BITWA WARSZAWSKA W FOTOGRAFIACH I WSPOMNIENIACH

Edyta Polko BITWA WARSZAWSKA W FOTOGRAFIACH I WSPOMNIENIACH Gdy kończyła się wojna, a Polska rodziła wraz ze skończeniem wojny, kiedy cały świat pokój wyzyskiwał dla siebie, myśmy o dwa lata dłużej w porównaniu ze światem wojować musieli 1 mówił Józef Piłsudski na zjeździe legionistów w Kaliszu 7 sierpnia 1927 r. Walki o kształt polskich granic toczyły się bowiem jeszcze dwa lata po zakończeniu I wojny światowej. Granicę zachodnią ugruntowało zwycięstwo w powstaniu wielkopolskim, trzy kolejne powstania śląskie doprowadziły do ukształtowania granic na południu. Rozbicie sił rosyjskich w Bitwie Warszawskiej zadecydowało o ostatecznym kształcie granicy wschodniej i zapewniło Polsce suwerenność. Przebieg zwycięskiej Bitwy Warszawskiej chcemy przybliżyć poprzez zdjęcia ukazujące wydarzenia, które rozegrały się w czasie kilku dni sierpnia 1920 r., oraz uczestniczących w tych wydarzeniach ludzi. Fotografie mają niezaprzeczalną wartość niezależnie od walorów artystycznych, są bowiem dokumentami epoki. Ponadto są obdarzone zdolnością wzruszania, możliwością dostarczania wrażeń i przeżyć bądź to estetycznych, bądź intelektualnych i mają dużą siłę oddziaływania. 1 J. Piłsudski, Przemówienie na zjeździe legionistów w Kaliszu (7 sierpnia 1927 r.) [w:] Pisma zbiorowe, t. IX, Warszawa 1937, s. 89. 188

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... Zaprezentowane fotografie, pochodzące z zasobu Centralnego Archiwum Wojskowego, obrazują dzień po dniu Bitwę Warszawską. Uzupełnieniem przekazu zarejestrowanego przez aparat fotograficzny są wspomnienia uczestników sierpniowych działań wojennych, przede wszystkim Józefa Piłsudskiego. Wykorzystano także wojenne komunikaty prasowe Sztabu Generalnego opracowane przez Stefana Pomarańskiego. Połączenie wspomnień, rozkazów oraz meldunków z dokumentacją fotograficzną w sposób wyjątkowy przenosi w dzisiejsze czasy atmosferę panującą podczas Bitwy Warszawskiej. Nastroje panujące w stolicy tuż przed uderzeniem bolszewików doskonale opisuje mjr Bolesław Waligóra: Na ulicach snuło się wiele młodzieży i starszych ludzi z kokardami Armii Ochotniczej, maszerowały w różne strony oddziały wojskowe, a w ostatnich dniach przeciągały ulicami długie sznury taborów wojskowych. Odbywające się wiece i manifestacje oddziaływały podniecająco na nastroje, rozrzucone zaś obficie odezwy oraz plakaty nawoływały do walki o byt państwa. CAW, kol. 25/573. Ochotnicy przed Generalnym Inspektoratem Armii Ochotniczej CAW, kol. 25/583. Wymarsz warszawskiej młodzieży gimnazjalnej na front 189

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW CAW, kol. 25/581. Wymarsz kawalerii na front [ ] w Warszawie działała Straż Obywatelska, która licząc wiele tysięcy, odciążyła w pewnym stopniu pracę wojsk w tyłach; ponadto działało szereg innych organizacyj społecznych, które w tych decydujących dniach postawiły sobie zadanie współpracy z wojskiem 2. CAW, kol. 25/618. Członkowie Straży Obywatelskiej s. 197. CAW, kol. 25/622. Członkinie Białego Krzyża przygotowujące paczki dla żołnierzy na froncie 2 B. Waligóra, Bój na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 r., Warszawa 1934, 190

