JERZY MINAKOWSKI BAZA ARTYKUŁÓW DOTYCZĄCYCH PLEBISCYTU NA WARMII, MAZURACH I POWIŚLU W 1920 ROKU

JERZY MINAKOWSKI BAZA ARTYKUŁÓW DOTYCZĄCYCH PLEBISCYTU NA WARMII, MAZURACH I POWIŚLU W 1920 ROKU OLSZTYN 2010

SPIS TREŚCI Przedmowa 5 Wstęp 8 Wykaz wykorzystanych czasopism 20 BIBLIOGRAFIA 22 I. Sprawy Warmii, Mazur i Powiśla przed plebiscytem 22 A. Działalność aliancka w związku z plebiscytem 22 1.Warmia, Mazury i Powiśle w traktacie wersalskim oraz wpływ ratyfikacji traktatu na losy tych terenów 22 2. Sprawy Warmii, Mazur i Powiśla w działalności alianckiej przed objęciem władzy na tych terenach przez koalicję 26 3. Przyjazd władz alianckich dla terenów plebiscytowych 46 a) Komisja koalicyjna 46 b) Wojska koalicyjne 46 4. Działalność aliancka dotycząca Warmii, Mazur i Powiśla po objęciu władzy na tych terenach przez koalicję 53 a) W okręgu plebiscytowym olsztyńskim 53 b) Działalność aliancka w okręgu plebiscytowym kwidzyńskim 72 c) Działalność koalicyjna poza terenami plebiscytowymi 88 5. Ocena działalności alianckiej przed plebiscytem 97 a) Ze strony polskiej 97 b) Ocena działalności alianckiej ze strony niemieckiej 106 B. Działalność polska 107 1. Znaczenie Warmii, Mazur i Powiśla dla Polski i jej prawa do tych terenów 108 2. Przewidywanie odnośnie organizacji, przebiegu i wyników plebiscytu 110 3. Pogrom polskiej akcji plebiscytowej 115 4. Działalność w okręgach plebiscytowych 119 a) Organizacja polskiej akcji plebiscytowej i prace przygotowawcze do plebiscytu 119 b) Akcja propagandowa 133 c) Przeciwdziałanie akcji niemieckiej 163 5. Działalność polska poza terenami plebiscytowymi 171 a) Działalność rządu polskiego 171 b) Sprawy plebiscytu w sejmie Rzeczpospolitej 177 c) Organizacja polskiej akcji plebiscytowej i prace przygotowawcze do plebiscytu 184 d) Akcja propagandowa i przeciwdziałanie akcji niemieckiej 193 e) Fundusz społeczny na rzecz plebiscytu 227 f) Wycieczki z terenów plebiscytowych w Polsce 238 6. Protesty, interwencje i postulaty w związku z plebiscytem 242

7. Ocena działalności polskiej 266 a) Ze strony polskiej 266 b) Ocena działalności polskiej ze strony niemieckiej 268 C. Działalność niemiecka 269 1. Stosunek do plebiscytu i władz alianckich 269 2. Przewidywania odnośnie do organizacji, przebiegu i wyników plebiscytu 275 3. Działalność w okręgach plebiscytowych 277 a) Organizacja niemieckiej akcji plebiscytowej i prace przygotowawcze do plebiscytu 277 b) Akcja propagandowa i agitacja antypolska 289 c) Utrudnienie polskiej działalności, terroryzowanie Polaków 305 4. Działalność poza okręgami plebiscytowymi 337 a) Działalność rządu niemieckiego i władz koalicyjnych 337 b) Organizacja niemiecka akcji plebiscytowej i prace przygotowawcze do plebiscytu 344 c) Akcja propagandowa i przeciwdziałanie akcji polskiej 349 5. Protesty, interwencje i postulaty w związku z plebiscytem 351 6. Ocena działalności niemieckiej 355 a) Ze strony niemieckiej 355 b) Ocena działalności niemieckiej ze strony polskiej 356 D. Przybywanie na głosowanie ludności spoza terenów plebiscytowych 362 1. Polacy 362 2. Niemcy 362 II. GŁOSOWANIE I JEGO NASTĘPSTWA 363 A. Przebieg głosowania 363 1. W okręgu plebiscytowym olsztyńskim 363 2. Przebieg głosowania w okręgu plebiscytowym kwidzyńskim 364 B. Wyniki głosowania 366 1. W okręgu plebiscytowym olsztyńskim 366 2. Wyniki plebiscytu w okręgu plebiscytowym kwidzyńskim 367 C. Protesty polskie w związku z organizacją plebiscytu w wynikami głosowania 367 D. Ocena plebiscytu i polemika plebiscytowa 370 1. Ze strony polskiej 370 2. Ocena plebiscytu i polemika poplebiscytowe ze strony niemieckiej 373 3. Ocena plebiscytu i polemika plebiscytowa ze strony zagranicy 373 E. Działalność komisji i wojsk koalicyjnych po plebiscycie oraz ich wyjazd z byłych terenów plebiscytowych 374

F. Ustalenie i wytyczenie granic na byłych terenach plebiscytowych 382 1. Postanowienia Rady Ambasadorów 382 2. Działalność alianckich komisji granicznych 386 3. Stanowisko strony polskiej 387 4. Stanowisko strony niemieckiej 390 G. Taktyka niemiecka na byłych terenach plebiscytowych i stosunek Niemców do Polaków po plebiscycie 393 H. Likwidacja polskiej akcji plebiscytowej 405 J. Obrona interesów polskich na terenach przyznanych Niemcom i organizowanie życia polskiego 408 K. Przejęcie terenów przyznanych Polsce i organizacja życia polskiego na tych terenach 414 L. Reminiscencje poplebiscytowe 416 1. Polskie 415 2. Niemieckie reminiscencje poplebiscytowe 417 Indeks nazw osobowych 419 Indeks nazw geograficznych 430

PRZEDMOWA Praca nad bibliografią plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 r. wynikła z moich zainteresowań tymi regionami, a specjalnie tym tematem. Rozpocząłem ją na II roku studiów od zebrania ponad dwustu spisów z Dziennika Gdańskiego z 1920 r. znajdującego się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Podczas praktyki wakacyjnej w 1962 r. uzupełniłem materiał do bibliografii z brakujących numerów Dziennika Gdańskiego, znajdujących się w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk oraz rozszerzyłem pracę nad Gazetą Gdańską z tegoż roku. Na III roku studiów sporządziłem opisy do bibliografii z numerów Gazety Gdańskiej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Poszukiwania obu gazet w innych bibliotekach polskich nie dały rezultatów. Z chwilą przystąpienia do pisania pracy magisterskiej miałem sporządzonych 475 opisów. Po przyjęciu na seminarium tematu pracy musiałem sprecyzować przede wszystkim jej zakres i zasięgi. Co do zakresu nie miałem wątpliwości. Po konsultacjach z pracownikami Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie oraz z autorem książki o plebiscycie, p. Zygmuntem Lietzem, zasięg formalny postanowiłem ograniczyć do utworów i fragmentów w czasopismach polskich na terenach plebiscytowych. W prasie polskiej ukazującej się w Gdańsku, oraz w czasopismach wydawanych w Polsce organach zasadniczych ugrupowań społecznych i politycznych w Polsce w tym okresie. Poza przyjęte ramy wychodzi tylko czasopismo polskie Der Weckruf im Osten, wydawane w Grudziądzu w języku niemieckim i kolportowane na terenach plebiscytowych. W celu ustalenia tytułów czasopism reprezentatywnych dla głównych ugrupowań politycznych i społecznych w Polsce konsultowałem się z Zakładzie Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX-XX Wieku PAN w Warszawie. Dzięki życzliwej pomocy tamtejszych pracowników oraz poszukiwaniom w literaturze prasoznawczej ustaliłem organy prasowe poszczególnych partii. Zmuszony byłem wyeliminować organ Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, Czerwony Sztandar (pismo nielegalne), albowiem w okresie mnie interesującym ukazało się zaledwie kilka numerów, w których nie znalazłem wzmianki o plebiscycie. Szczegółowy wykaz wykorzystanych czasopism podaję przed zrębem zasadniczym bibliografii. Co się tyczy zasięgu chronologicznego, bibliografią objęty został okres 28 czerwca 1919 r. 30 listopada 1920 r. Dnia 28 czerwca 1919 r. został podpisany przez przedstawicieli Ententy i Niemiec traktat wersalski, którego art. 94-97 ustalały przeprowadzenie plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu. Wyznaczenie daty zamykającej okres plebiscytowy było trudniejsze. Po konsultacjach ze specjalistami przyjąłem datę 30 listopada 1920 r.; tego dnia odbyło się w Olsztynie

