalnością i prawidłowością wykonywania środków o charakterze izolacyjnym, Wrocław 2010.
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 25 we Wrocławiu). Obszerne wnioski z tych badań autor zamieścił w odrębnej części pracy 46. W podobnym okresie w Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego były realizowane badania w przestrzeni leczniczych środków zabezpieczających. Adam Kwieciński (adiunkt w tej Katedrze) zamieścił relację z przebiegu tego projektu w odrębnym opracowaniu wydanym drukiem w roku 2009 47. Zawarte w nim wyniki zostały zorientowane wokół czterech problemów badawczych: struktury i zmian w obrębie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, ogólnej charakterystyki osób internowanych w ramach art. 94 kodeksu karnego (dalej jako k.k.), praktyki wykonywania leczniczych środków zabezpieczających, a także ocen i oczekiwań personelu specjalistycznego co do realizacji tych środków. Poza analizą opracowań statystycznych (w tym poświęconych epidemiologii zaburzeń psychicznych) pozyskano wiele cennych informacji z 240 akt skazanych internowanych w latach 1998 2007 w zakładach psychiatrycznych o trzech różnych stopniach zabezpieczeń. Zebrano także opinie psychiatrów i psychologów zatrudnionych w placówkach detencyjnych położonych na terenie trzech województw (łącznie 56 osób) na temat procesu wykonywania środka zabezpieczającego z art. 94 k.k. oraz funkcjonowania osób nim objętych w warunkach internacji psychiatrycznej. Wszystko to stało się przesłanką do wysunięcia kilkunastu postulatów zmian zarówno w prawie, jak i w praktyce stosowania tych środków. W dalszej działalności naukowej A. Kwieciński kontynuuje zainteresowania zagadnieniami postępowania ze sprawcami naruszeń prawa, którzy wykazują zaburzenia w sferze zdrowia psychicznego. Obecnie jednak dotyczą one tej problematyki na gruncie wykonywania kary pozbawienia wolności. W tym obszarze opublikowanych zostało już kilkanaście prac autora, także tych zawierających doniesienia z badań empirycznych 48. Podjęta w ramach niniejszego opracowania próba prezentacji dorobku wrocławskich karnistów w zakresie badań empirycznych osadzonych w problematyce wykonywania środków penalnych była z założenia niepełna. W pracy skupiono się bowiem na twórczości tych osób, które w latach 1961 2014 były zatrudnione na 46 Ibidem, s. 403 409. 47 A. Kwieciński, Lecznicze środki zabezpieczające w polskim prawie karnym i praktyka ich wykonywania, Wrocław 2009. 48 A. Kwieciński, Karać czy leczyć? Budowa polskiego systemu postępowania ze skazanymi wykazującymi zaburzenia preferencji seksualnych. Raport z badań, [w:] Postępowanie z wybranymi grupami skazanych. Aspekty prawne, red. A. Kwieciński, Warszawa 2013; idem, Prawnokarne aspekty terapii skazanych uzależnionych od alkoholu, Ius Novum 2014, nr 3; idem (współaut. T. Kalisz), Skazani z zaburzeniami preferencji seksualnych w polskim systemie penitencjarnym, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2008, nr 60; idem, Zgoda skazanego jako przesłanka zastosowania odpowiedniego leczenia lub rehabilitacji w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności. Uwagi na tle art. 177 kkw, [w:] Prawo karne wykonawcze w systemie nauk kryminologicznych. Księga Pamiątkowa ku czci Prof. L. Boguni, red. T. Kalisz, Wrocław 2011.
26 / Adam Kwieciński Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii UWr. w charakterze asystenta, adiunkta bądź na stanowisku profesorskim. Z uwagi na ograniczone łamy tej publikacji nie zaprezentowano szerzej bogatej działalności na tym polu uczestników studiów doktoranckich. W Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego przygotowano i obroniono do tej pory kilkanaście rozpraw doktorskich opartych na interesujących projektach badań empirycznych. Niestety, część z nich nigdy nie ukazała się w całości drukiem, mimo wysokiej oceny recenzentów 49. Wydaje się, że publikacja tego rodzaju doniesień bądź rozpowszechnienie ich w formie dokumentów elektronicznych, wzmacnia siłę ich przekazu i zwielokrotnia krąg ich odbiorców, stwarzając tym samym szansę, że wyniki i wnioski z przeprowadzonych badań zostaną z pożytkiem wykorzystane przez praktykę i legislatorów. 49 Wśród nich należy wymienić prace B. Myrny (Warunkowe umorzenie postępowania karnego w teorii i praktyce 1999), A. Bentkowskiego (Przedterminowe zwolnienie z kary ograniczenia wolności 2006), P. Pałaszewskiego (Wykonywanie tymczasowego aresztowania 2013), O. Grodzińskiego (Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec recydywistów penitencjarnych 2009), Z. Polocha (Zatrudnienie recydywistów w systemie penitencjarnym PRL 1980) oraz J. Fułata (Instytucja warunkowego zwolnienia w praktyce sądów polskich 1974).