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... Atmosferę panującą w stolicy przed Bitwą oddają także wspomnienia Lucjana Żeligowskiego, który pisał: Wiedzieliśmy o tem, że dużo osób z pośród mieszkańców stolicy wyniosło się za granicę, by w spokoju i bezpieczeństwie przetrwać najcięższe czasy, wiedzieliśmy jednak również, że tysiące ochotników wszelakich warstw garnęło się pod broń, a dzielne kobiety, patriotyczne Polki gorąco agitują w Warszawie, głosząc wszędzie hasło:»na front«i przemawiając mężczyznom do ambicji, nawet w kawiarniach i restauracjach 3. CAW, kol. 25/598. Ćwiczenia oddziału Ochotniczej Legii Kobiet 3 L. Żeligowski, Wojna w roku 1920, Warszawa 1930, s. 116. CAW, kol. 25/628. Placówka dożywiania żołnierzy prowadzona przez organizacje kobiece 191

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW CAW, kol. 66/169. Józef Piłsudski pochylony nad mapą Osłabione odwrotem wojska polskie zgromadziły się na przedpolach Warszawy, gdzie miało dojść do decydującego starcia. Marszałek Józef Piłsudski opracował plan bitwy: Zestawiwszy po kilka razy wszystkie próby rachunku, zdecydowałem dwie rzeczy: wycofać ku południowi większą część naszej 4-ej armii i zaryzykować osłonę południową, wyciągając z niej dwie dywizje, które uważałem za najlepsze, 1-szą i 3-cią legjonową. Następnie ostatecznie postanowiłem, że kontratak poprowadzę sam, chociaż z góry w ten sposób przesądzałem, że wprowadzam wskutek tego bezład w dowodzeniu, gdy biorę może na czas dłuższy dowodzenie bezpośrednie małej zaledwie części wojsk, których byłem Naczelnym Wodzem 4. Ostateczna decyzja o miejscu bitwy zapadła w rozkazie do przegrupowania z 6 sierpnia: Szybkie posuwanie się nieprzyjaciela w głąb kraju oraz jego poważne próby przedarcia się przez Bug na Warszawę skłaniają Nacz. Dow. do przeniesienia frontu północno-wschodniego na linię Wisły z jednoczesnym przyjęciem wielkiej bitwy pod Warszawą. Jako zasadniczą linię obrony Nacz. Dow. Wybrało: linię rzeki Orzyc Narew z przyczółkiem mostowym Pułtusk przyczółek Warszawa Wisła przyczółek Dęblin Wieprz i dalej na Seret lub Strypę. s. 185. CAW, kol. 25/608. Gen. Tadeusz Rozwadowski na froncie pod Warszawą 4 J. Piłsudski, Rok 1920 [w:] Pisma mowy rozkazy, t. VII, Warszawa 1933, 192

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... Linia ta pozwoli na ustawienie wojsk własnych w schody, dogodne do uderzenia na flanki i komunikacje posuwających się grup nieprzyjacielskich 5. 8 sierpnia powstał nowy rozkaz operacyjny, opracowany przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Zasadniczą zmianą w stosunku do rozkazu z 6 sierpnia było przesunięcie części oddziałów 1 Armii na przedpolu Warszawy do 5 Armii, która otrzymała zadania zaczepne. W myśl rozkazu 5 Armia miała: [...] przeszkodzić wciskaniu się dalszemu nieprzyjaciela między Modlin a granicę, zakryć możliwie linię kolejową Modlin Mława i nie dopuścić do przedostania się bolszewików na Pomorze 6. CAW, kol. 25/605. Pomieszczenie w domu w Irenie, w którym 13 sierpnia 1920 r. odbyła się odprawa bojowa Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego z dowódcami armii: gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem i gen. Leonardem Skierskim Tuż przed rozpoczęciem decydującego starcia Piłsudski udał się do kwatery w Puławach, z której pisał: Raporty z Warszawy brzmiały uspokajająco, nieprzyjaciel widocznie przygotowywał się do ataku i czynił odpowiednie przegrupowanie sił 7. 5 Rozkaz do przegrupowania z 6 sierpnia 1920 r. [w:] Bitwa Warszawska 1920, cz. I, red. M. Tarczyński, Warszawa 1995, s. 15. 6 Rozkaz operacyjny specjalny nr 10 000 [w:] Bitwa Warszawska, cz. I, s. 19. 7 J. Piłsudski, Rok 1920 [w:] Pisma zbiorowe, t. VII, s. 125. 193