zebranie organizacyjne Związku Polaków w Prusach Wschodnich. Od tego czasu ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu przyjął zorganizowaną formę. Zasięg terytorialny został ograniczony do Warmii, Mazur i Powiśla, jakkolwiek do pracy wykorzystałem materiały z czasopism wychodzących zarówno na tych terenach (Olsztyn, Szczytno, Kwidzyn), jak i poza nimi (Warszawa, Kuków, Gdańsk, Grudziądz). W pracy uwzględniłem artykuły w językach polskim i niemieckim. Informacje o lokalizacji potrzebnych do pracy czasopism zebrałem w Zakładzie Katalogów Centralnych Bibliotek Narodowej (centralny katalog czasopism w bibliotekach polskich) oraz poprzez poszukiwanie w poszczególnych bibliotekach. Cenną pomocą był również Wykaz czasopism i kalendarzy polskich na Mazurach i Warmii z lat 1718-1939 znajdujących się w bibliotekach krajowych i zagranicznych ( Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1961 nr 2, s. 274-287) opracowany przez Janusza Jasińskiego. W pracy wykorzystałem czasopisma znajdujące się w bibliotekach: Narodowej, Uniwersyteckiej, Publicznej, Archiwum M.st. Warszawy i Województwa Warszawskiego oraz Bibliotece Zakładu Historii Partii przy KC PZPR w Warszawie, Bibliotece Jagiellońskiej oraz Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku, Uniwersyteckiej w Poznaniu, Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, w Bibliotece Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie oraz w Muzeum Regionalnym w Kwidzynie. Nie znalazłem tam jednak kompletów wszystkich potrzebnych czasopism. Poszukiwania brakujących numerów w innych bibliotekach, m.in. w Bibliotece PAN w Krakowie, Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Instytutu Zachodniego i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu oraz w Bibliotece Uniwersyteckiej w Łodzi nie dały rezultatów. Łącznie zgromadziłem prawie 4 tys. opisów bibliograficznych utworów i fragmentów. Uwzględniłem w pracy materiał zróżnicowany objętościowo od niewielkich wzmianek do obszernych artykułów, ciągnących się nieraz przez kilka numerów czasopisma. Trudności sprawiła mi selekcja materiału. Bardzo często z treści artykułu trudno było wywnioskować, o których z plebiscytów jest mowa. Zaznaczyło się to zwłaszcza przy przeglądaniu prasy warszawskiej i krakowskiej, która więcej miejsca poświęciła sprawom plebiscytów na Śląsku Górnym i Cieszyńskim oraz na Spiszu i Orawie. W prasie Warmii, Mazur i Powiśla trudno było rozgraniczyć sprawy plebiscytu od innych aktualnych spraw tych regionów, m.in. obszernego zagadnienia szkolnictwa na terenach plebiscytowych, którego w bibliografii nie uwzględniłem. W bibliografii przyjąłem układ systematyczny, który dla tego typu materiałów wydał mi się najbardziej odpowiedni. Całość podzieliłem na dwa zasadnicze działy: 1) przed plebiscytem oraz 2) głosowanie i jego następstwa. Cezurę rozgraniczenia tych działów stanowi dzień głosowania 11 lipca 1920 r. Dział pierwszy składa się z czterech podziałów pierwszego stopnia. Są to:

działalność aliancka, działalność polska i działalność niemiecka przed plebiscytem oraz przybywanie na głosowanie ludności spoza terenów plebiscytowych. Ten ostatni podział, zawierający stosunkowo mało materiału w porównaniu z poprzednimi, stanowi powiązanie z drugim działem zasadniczym. W drugim dziale starałem się ułożyć materiał według chronologii przedmiotowej. Na najniższych stopniach podziału opisy ułożone są chronologicznie. Na opis w bibliografii składają się: nazwa autora, tytuł utworu lub fragmentu, cytata wydawnicza (tytuł czasopisma w skrócie, rok, numer, data dzienna, miejsce artykułu w numerze oraz tytuł stałej rubryki bądź nagłówka). Jeśli artykuł był zamieszczony w dodatku do czasopisma, podaję o tym informację w cytacie wydawniczej po dacie dziennej w formie: dod. Pseudonimy, kryptogramy, kryptonimy w większości pozostały nie rozwiązane. Jeśli udało mi się zidentyfikować autora, podaję nazwę autorską w nawiasach prostokątnych przed formą, w jakiej podpisał artykuł. Większość opisów rozpoczyna się od tytułu bądź incipitu z powodu braku nazwy autora Jeśli utwór lub fragment trzeba było przydzielić do kilku działów, opis zasadniczy znajduje się w pierwszym według układu dziale bibliografii, w innych działach zastosowałem opisy wielokrotne, odsyłające do opisu zasadniczego przez użycie sformułowania = poz. po tytule lub jego skrócie. Opisy wielokrotne są uszeregowane po opisach zasadniczych, datowanych tego samego dnia. Jeśli na tej samej stronie lub stronach sąsiednich bibliografii znajdują się opisy artykułów, omawiających to samo wydarzenie, pierwszy z nich posiada adnotację, a następnie odsyłają do niego przez użycie w miejsce adnotacji sformułowania treść jak w poz.. Numeracja pozycji w bibliografii jest ciągła. Numery pozycji stanowiących opisy wielokrotne ujęte w nawiasy kwadratowe, np. [4935]. Pracę zamykają indeksy nazw osobowych oraz nazw geograficznych. W indeksie nazw osobowych uwzględniłem zarówno autorów, jak też nazwy osób występujących w artykułach. Na zapis indeksowy składają się: nazwisko, imię, rozwiązany pseudonim, kryptonim lub kryptogram (w nawiasach) oraz numery pozycji bibliograficznych, w których nazwa występuje (numery pozycji opisów wielokrotnych w nawiasach). Od rozwiązanych pseudonimów, kryptonimów bądź kryptogramów sporządziłem odsyłacze do nazwy właściwej. W indeksie nazw geograficznych na zapis składa się nazwa państwa, regionu, miejscowości, rzeki, itp., występujące w opisach bibliograficznych nazwy niemieckie (w nawiasach) oraz numery pozycji, podobnie jak w indeksie nazw osobowych. Od nazw niemieckich sporządziłem odsyłacze do ich odpowiedników polskich. Serdecznie dziękuję wszystkim osobom, które pomagały mi oraz służyły cennymi radami przy opracowywaniu niniejszej bibliografii, a zwłaszcza opiekunce na seminarium magisterskim, Pani Doktor Annie Czekajewskiej oraz pracownikom Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie.

WSTĘP Postanowienie przeprowadzenia plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu miało swą genezę w stanowisku prezydenta Stanów Zjednoczonych, Wilsona, aby w miarę możności w rozwiązaniach terytorialnych brać pod uwagę życzenia ludności zamieszkujące sporne tereny. Plebiscyt w rozumieniu prawa międzynarodowego jest głosowaniem, w którym biorą udział uprawnieni do tego mieszkańcy terytorium i które to głosowanie rozstrzyga o sytuacji prawnej terytorium, w szczególności o przynależności terytorium albo jego części do jednego albo drugiego państwa 1. Zagadnienie plebiscytu należy rozpatrywać na tle sytuacji międzynarodowej, jaka się wytworzyła w wyniku pierwszej wojny światowej. Dnia 11 listopada 1918 r. państwa koalicji zawarły rozejm z Niemcami. Warunki pokoju miały być określone podczas obrad otwartej w styczniu 1919 r. konferencji pokojowej w Paryżu. W obradach konferencji brało udział 27 państw sprzymierzonych i stowarzyszonych. Pięć z nich: Stany Zjednoczone A.P., Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia, uważane za państwa mocarstwowe, odgrywało na konferencji główną rolę. Przedstawiciele tych państw weszli w skład Rady Najwyższej będącej naczelną władzą konferencji której przewodniczył prezydent Francji, Clemencau. Członkowie Rady Najwyższej, zwłaszcza prezydent Stanów Zjednoczonych W. Wilson, słabo orientowali się w sprawach polityki europejskiej. Znajomość problematyki mniejszych państw była niewielka, co doprowadziło niejednokrotnie do zatwierdzenia krzywdzących rozwiązań 2. Wśród przedstawicieli wielkich mocarstw nie było jednomyślności. Każde z nich starało się zdobyć dla siebie jak najkorzystniejszą pozycję w Europie. Pozycja Stanów Zjednoczonych A.P. na arenie politycznej była ugruntowana, toteż dzięki ich oparciu Wielka Brytania zyskała hegemonię nad pozostałymi państwami europejskim. Jedynym sojusznikiem Polski spośród wielkich mocarstw była Francja. Na takie stanowisko miało bezpośredni wpływ sąsiedztwo Francji z Niemcami, z czego wynikało jej dążenie do jak największego ograniczenia siły Niemiec. Stany Zjednoczone A.P i Wielka Brytania pragnęły w swych planach wykorzystać Niemcy w celu utrzymania w Europie równowagi sił. Rada Najwyższa przekazała na konferencji całokształt spraw polskich specjalnie utworzonej Komisji Spraw Polskich, w skład której weszli: Julie Cambon Francja (przewodniczący), Isaiah 1 2 K. Skubiszewski, Aspekt Prawny zagadnień polsko-niemieckich w traktacie wersalskim, (W:) Problem polskoniemiecki w traktacie wersalskim, pr. zb. pod red. J. Pajewskiego, Poznań 1963, s. 342. E. J. Dillon, Konferencje pokojowe w Paryżu 1919, Warszawa 1921, s. 68-72.

Bowmann Stany Zjednoczone A.P., William Tyrell Wielka Brytania, markiz della Toretta Włochy oraz K. Otchiai Japonia 3. Delegat Polski na konferencję, Roman Dmowski, przedstawił 25 lutego 1919 r. w nocie do J. Combona polskie roszczenia terytorialne. Czytamy w niej m.in. Żądamy zatem przyłączenia do Polski na zachodzie całych Prus Zachodnich i pasa dostatecznie szerokiego dla zabezpieczenia Gdańska oraz rejencji olsztyńskiej (Prusy Wschodnie) 4. Na wniosek J. Combona utworzono w ramach Komisji Spraw Polskich podkomisję dla ustalenia granic polsko-niemieckich, w skład której weszli: gen. Le Rond Francja, I. Bowmann Stany Zjednoczone A.P. i płk Kisch Wielka Brytania 5. Podkomisja po trzykrotnym spotkaniu się złożyła w 6 marca 1919 r. raport w sprawie granic. Na posiedzeniach Komisji Spraw Polskich w dniach 6, 7 i 9 marca ustosunkowano się do polskich roszczeń terytorialnych. Ustalono m.in., że teren Powiśla należy bezwzględnie przyznać Polsce, natomiast w powiatach: olsztyńskim i reszelskim na Warmii oraz południowych powiatach mazurskich należy przeprowadzić plebiscyt 6. Przeciw postanowieniom Komisji wystąpił zdecydowanie Lloyd George, nie zgadzając się na przyznanie Polsce Powiśla. Swoje stanowisko sprecyzował w tzw. dokumencie z Fontainebleau z dn. 25 marca 1919 r. 7. Komisja Spraw Polskich opowiedziała się przeciwko tezom Lloyd Geroge a, uzyskując trzykrotnie jednomyślność co do przyznania Polsce Powiśla. Strona francuska wystosowała w dniu 28 marca 1919 r. notę, będącą odpowiedzią na memoriał Lloyd George a, zredagowaną przez André Tardieu 8. Prezydent Wilson przychylił się jednak do stanowiska angielskiego. Rada Najwyższa w zredagowanym dn. 7 maja 1919 r. projekcie traktatu pokojowego z Niemcami postanowiła przeprowadzić plebiscyt również na Powiślu 9. Ostatecznie więc odnośnie terenów Warmii, Mazur i Powiśla przeważyła zasada etniczna Wilsona nad argumentami natury strategicznej (pierwszoplanowe znaczenie dla Polski linii kolejowej Mława Iława Malbork Tczew, będącej najkrótszym połączeniem Warszawy z Gdańskiem) 10. 28 czerwca 1919 r. został podpisany w Wersalu traktat pokojowy Niemcami. Art. 94-97 traktatu dotyczył plebiscytu na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu; art. 94 i 96 ustalały granice 3 Sprawozdanie numer 1 Komisji Spraw Polskich. Granica pomiędzy Polską a Niemcami. (W:) Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919. Dokumenty i materiały. T.1, Warszawa 1965, s. 108. 4 Nota R. Dmowskiego do przewodniczącego Komisji Spraw Polskich J. Combona z wyjaśnieniami do memoriału o granicach Polski, (W:) Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919, op. cit., s. 65. 5 Sprawozdanie 1 Komisji Spraw Polskich, op. cit., s. 108. 6 Tamże, s. 107-113. 7 Memoriał D. Lloyd George a w sprawie sytuacji międzynarodowej i zasad traktatu pokojowego z Niemcami, (W:) Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919, op. cit., s. 132-137. 8 Odpowiedź francuska na memoriał D. Lloyd George a z 25.03.1919 r., tamże, s. 153-156. 9 Artykuły projektu Traktatu Pokojowego z Niemcami, dotyczącego spraw polskich, tamże, s. 171-174. Opis pertraktacji na konferencji pokojowej, dotyczących granicy polsko-niemieckiej zob. W. Petsch, Narodowościowe problemy granicy polsko-niemieckiej, (W:) Problem polsko-niemiecki w traktacie wersalskim, op. cit., s. 285-299. 10