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW CAW, kol. 25/637. Gen. Józef Haller na froncie pod Radzyminem Sytuacja uległa diametralnej zmianie następnego dnia: W pierwszym ataku Sowietów został złamany nasz opór [ ]. Depesze brzmiały trwożliwie, oddając nastrój, który musiał w stolicy panować 8. CAW, kol. 25/632. Działo artyleryjskie 120 mm W rejonie na wschód Warszawy rozpoczęło się natarcie 3-ej i 16-tej armii sowieckich, które otrzymały kategoryczny rozkaz opanowania stolicy. Pierwsze uderzenie nieprzyjaciel skierował w kierunku na Radzymin [ ] 9. 8 Ibidem, s. 124. 9 Pierwsza wojna polska, red. S. Pomarański, Warszawa 1920, s. 276. 194

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... CAW, kol. 25/641. Gen. Lucjan Żeligowski, dowódca 10 Dywizji Piechoty podczas ustalania planu działania 14-go o świcie rozpoczęła się znowu silna kanonada pod Radzyminem. Dywizja była w ostrem pogotowiu. Oficerowie, jak zwykle, znajdowali się wśród żołnierzy, a ich stosunek do podwładnych był moralną siłą dywizji. W południe, bój, sądząc z odgłosów, doszedł do najwyższego napięcia, a huk wystrzałów słychać było od strony Wólki Radzymińskiej. Teraz już nie ulegało dla mnie wątpliwości, że tu dywizja będzie użyta 10. Na odcinku Radzymin w ciągu całego dnia nadzwyczaj ciężkie walki. Miasto Radzymin przechodziło dwukrotnie z rąk do rąk. Kontrakcja oddziałów 19 Dywizji, prowadzona osobiście przez gen. Rządkowskiego po obu stronach szosy Radzymin Praga, CAW, kol. 25/640. Gen. Jan Rządkowski na froncie pod Radzyminem 10 L. Żeligowski, op.cit., s. 120. 195

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW napotyka na ogromnie zacięty opór nieprzyjaciela, który nie wytrzymując ostateczne brawurowego natarcia cofa się krok za krokiem 11. CAW, kol. 25/642. Żołnierze polscy na pozycjach podczas walk pod Radzyminem Nadal istniało realne zagrożenie ze strony bolszewików: [ ] w trwożących depeszach, idących z Warszawy, próbowano robić wyraźny nacisk na mnie, abym spieszył z pomocą i zgodził się, chociaż nie przygotowany, iść natychmiast naprzód 12. CAW, kol. 25/630. Żołnierze na pozycji pod Starą Miłosną 11 Meldunek sytuacyjny nr 231 z 16 sierpnia 1920 r. [w:] Bitwa warszawska, cz. I, s. 364. 12 J. Piłsudski, Rok 1920, s.196. 196

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... CAW, kol. 25/643. Żołnierze polscy na stanowisku bojowym pod Radzyminem Dnia 15 b. m. w południe po ostrej walce Radzymin został ostatecznie przez nas opanowany. Nieprzyjaciel poniósł ciężkie straty w zabitych i rannych 13. CAW, kol. 66/503. Naczelny Wódz Józef Piłsudski w rozmowie z generałem Edwardem Śmigłym-Rydzem na froncie 15 sierpnia Józef Piłsudski podjął ostateczną decyzję co do planu bitwy. W rozkazie operacyjnym skierowanym do oddziałów Frontu Środkowego pisał: Obejmuję bezpośrednie kierownictwo nad kontrofensywą. Dając dyspozycje poszczególnym oddziałom dodał: Ja będę znajdował się 16 sierpnia na skrzyżowaniu szos Dęblin Kock i Warszawa Lublin [ ]. Zwracam uwagę na bezwzględną konieczność przeprowadzenia całej operacji w nakazanych rozmiarach. Wzgląd na 13 Pierwsza wojna polska, s. 276. 197

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW zmęczenie ludzi i na straty nie może tutaj odgrywać roli [ ]. Wszystkie wojska zrozumieć muszą, że bitwa ta rozstrzyga losy wojny i kraju i że dać ona może pożądane rezultaty tylko przy najwyższym wysiłku i woli każdego poszczególnego żołnierza i oficera 14. CAW, kol. 66/471. Naczelny Wódz przyjmuje meldunki na froncie 16 sierpnia komunikaty ze Sztabu Generalnego informowały: W dniu dzisiejszym armje frontu środkowego rozpoczęły kontrofensywę w większym stylu pod bezpośrednim kierownictwem Naczelnego Wodza. Po gwałtownym marszu ponad 40 klm. z linji Wieprza, już w południe oddziały 14-tej dywizji osiągnęły Garwolin, osadzając w ten sposób nieprzyjaciela, który pod Maciejowicami próbował przeprawić się przez Wisłę 15. CAW, kol. 25/661. Tyraliera oddziałów 15 Dywizji Piechoty podczas natarcia na odcinku Wiązowna Emów 14 Rozkaz operacyjny z 15 sierpnia 1920 r. [w:] Bitwa warszawska, cz. I, s. 171 172. 15 Pierwsza wojna polska, s. 277. 198