terenów plebiscytowych, art. 95 i 97 sposób przeprowadzenia plebiscytu oraz warunki głosowania. W ciągu 15 dni od wejścia traktatu władze i wojska niemieckie miały ustąpić z terenów plebiscytowych. Władza miała przejść w ręce komisji międzynarodowych, złożonych z pięciu członków. Uchwały komisji miały zapadać większością głosów. Prawo głosowania przysługiwało każdej osobie, która ukończyła 20 lat od dnia wejścia w życie traktatu, urodziła się na terenie plebiscytowym albo zamieszkiwała tam od daty, którą ustalić miały komisje (Olsztyn od 1 października 1905 r., Kwidzyn od 1 stycznia 1914 r.). Każdy miał głosować w gminie stałego zamieszkania lub o ile mieszkał poza terenem plebiscytowym, w gminie w której się urodził. Komisje miały przedstawić Radzie Najwyższej raporty o wynikach głosowania oraz postulaty co do przebiegu granicy polsko-niemieckiej na terenach plebiscytowych, uwzględniając zarówno wyniki głosowania, jak też położenie geograficzne i gospodarcze miejscowości. Po oznaczeniu granicy przez władze koalicyjne Polska i Niemcy powinny w przeciągu miesiąca objąć przyznane im tereny 11. Plebiscytem w okręgu olsztyńskim zostały objęte powiaty: olsztyński i reszelski na Warmii oraz ostródzki, nidzicki, szczycieński, mrągowski, giżycki, piski, ełcki i olecki na Mazurach; w okręgu kwidzyńskim sztumski i suski oraz część powiatu kwidzyńskiego na wschód od Nogatu. Na ogólną liczbę ludności, zamieszkującej te tereny w 1920 r. (około 720 tys.) było około 440 tys. ludności etnicznie polskiej 12. Wg R. Romera największa liczba ludności polskiej w latach 1910/1911 zamieszkiwała powiaty: szczycieński, nidzicki i piski (ponad 75%) oraz mrągowski, ełcki i giżycki (ponad 50%) 13. Ratyfikacje traktatu wersalskiego stale ulegały opóźnieniu. Ostatecznie traktat ratyfikowano, a zarazem jego postanowienia weszły w tok realizacji dnia 09.01.1920 r. Zwłoka w ratyfikacji była komentowana w ówczesnej prasie różnorako. Tłumaczono ją opóźnieniem obsadzenia terenów plebiscytowych przez wojska koalicyjne 14, stanowiskiem Stanów Zjednoczonych A.P. 15, stanowiskiem komisji Simsona, pragnącej wywalczyć jak najszersze prawa dla Niemców na terenach plebiscytowych 16. W następstwie ratyfikacji traktatu przedstawiciele koalicji i Niemiec podpisali m.in. umowy o rozpoczęciu urzędowania komisji alianckich na terenach 11 12 13 14 15 16 Pełen tekst art. Traktatu pokojowego, dotyczącego plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu zob. Traktat pokojowy z Niemcami (artykuły dotyczące Polski), (W:) Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919, op. cit., s. 231-237. Oprac. na podstawie danych o liczbie ludności na terenach plebiscytowych Z. Lietz, Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach w 1920 r., Warszawa 1958, s. 11 (Powiśle) i s.16 (Warmia i Mazury) oraz obliczeń W. Wrzesińskiego dotyczących ilości ludności etnicznie polskiej w Prusach Wschodnich W. Wrzesiński, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920-1939, Poznań 1963, s. 18-24. W. Wrzesiński, op. cit., s. 19 [tab. I ]. Zob. bibliogr. poz. 14, 16-18, 22. Zob. bibliogr. poz. 26-28. Zob. bibliogr. poz. 34.

plebiscytowych, ewakuacji wojsk niemieckich z tych terenów oraz obsadzeniu ich przez wojska koalicyjne 17. Komisja koalicyjna przybyła do Olsztyna dnia 11 lutego 1920 r. w składzie: Ernest Rennie Wielka Brytania (przewodniczący), markiz Domenico Fracassi di Terre Rossano Włochy, minister M. Couget Francja, zastąpiony na początkach czerwca przez Chavaley a oraz Marumo Japonia. Komisja dla okręgu kwidzyńskiego przybyła dnia 17 lutego 1920 r. W skład jej wchodzili: Angelo Pavia Włochy (przewodniczący), Henry D. Beaumont Wielka Brytania, hrabia René de Cherrisey Francja oraz Ida Japonia. Ostatecznie więc zabrakło w komisjach koalicyjnych przedstawicieli Stanów Zjednoczonych A.P. Pierwszy transport wojsk angielskich (14 oficerów i 62 szeregowców) przybył do Olsztyna dnia 31 stycznia 1920 r. 18 Do Kwidzyna jako pierwszy przybył oddział wojsk francuskich około 13 lutego 19. Władze koalicyjne przybyły na tereny plebiscytowe nie w terminie 15 dni od ratyfikacji traktatu wersalskiego, jak było to przewidziane w art. 95 i 97 traktatu, a z opóźnieniem 2-4 tygodni (wojska koalicyjne). Na to opóźnienie miało niewątpliwie wpływ postanowienie, zawarte w części H umowy Le Rond - von Simson z dn. 9 stycznia 1920 r., że obszary plebiscytowe będą zajmowane przez wojska koalicyjne w miarę wycofywania się wojsk niemieckich 20. W październiku 1919 r. Rada Najwyższa uchwaliła, że tereny plebiscytowe Warmii i Mazur zostaną obsadzone przez wojska koalicyjne w liczbie 4 batalionów (3 brytyjskie i 1 amerykański) i na Powiśle przeznaczono 2 bataliony sojusznicze (1 brytyjski i 1 włoski). Łącznie siły zbrojne koalicji na terenach plebiscytowych miałyby liczyć 3600-4800 ludzi; były to kontyngenty najmniejsze, jakie można było ustalić 21. Ostatecznie nie przysłano nawet tego minimum wojsk do Olsztyna przybył tylko batalion irlandzki i kompania Włochów, do Kwidzyna batalion włoski i pluton francuski. Jeszcze gorzej przedstawiała się sytuacja poza miastami, gdzie wojsk koalicyjnych prawie nie było 22. Niedobór wojsk był w pewnej mierze maskowany poprzez liczne defilady i wyjazdy w teren. Przy tak nikłych siłach koalicyjnych nie mogło być mowy o efektywnej obronie ludności polskiej wobec wzrastającego terroru niemieckiego. Komisje koalicyjne rozpoczęły swe urzędowanie od wydania odezw do mieszkańców terenów plebiscytowych, informujących o przejęciu władzy od Niemców. W okresie przed plebiscytem komisje wydały po dwadzieścia kilka rozporządzeń urzędowych, dotyczących spraw 17 18 19 20 21 22 Zob. bibliogr. poz. 193, 194. Zob. bibliografia poz. 310. Zob. bibliografia poz. 324. J. Cilas, J. Symonides, Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach jako zagadnienie prawa międzynarodowego. Kom. Maz.-Warm. 1966 nr 4. s.535. Pełen tekst umowy Le Rond von Simson zob. Bestimungen dem Amsantritt der Interallierten Ausschusse in Oberschlesien, in Allenstein und Marienwerder. Weckruf im Osten 1920 nr 22: 25 II s. 3-4. J. Cilas, J. Symonides, op. Cit., s. 534. Z. Lietz, op. Cit., s. 201.

administracji, bezpieczeństwa i porządku publicznego. Z braku własnego aparatu urzędniczego komisje musiały opierać się w dużej mierze na dotychczasowej administracji niemieckiej. Kontrola nad jej działalnością była znikoma. Interweniowano w najbardziej jaskrawych przypadkach pod naciskiem strony polskiej. Komisje i wojska koalicyjne słabo się orientowały w stosunkach panujących na terenach plebiscytowych. O przeszłości tych ziem i ich obecnej sytuacji dowiadywały się głównie za pośrednictwem wydawanych przez Niemców broszur oraz z prasy niemieckiej. Komisja kwidzyńska dnia 12 kwietnia 1920 r. 23, a olsztyńska 14 kwietnia 1920 r. 24 ustaliły regulamin głosowania w plebiscycie zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego. Pozbawiono prawa głosu chorych umysłowo. Bezpośredni nadzór nad plebiscytem miały utworzone specjalne w każdym powiecie komisje kontrolne, składające się z 4 członków i 4 zastępców (okręg olsztyński) i 5 członków i 5 zastępców (okręg kwidzyński). Każda gmina lub majątek stanowiły obwód plebiscytowy, o ile liczba ich mieszkańców przekraczała 100. W wypadku braku odpowiedniej liczby mieszkańców sąsiednie gminy łączono razem. W każdym obwodzie głosowania miała być utworzona 4-osobowa komisja plebiscytowa, składająca się w miarę możności w połowie z Polaków i Niemców. Miały być również utworzone wydziały plebiscytowe celem sporządzenia list uprawnionych do głosowania. Termin plebiscytu ustalono, mimo protestów polskich, na dzień 11 lipca 1920 r. Był to termin najpóźniejszy z możliwych po decyzji Rady Ambasadorów z dnia 14 kwietnia 1920 r. w sprawie prowadzenia plebiscytu w ciągu 3 miesięcy 25. Oceniając działalność komisji koalicyjnych zauważyć należy, że nie wypełniły one zadań im powierzonych. Nie wprowadzono równouprawnienia ludności polskiej z niemiecką; Niemcy byli na każdym kroku faworyzowani. Porównując działalność obu komisji można zauważyć, że komisja kwidzyńska była bardziej bezstronna i więcej zdziałała na korzyść Polaków, niż komisja olsztyńska (rozbrojenie Sicherheitawehry, wprowadzenie nauki języka polskiego do szkół, mianowanie polskich doradców przy starostwach). Na polskie przygotowania do plebiscytu miało wpływ ówczesne położenie kraju. Polska uzyskała w wyniku I wojny światowej niepodległość. Konieczna była normalizacja stosunków w kraju, gdzie ścierały się interesy różnych stronnictw politycznych. Polska zaangażowała się w wojnę ze Związkiem Radzieckim, której losy ważyły się w okresie plebiscytu. Wojska na wschodzie, kwestia Litwy Środkowej, Gdańska, Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy oraz Śląska Górnego, gdzie również miał być przeprowadzony plebiscyt, odsuwały na dalszy plan zainteresowania kół rządzących i społeczeństwa polskiego sprawami Warmii, Mazur i Powiśla. 23 24 25 Gaz. Pol. dla pow. nadwiśl. 1920 nr 20: 15 IV s. 1-2. Gaz. Olszt. 1920 nr 47: 17 IV s. 2-3. Zob. bibliografia poz. 717.

Józef Piłsudski lekceważył znaczenie kresów zachodnich dla Polski, czemu dał wyraz chociażby podczas rozmowy ze Stefanem Żeromskim 26. W sejmie polskim sprawy terenów plebiscytowych były poruszane częściej, na ogół w postaci wniosków nagłych. Na forum sejmowym największą aktywność pod tym względem wykazał poseł Władysław Herz, reprezentujący Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Pracy, oraz poseł ks. Antoni Ludwiczak, od roku 1920 prezes Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Kwidzynie. Po I wojnie światowej powstały na Warmii, Mazurach i Powiślu organizacje polskie, które włączyły się w tok przygotowań do plebiscytu. Były to m.in. rady ludowe w poszczególnych powiatach oraz towarzystwa ludowe. 19 grudnia 1919 r. powstał w Warszawie Mazurski Związek Ludowy, w skład którego włączono 13 kwietnia 1920 r. rady ludowe na Mazurach 27. Na Warmii i Powiślu polskimi przygotowaniami do plebiscytu kierował Warmiński Komitet Plebiscytowy w Kwidzynie, na Mazurach Mazurski Komitet Plebiscytowy z siedzibą w Warszawie. Taki podział pracy plebiscytów (niezgodny z podziałem terenu plebiscytowego na okręgi) był podyktowany zapewne różnicami wyznaniowymi między Warmią i Powiślem a Mazurami. Oficjalnym przedstawicielami Polski na terenach plebiscytowych były konsulaty generalne w Olsztynie i Kwidzynie. W lutym 1920 r. powstało w Warszawie Zrzeszenie Plebiscytowe Ewangelików-Polaków w celu popierania i prowadzenia akcji polskiej na Mazurach 28. W Poznaniu działało Towarzystwo ku Wyzwoleniu Mazur, Warmii i Ziem Nadwiślańskich, w Krakowie Małopolski Komitet Mazurski. Poza tymi organizacjami, związanymi ściśle z plebiscytem na Warmii, Mazurach i Powiślu, powstało w kraju szereg związków i towarzystw, mających na celu obronę interesów polskich na wszystkich terenach podległych plebiscytom (a więc również na Śląsku Górnym i Cieszyńskim oraz na Spiszu i Orawie). Czołową taką organizacją był Centralny Komitet Plebiscytowy w Warszawie, utworzony na wniosek marszałka sejmu Wojciecha Trąmpczyńskiego w czerwcu 1920 r. Komitet stawiał sobie za cel koordynację działalności poszczególnych komitetów plebiscytowych 29. Towarzystwo Obrony Kresów Zachodnich w Krakowie, Komitet Obrony Kresów Zachodnich we Lwowie, Główny Komitet Pomocy Plebiscytowej Narodowego Stronnictwa Robotników w Toruniu, Komisja ds. Plebiscytowych przy Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich, Akademicki Komitet Obrony Ziem Plebiscytowych, lokalne komitety plebiscytowe, rozrzucone po całym kraju oto niepełna na pewno lista organizacji, działających na rzecz przyłączenia terenów plebiscytowych do Polski. Na uwagę zasługuje fakt dużego 26 27 28 29 Przebieg audiencji S. Żeromskiego u J. Piłsudskiego opisuje M. Warneńska, Ostatnia Róża, Gdynia 1964, s. 42. F. Leyk-Różyński: Wspomnienia działacza plebiscytowego na Mazurach. Kom. Maz.-Warm. 1958 nr 1 s. 55-56. Gaz. Warsz. 1920 nr 52: 22.II. s. 3 /bibliografia poz.1994/. Gaz. Warsz. 1920 nr 157: 11.VI. s. 4 /bibliografia poz.2049/.

zainteresowania plebiscytami wśród kolejarzy, czego wyrazem było utworzenie komitetów plebiscytowych przy dyrekcjach kolejowych w Warszawie, Krakowie i Radomiu. Przy Oddziale Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Krakowie powstał miejscowy komitet plebiscytowy, zajmujący się opieką nad wycieczkami z terenów plebiscytowych 30. Społeczeństwo polskie brało również udział w akcji plebiscytowej poprzez organizowanie licznych wieców i odczytów oraz zbieranie funduszów. Serdecznie przyjmowano w kraju wycieczki rodaków z terenów plebiscytowych 31. Propaganda polska na Warmii, Mazurach i Powiślu była bardzo utrudniona z powodu kontrakcji niemieckich. Mimo to organizowano liczne wiece i demonstracje. Ważnym orężem walki plebiscytowej była prasa polska: Gazeta Olsztyńska (z dodatkami w języku niemieckim) w Olsztynie, Mazur w Szczytnie, Gazeta Polska dla powiatów nadwiślańskich w Kwidzynie (od marca 1920 r.) oraz Ermländische Volksstimme i Masurische Volkszeitng, wydawane w Olsztynie w maju i czerwcu 1920 r. Poza tym na terenach plebiscytowych kolportowano wychodzące w Grudziądzu w języku niemieckim od stycznia 1920 roku czasopismo Weckruf im Osten. Wydawano również broszury i ulotki propagandowe. Komitet Mazurski wydał mapkę terenów plebiscytowych dla załogi koalicyjnej z komentarzem w językach angielskim, francuskim i włoskim 32. Niemcy rozpoczęli prace przygotowawcze do plebiscytu zaraz po ogłoszeniu warunków traktatu wersalskiego. Mieli oni ostoje dla swej działalności w rozbudowanym aparacie urzędniczym oraz organizacjach wojskowych i półwojskowych, jak: Sicherheitswehr (straż bezpieczeństwa), Bürgerwher (straż obywatelska), Sicherheitspolizei (policja bezpieczeństwa), Grenzschutz (straż graniczna), Einwohnerwehr (straż mieszkańców). W terenie organizowano Heimatsvereine (związki ojczyźniane). Na Powiślu istniała Arbaitsagemeinschaft (wspólnota pracy), w Olsztyńskiem Ostdeutscher Heimatdienst (wschodnioniemiecka służba ojczyzny). W lipcu 1919 r. z połączenia związku Mazurów i Warmiaków powstał: Ermländer- und Masurenbund (Związek Warmiaków i Mazurów), na czele którego stanął fabrykant, Max Worgitzki 33. Niemiecka akcja propagandowa nie przebierała w środkach dla zapewnienia zwycięstwa w plebiscycie. Prowadziły ją organizacje niemieckie, duchowieństwo katolickie i protestanckie. Oprócz organizowania wieców i manifestacji oddziaływano na ludność terenów plebiscytowych przez presję ekonomiczną (np. wydalenie z pracy za prowadzenie polskiej agitacji lub 30 31 32 33 Głos Nar. 1920 nr 136: 10.VI. s. 2 [bibliografia poz. 2046]. Zob. bibliografia, dział I. B,5, f, poz. 2670-2725. Gaz. Warsz. 1919 nr 323: 26 XI s. 6 [bibliogr. poz. 2187]. Z. Lietz, op. Cit., s.65.