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... 17 sierpnia trwa akcja pościgowa wojsk polskich: Lotnicy nasi wszędzie stwierdzili przyśpieszony odwrotowy ruch drogowy taborów nieprzyjacielskich. [ ] Uchodząc w panicznym popłochu, oddziały bolszewickie wpadały na poszczególne oddziały 3-ej Dywizji Legjonów, natrafiając wszędzie, nie wyłączając oddziałów taborowych, na zdecydowany opór. Po dłuższych walkach nieprzyjaciela zupełnie rozgromiono 16. CAW, kol. 25/658. Piloci 13 Eskadry Myśliwskiej zapoznają się z przydzielonymi rejonami ataku na lotnisku w Siekierkach Grupa wypadowa i pociąg pancerny»danuta«[ ] o godz. zajęły Mińsk, zaś oddziały 15 dyw. p. wkroczyły o godzinę później 17. CAW, kol. 25/964. Pociąg pancerny nr 9 Danuta. 16 Pierwsza wojna polska, s. 278. 17 Meldunek sytuacyjny [w:] Bitwa warszawska, cz. II, Warszawa 1996, s. 87. 199

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW CAW, kol. 25/665. Przejazd czołgów R-17 przez zdobyty Mińsk Mazowiecki Na przyczółku warszawskim po ostrej walce zepchnięto nieprzyjaciela, stojącego u wrót stolicy, zmuszając go i w tym rejonie do pośpiesznego odwrotu. Dnia 17 b. m. wieczorem oddziały poznańskie zajęły Mińsk Mazowiecki. Z wkraczającemi patrolami wjeżdżał do miasta dowódca frontu północnego, generał Józef Haller, entuzjastycznie witany przez wyzwolonych mieszkańców 18. Lucjan Żeligowski, wspominając 17 sierpnia, pisał [ ] zapanował radosny nastrój. Z południa szło zwycięstwo i wyczuwaliśmy silne zdenerwowanie przeciwnika objawiające się wzmożonym ogniem. Była to zapowiedź zbliżającego się szybko odwrotu. [ ] Uderzenie z nad Wieprza szło niepowstrzymanie naprzód 19. CAW, kol. 25/663. Gen. Józef Haller na froncie pod Mińskiem Mazowieckim 18 Pierwsza wojna polska, s. 279. 19 L. Żeligowski, Wojna w roku, s. 137. 200

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... CAW, kol. 25/678. Przeprawa żołnierzy 68 pułku piechoty przez Narew pod Pułtuskiem. Pościg za bolszewikami CAW, kol. 25/681. Pozycje wojsk polskich nad Narwią [ ] wydany został rozkaz przeprawy przez Narew po prowizorycznym moście i w bród. Z zapałem godnym najwyższej pochwały piechota VII bryg. rez. rzuciła się do wody i pod osłoną swych karabinów maszynowych oraz swej artylerii zdołała przedostać się na równinę. [ ] z okrzykiem»niech żyje Polska«wszyscy rzucili się do ataku na bagnety, wypierając bolszewików definitywnie 20. 18 sierpnia Józef Piłsudski powrócił do stolicy, o której pisał: W Warszawie znalazłem nastrój nieco inny niż ten, którego się spodziewałem. Jeśli była radość i pewne uczucie ulgi z powodu oswobodzenia Warszawy od bezpośredniego nacisku, to znowu istniał duży niepokój z powodu licznych ataków na miasta w dolnej Wiśle, jak Płock i Włocławek [ ] 21. 20 Fragment raportu generała Spire`a na temat przeprawy VII brygady rezerwy przez Narew pod Serockiem 18.08.1920 r. [w:] Bitwa warszawska, cz. II, s. 180. 21 J. Piłsudski, Rok 1920, s. 129. 201