sympatyzowanie z Polakami), przekupstwo 34, terror w stosunku do indywidualnych osób, jak również rozbijanie polskich wieców, demonstracji i zebrań. W agitacji antypolskiej potężnym orężem było słowo drukowane, na co Niemcy nie szczędzili funduszów. W okresie 15 lutego 1915-11 stycznia 1920 r. na 1 mieszkańca terenów plebiscytowych przypadło 65 egzemplarzy gazet niemieckich, a tylko 3 egzemplarze gazet polskich 35. W maju 1920 r. przystąpiono do sporządzenia list uprawnionych do głosowania. Z powodu strajku plebiscytowego polskich organizacji, zarządzonego za znak protestu wobec rażącego braku równouprawnienia, listy zostały sporządzone bez udziału Polaków. Niemcy skorzystali z tej sytuacji wciągając na listy nieuprawnionych do głosowania; wiele osób wpisano kilkakrotnie zapisywano również zmarłych. Część tych fałszerstw ujawniła kontrola polska w czerwcu. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wystosowało notę do Rady Najwyższej w Paryżu, dołączając do niej materiały prof. Eugeniusza Romera w sprawie niemieckich usiłowań fałszowania wyników plebiscytów w okręgach kwidzyńskim i olsztyńskim. W nocie żądano: 1) rewizji wszystkich list uprawnionych do głosowania, 2) odroczenia plebiscytu do czasu sporządzenia nowych list, 3) ustawienia w lokalach wyborczych osobnych urn dla przybyłych na głosowanie spoza terenu plebiscytowego. Komisje koalicyjne uznały za bezcelową dalszą kontrolę list, wychodząc z założenia, że nie muszą one zawierać błędów (!). Komisja kwidzyńska odrzuciła również postulat ustawienia osobnych urn dla migrantów, a olsztyńska uznała to za celowe jedynie w obwodach, gdzie liczba głosujących przekroczy 600 osób 36. Niemcy skwapliwie skorzystali z prawa sprowadzenia na głosowanie osób urodzonych na terenie plebiscytowym, ale nie mieszkających tam od dłuższego czasu. Zorganizowano werbunek w głębi Niemiec, a zwłaszcza w Nadrenii i Westfalii, dokąd najczęściej emigrowali Mazurzy. Przejazd na plebiscyt zorganizowano bądź tranzytem przez Pomorze, bądź droga morską przez Piławę. W Karolewie pod Kętrzynem założono specjalne biuro, zajmujące się wyszukiwaniem uprawnionych do głosowania, a także wystawieniem fałszywych paszportów dla osób, których z terenem plebiscytowym nie łączyły nigdy żadne więzy 37. Dla głosujących postarano się o zwolnienie z pracy, zapewniono im bezpłatną podróż oraz wyżywienie. Do okręgu olsztyńskiego przybyło w ten sposób ponad 157 tys. Niemców, głównie z Nadrenii i Westfalii, Berlina oraz części Prus Wschodnich przyznanej Niemcom bez plebiscytu 38. Udział emigrantów miał znaczny wpływ na wyniki głosowania w okręgu olsztyńskim stanowili oni ponad 37% zapisanych do głosu. 34 35 36 37 38 Na czele propagandy niemieckiej na Mazurach zakupiono m.in. 20 tys. litrów spirytusu, przewidziano zaopatrzenie w odzież i obuwie. Zob. R. Klatt, Ostpreussen unter dem Reichskommissariat 1919/1920, Heidelberg 1958, s. 230. Z. Lietz, op. Cit., s. 171-172. Z. Lietz, op. Cit., s. 81-83. Opis procedury działania centrali fałszerstw w Karolewie zob. J. Baczewski, Wspomnienia Warmiaka, Warszawa 1961, s. 89-90. W. von Gayl, Ostpreussen unter fremdem Flggen, Königsberg 1940, s. 281-282.

Liczba emigrantów sprowadzonych na Powiśle jest trudniejsza do ustalenia; według danych niemieckich (Lawin) przybyło ich około 30 tys. co wydaje się liczbą zaniżoną 39. Głosowanie, mimo sprzeciwów polskich, przeprowadzono dnia 11 lipca 1920 r. Na kartkach do głosowania umieszczono napisy: Polska-Polen i Ostpreussen-Prusy Wschodnie. Fakt zawartego w traktacie wersalskim postanowienia w sprawie głosowania za Prusami Wschodnimi, a nie za Niemcami, wykorzystali Niemcy, rozpowszechniając wizję utworzenia odrębnego państwa wschodniopruskiego (na terenach plebiscytowych, a zwłaszcza na Mazurach, istniały wśród ludności silne tendencje separastyczne). Podczas głosowania dopuszczali się Niemcy nadużyć, przewożąc swych rodaków do innych miejscowości w celu powtórnego oddania głosu. W Olsztynie przy wejściu do lokalu wyborczego stał niemiecki mąż zaufania, który odbierał kartki polskie, mówiąc, że są nie ważne, a wręczał w zamian kartki niemieckie 40. Przy stole komisji siedział niejednokrotnie żandarm pruski, obserwując przebieg głosowania. W wielu lokalach nie wyłożono kartek polskich lub je chowano; usuwano także kontrolerów polskich. Przykłady nadużyć można by mnożyć 41. Na Warmii i Mazurach na Prusy Wschodnie padło 97,5% ogólnej liczby głosów, na Polskę 2,5% 42. Na 1704 obwody głosowania Polacy uzyskali przewagę w dziewięciu, w jednym obwodzie była równowaga głosów polskich i niemieckich 43. W okręgu kwidzyńskim za Prusami Wschodnimi głosowało 92%, a za Polską 8% biorących udział w plebiscycie. Spory procent uprawnionych wstrzymał się od głosowania, np. na Powiślu z około 149 tys. uprawnionych nie głosowało około 44 tys., w tym około 42 tys. Polaków, w powiecie olsztyńskim, gdzie mieszkało około 40 tys. Polaków, na Polskę padły zaledwie 4902 głosy 44. Tak liczne wstrzymanie się od głosowania spowodowane było obawą przed represjami w razie oddania głosu na Polskę, a równocześnie niechęcią do głosowania na Prusy Wschodnie. Po plebiscycie rozpoczęli Polacy szeroką akcję protestacyjną przeciw uznaniu jego wyników. Komitety plebiscytowe i rady ludowe gromadziły wiadomości o nadużyciach niemieckich podczas głosowania. Ówczesny prezes Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego, prof. Tadeusz Dykier, złożył 30 lipca 1920 r. Radzie Najwyższej w Paryżu memoriał protestacyjny przeciw uznaniu wyników plebiscytu 45. Podobny memoriał złożono również 21 lipca 1920 r. na 39 Z. Lietz, op. cit., s.88, przypis 54. 40 Gaz. Warsz. 1920 nr 188: 12 VII s. 1 [bibliogr. poz.4612]. 41 Nadużycia Niemców podczas głosowania w pow. kwidzyńskim - zob. S. Rybka [Wyrius], Protest, Poznań 1921, s. 32-37. 42 Gaz. Warsz. 1920 nr 189: 13 VII s. 3 [bibliogr. poz. 4626]. 43 Z. Lietz, op. cit., s. 241; W.F. von Gayl, op. cit., s. 281. 44 Z. Lietz, op. cit., s. 241-242. 45 S. Rybka, op. cit., s.62-66.

ręce komisji koalicyjnej w Kwidzynie 46. Sejm polski uchwalił w dniu 28 września 1920 r. wniosek nagły posła W. Herza w sprawie nieuznania plebiscytu oraz odwołania się do Ligi Narodów 47. Przewodniczący komisji koalicyjnych złożyli w końcu lipca Radzie Najwyższej sprawozdanie z przebiegu i wyników głosowania w okręgach olsztyńskim i kwidzyńskim. Komisje otrzymały od Rady Najwyższej pełnomocnictwa dla uregulowania na miejscu kwestii związanych z plebiscytem 48. Postanowiono odłożyć na pewien czas ewakuację wojsk koalicyjnych z byłych terenów plebiscytowych. 28 lipca 1920 r. Rada Najwyższa zatwierdziła treść not do rządów Niemiec i Polski w sprawie byłych terenów plebiscytowych 49. Polsce przyznano na prawym brzegu Wisły 5 wsi w pow. kwidzyńskim: Janowo, Małe Pole, Nowe Lignowy, Kramry i Bursztych, port w Korzeniowie, przyczółek mostowy na Wiśle pod Opaleniem oraz dworzec w Gardei. W okręgu olsztyńskim przyznano Polsce 3 wsie w pow. ostródzkim: Lubsztynek. Napromek i Groszki. Do wytyczenia granicy powołano komisję graniczną pod przewodnictwem gen. Duponta, która ustaliła tymczasową linię demarkacyjną między Polską a Niemcami w okręgu kwidzyńskim 50. Oprócz wyżej wymienionych miejscowości przyznano Polsce pas ziemi na prawym brzegu Wisły szerokości 20-30 m. W takim rozwiązaniu kierowano się zawartym w traktacie wersalskim postanowieniem zapewnienia kontroli polskiej nad Wisłą. Wytyczenie granicy pociągnęło za sobą protesty zarówno ze strony polskiej nad Wisłą. Wytyczenie granicy pociągnęło za sobą protesty zarówno ze strony polskiej, jak i niemieckiej. Polacy wysuwali argumenty, że granica nie może przebiegać bliżej Wisły, niż wzdłuż tam; przeprowadzenie granicy między Wisłą a tamami sprawiałoby, że kontrola rzeki ze strony polskiej byłaby iluzoryczna 51. Strona niemiecka żądała przyznania prawego brzegu Wisły, motywując swe stanowisko koniecznością zabezpieczenia doliny wiślanej przed powodziami 52. Przejęcie prawego brzegu Wisły przez Polskę nastąpiło 16 sierpnia 53, a trzech wsi w pow. ostródzkim 31 października 1920 r. 54 Nie przyłączono do Polski innych miejscowości, w których była większość głosów polskich, ze względu na oddalenie do granicy. Szczególnie krzywdzące było przyznanie Niemcom 22 gmin i majątków w pow. sztumskim, w których plebiscyt wypadł na korzyść Polski. Były one oddzielone od granicy tylko lasami państwowymi 55. 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 Gaz. Pol. dla pow. nadwiśl. 1920 nr 94: 21 VII s. 1 [bibliogr. poz. 4684]. Zob. bibliogr. poz. 4688-4693. Gaz. Olszt. 1920 nr 84: 13 VII s. 2 [bibliogr. poz. 4796]. Czas 1920 nr 183: 5 VIII s. 3 [bibliogr. poz. 4796]. Gaz. Pol. dla pow. nadwiśl. 1920 nr 116: 15 VIII s. 1 [bibliogr. poz. 4883]. Zob. bibliogr. poz. 4925-26. Robotn. 1920 nr 207: 1 VIII s. 5 [bibliogr. poz. 4949]. Gaz. Warsz. 1920 nr 225: 18 VIII s. 3 [bibliogr. poz. 5269]. Gaz. Warsz. 1920 nr 296: 28 X s. 2 [bibliogr. poz. 5280]. Memoriał Komitetu Plebiscytowego Warmińskiego złożony przez gen. Sekretarza prof. Tadeusza Dykiera dnia 30 lipca 1920r. Wysokiej Radzie Sprzymierzonej i Skojarzonych Mocarstw w Paryżu, (W:) S. Rybka, op. cit., s. 64-65.

Komisja graniczna pod przewodnictwem gen. Duponta zebrała się w Poznaniu 15 czerwca 1921 r. w celu szczegółowego ustalenia granic na byłych terenach plebiscytowych. Granice została obsadzona przez wojska polskie i niemieckie 31 marca 1922 r. 56 Komisje koalicyjne opuściły tereny plebiscytowe w dniach 16-18 sierpnia 1920 r. przekazując jednocześnie władzę Niemcom. Ewakuację wojsk koalicyjnych rozpoczęto w kilka dni później. Pod koniec sierpnia 1920 r. zlikwidowano komitety plebiscytowe Warmiński i Mazurski. Konsulat generalny RP w Olsztynie przemianowano w początkach listopada tegoż roku na biuro paszportowe; konsulat w Kwidzynie miał być przeniesiony po ostatecznym uregulowaniu granic do Malborka lub Elbląga 57. Na podstawie uchwały Rady Ministrów z 29 lipca 1920 r. powołano rządową komisję likwidacyjną ds. plebiscytowych. W skład komisji weszli przedstawiciele Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Skarbu i Rady Ministrów. Prezesem komisji został inż. Jan Dyląg. Zadaniem komisji była likwidacja majątku polskiego na byłych terenach plebiscytowych 58. Rządowymi komisarzami likwidacyjnymi zostali mianowani: na Warmię i Powiśle Gustaw Olechowski, konsul MSZ, na Mazury inż. Karol Rykała, radca ministerialny w Ministerstwie Robót Publicznych oraz Wiktor Dobrowolny, inspektor Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej 59. W Polskiej Krajowej Kasie pożyczkowej w Warszawie otwarto dnia 6 września 1920 r. rachunek przekazowy pod nazwą Rządowa komisja likwidacyjna do spraw plebiscytowych, na który przekazano wszelkie kwoty związane z likwidacją plebiscytu, a również spóźnione ofiary na fundusz plebiscytowy 60. Po plebiscycie wzmógł się terror niemiecki wobec polskich działaczy i osób głosujących na Polskę. Polaków wydalano z pracy, wielu odstawiono pod przymusem do granicy. Niemcy przejmowali majątki osób przenoszących się do Polski. Prasa polska nawoływała do pozostawania Polaków na byłych terenach plebiscytowych, uważając wyzbywanie się majątków w Niemczech za czyn wysoce nie patriotyczny. Informowano, że urząd osadniczy nie będzie wydawał zezwoleń na zakup ziemi w Polsce osobom, które się jej wyzbyły w Niemczech 61. Koła rządzące w Polsce miały różne zapatrywania na sprawę pozostania lub wyjazdu z byłych terenów plebiscytowych polskich działaczy. Delegacji Olsztyńskiej Rady Ludowej na audiencji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Warszawie oświadczono, że żywioł polski na 56 57 58 59 60 61 Z. Litez, op. cit., s. 246-247. Gaz. Gd. 1920 nr 257: 6 XI s. 3 [bibliogr. poz. 5174]. Robotn. 1920 nr 263: IX s. 5 [bibliogr. poz. 5163]. Gaz. Warsz. 1920 nr 262: 24 IX s. 2 [bibliogr. poz. 5158]. Gaz. Warsz. 1920 nr 256: 16 IX s. 1 [bibliogr. poz. 5155]. Gaz. Warsz. 1920 nr 278: 10 X s.1 [bibliogr. poz. 5241].

tych terenach należy bezwarunkowo utrzymać i obiecano pomoc. Natomiast ówczesny premier, Wincenty Witos, odpowiedział delegatom, że jest w przygotowaniu ustawy o możliwości opcji na rzecz Polski, z powodu kilku Polaków na Warmii, Mazurach i Powiślu nie będzie się prowadziło wojny z Niemcami 62. Rząd polski wobec jaskrawych przykładów prześladowania Polaków po plebiscycie oraz wydalania ich z byłych ziem terenów plebiscytowych nie zastosował wobec mniejszości niemieckiej w Polsce mimo licznych przyrzeczeń podobnej taktyki 63. Ministerstwo Spraw Zagranicznych poleciło polskiemu poselstwu w Berlinie interweniować w związku z prześladowaniami. W następstwie interwencji rząd niemiecki potępił wystąpienia antypolskie 64, lecz akt ten nie spowodował radykalnej poprawy stosunków na byłych terenach plebiscytowych. Miejscowi działacze zjednoczyli swe siły w celu obrony polskich interesów w złożonym dnia 30 listopada 1920 r. w Olsztynie Związku Polaków w Prusach Wschodnich. Wyników plebiscytu nie można absolutnie uznać za miernik świadomości narodowej ludności terenów, na których zostało przeprowadzone głosowanie. Warmia, Mazury i Powiśle, utracone w wyniku plebiscytu wróciły po II wojnie światowej w granice macierzy. 62 63 64 J. Baczewski, op. cit., s. 105-106. Z. Lietz, op. cit., s. 249. Robotn. 1920 nr 244: 7 IX s. 4 [bibliogr. poz. 5084].

WYKAZ WYKORZYSTANYCH CZASOPISM Beil. Gaz. Olszt. Beilage zu Nr der Gazeta Olsztyńska. Zur Information unserer deutsche Mitbürger. Od roku 1920 podtyt.: Zur Information Unserer deutschsprechenden Mitbürger. Allenstein [Olsztyn], Jgg 1919 nr 2, 4-24; Jgg 1920 zu Nr 58, 61-64. Czas Czas. [Organ Stronnictwa Prawicy Narodowej]. Kraków, R. 72: 1919 nr 170-336; R. 73: 1920 nr 1-284 (komplet). Dz. Gd. Dziennik Gdański. Gdańsk, R. 1: 1919 nr 1-24, 26-105, 107-114; R. 2: 1920 nr 1-4, 6-164, 166-237, 239-250, 252-274. Erml. Volksstimme. Der Wahrheit die Ehre. Allenstein [Olsztyn], Jgg 1: 1920 nr 2,3,6. Gaz. Gd. Gazeta Gdańska. Gdańsk, R. 29: 1919 nr 137-146, 148-154, 157-162, 164-168, 170-183, 194; R. 30: 1920 nr 1-229, 233-278. Gaz. Olszt. Gazeta Olsztyńska. Olsztyn, R. 33: 1919 nr 75, 78, 82, 95, 98, 99, 144; R. 34: 1920 nr 2, 25-27, 37, 39, 40, 44, 45, 47, 49-79, 81-93, 95-105. Gaz. Pol. dla pow. nadwiśl. Gazeta Polska dla powiatów nadwiślańskich. Kwidzyn, R. 1: 1920 nr 1-38, 40-46, 48-51, 54-58, 60, 61, 63-72, 76-89, 92-95, 97, 99-102, 104, 105, 108-114, 116-121, 123-126, 128-131, 133-160, 162, 164, 166-168, 196, 204. Gaz. Warsz. Gazeta Warszawska [Organ Narodowej Demokracji]. Warszawa, R. 139: nr 174-355; R. 140: 1920 nr 1-328 [komplet]. Głos Nar. Głos Narodu [Organ Chrześcijańskiej Demokracji]. Kraków, R. 27: 1919 nr 151-321; R. 28: 1920 nr 1-284 [komplet]. Mas. Volksztg Masurische Volkszeitung Organ das Masurische Volks-Bundes. Allenstein [Olsztyn], Jgg 1: 1920 nr 5,7. Mazur Mazur. Pismo z obrazkami poświęcone Mazurom wyznania ewangelickiego. Szczytno, R. 10: 1919 nr 46-64, 66-68, 70-119; R. 11: 1920 nr 1, 3-22, 24-77. Piast- Piast. Tygodnik społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego [ Piast ]. Kraków, R. 7: 1919 nr 26-52, R. 8: 1920 nr 1-38 [komplet]. Robotn. Robotnik. Organ Polskiej Partii Socjalistycznej. Warszawa, R. 25: 1919 nr 231-411; R. 26: 1920 nr 1-326 [komplet]. Spr. Robotn. Sprawa robotnicza. Organ Narodowego Związku Robotniczego [od nr 22/1920 Narodowej Partii Robotniczej]. Warszawa, R. 2: 1919 nr 41-63; R. 3: 1920 nr 1-48 [komplet]. Weckruf Weckruf im Osten. Graudenz [Grudziądz], Jgg 1: 1920 nr 1-68, 70-75, 77, 78. Wiecz. Rodzinne Wieczory rodzinne. Dodatek do Gazety Polskiej. Kwidzyn, R. 1: 1920 nr 2-8, 11-17. Wyzw. Wyzwolenie. Pismo tygodniowe, polityczne, społeczne i gospodarcze. Organ Polskiego

Stronnictwa Ludowego [ Wyzwolenie ]. Warszawa, R. 6: 1919 nr 26-52; R. 7: 1920 nr 1-48 [komplet].

BIBLIOGRAFIA I. Sprawy Warmii, Mazur i Powiśla przed plebiscytem A. Działalność aliancka w związku z plebiscytem 1.Warmia, Mazury i Powiśle w traktacie wersalskim oraz wpływ ratyfikacji traktatu na losy tych terenów 1. SZCZEGÓŁY traktatu wersalskiego dotyczące Polski // Gaz. Warsz. 1919 nr 175: 29 VI s. 1-3. M.in. Art. 94 traktatu wersalskiego, określający granice obszaru plebiscytowego Warmii i Mazur oraz art. 96, określający granice obszaru objętego plebiscytu na Powiślu. 2. LIST otwarty do narodów angielskiego i amerykańskiego / [wyd.] Komitet Obrony Narodowej // Gaz. Warsz. 1919 nr 181: 5 VII s. 3-5. Wymienienie niesprawiedliwych względem Polski punktów traktatu wersalskiego, m.in. decyzji plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach. 3. POSTANOWIENIA co do Polski // Gaz. Gd. 1919 nr 145: 9 VII s. 1. M.in.: Przepisy głosowania w plebiscycie, ustalone przez traktat wersalski. 4. POLSKA w traktacie pokojowym : Polityczne i gospodarcze warunki, nałożone na Polskę. Sprawa Galicji Wschodniej // Piast 1919 nr 30: 27 VII s. 1-4. M.in. Doniesienie o zarządzeniu plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach. 5. GŁOSOWANIE w październiku // Gaz. Gd. 1919 nr 162: 30 VII s. 2. Sprawy polskie. Konferencja aliancka ustanowiła, że głosowanie na Warmii i Powiślu odbędzie się w początkach października, o ile do tego czasu nastąpi ratyfikacja traktatu pokojowego. [za Times ]. 6. W.K. : Zwłoka w ratyfikacji // Głos Nar. 1919 nr 140: 17 VIII s. 1. Odwlekanie ratyfikacji traktatu pokojowego przeciąga niejasną sytuację na terenach plebiscytowych, gdzie Niemcy sprawiają jeszcze w całej pełni rządy i terroryzują Polaków. 7. [SMOGORZEWSKI Kazimierz] K. SMOG. : Kiedy traktat pokojowy wejdzie w życie? // Gaz. Warsz. 1919 nr 254: 17 IX s. 1. Listy paryskie. M.in. Ratyfikacja traktatu wersalskiego zadecyduje o losie terenów plebiscytowych. W 15 dni po jego wejściu władze niemieckie mają opuścić tereny plebiscytowe. Władze obejmie 5- ososbowa międzynarodowa komisja, której zadaniem będzie przygotowanie plebiscytu. 8. WOLNOŚĆ idzie! // Mazur 1919 nr 86: 11 X s. 3. Ostatnie wiadomości. Traktat pokojowy ma być uprawniony 25 X 1919 r. W dwa tygodnie od daty uprawomocnienia Mazury przejdą pod zarząd komisji koalicyjnej. 9. KROKI dyplomatyczne w sprawie plebiscytu w Prusach Królewskich i Książęcych// Dz. Gd. 1919 nr 51: 12 X s. 1. Znaczenie Prus Wschodnich dla Polski. Niejasności w traktacie wersalskim w punktach dotyczących plebiscytu.