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW CAW, kol. 25/684. Żołnierze pułku aeronautycznego na pozycji w Wiśniewie pod Siedlcami Walki o Płock trwały od 19 do 20 sierpnia. Czyniąc rozpaczliwe wysiłki uratowania zagrożonej sytuacji dowództwo nieprzyjacielskie rzuciło do ataku na Płock gros sił, znajdujących się na przestrzeni pomiędzy Wisłą a granicą niemiecką, dążąc najwidoczniej tą drogą do sforsowania Wisły i oskrzydlenia Warszawy 22. CAW, kol. 66/213. Józef Piłsudski przy pracy 22 Pierwsza wojna polska, s. 279 280. 202

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... CAW, kol. 25/670. Nasypy uliczne wznoszone przez obrońców Płocka Felicjan Sławoj Składkowski w artykule dotyczącym obrony Płocka podawał niezliczone przykłady waleczności jego mieszkańców: Jakieś 16-letnie dziewczę, podrostek w spódnicy, całą noc z karabinem w ręku stało na barykadzie, a gdy trzeba było, szło pierwsze na następną, wołając cienkim głosikiem:»naprzód chłopcy!«. Jużci, wiara na Lucypera by poszła za takim dowódcą 23. Plan bolszewików został całkowicie udaremniony. W walkach, jakie się wywiązały na przedmościach Płocka, przy wydatnej pomocy mieszkańców, nieprzyjaciela odrzucono z dużemi dlań stratami 24. CAW, kol. 25/671. Obrońcy Płocka 23 Za ojczyznę. Bitwa warszawska 1920 r. w dokumentach, literaturze i pieśniach, t. I, red. L. Łochowski, Warszawa 2001, s. 77. 24 Pierwsza wojna polska, s. 280. 203

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Po zakończeniu uwieńczonych zwycięstwem walk Władysław Sikorski pisał: Bohaterskiej ludności miasta Płocka przesyłam żołnierskie uznanie za okazany hart i męstwo w obronie zagrożonej Ojczyzny 25. 20 sierpnia był kolejnym dniem sukcesów wojska polskiego. W rejonie Ciechanowa oddziały nasze odniosły szereg poważnych sukcesów, łamiąc ostatecznie zgrupowanego tam przeciwnika. Miasto Ciechanów, które przed paroma dniami zmuszeni byliśmy opuścić, zostało ponownie od- CAW, kol. 25/688. Odpoczynek żołnierzy po odparciu bolszewików spod Warszawy CAW, kol. 25/677. Gen. Władysław Sikorski odbiera raport od dowódcy baonu Dywizji Ochotniczej pod Ciechanowem 25 Rozkaz do dowództwa grupy generała Osikowskiego (do ogłoszenia w mieście) [w:] Bitwa warszawska, cz. II, s. 223. 204

Edyta Polko - Bitwa Warszawska w fotografiach... zyskane. W związku z powyższem sytuacja wojsk bolszewickich, operujących na przestrzeni pomiędzy Wisłą a granicą niemiecką, staje się coraz bardziej krytyczną 26. Ostatnim ze starć Bitwy Warszawskiej, które należy zaakcentować, był bój o Białystok. Po całodziennej bitwie 16 i 3 Armia bolszewicka zostały rozbite. Komunikat Sztabu Generalnego informował: Po zajęciu przez 1-szą Dywizję Legionów w dniu 22 b. m. rano Białegostoku trwały w samem mieście jeszcze przez 20 godzin zaciekłe walki uliczne z przybyłą na pomoc z Grodna 55-tą dywizją sowiecką i miejscową ludnością żydowską, która wydatnie zasilała szeregi bolszewickie 27. CAW, kol. 25/696. Odpoczynek legionistów 1 Pułku Piechoty Legionów w drodze na Białystok Bitwa o miasto trwała prawie cały dzień. Pierwszy i piąty pułk Legionów spisał się po bohatersku. [ ] Najdzielniej pracowały dwa kulomioty polskie [ ] bolszewicy»prażeni«kulami partyzantów polskich, oblali benzyną swój pociąg z amunicją i podpalili go. Pociąg ten nie mógł już odjechać, ponieważ partyzanci odkręcili szyny. Nastąpił wnet ogromny wybuch [ ]. Wybuchy i pożar trwały do 9 wieczór. Ostatecznie wojska polskie opanowały wszędzie sytuację 28. 26 Pierwsza wojna polska, s. 280. 27 Ibidem s. 284 285. 28 Za ojczyznę, s. 73 74. 205

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW CAW, kol. 25/695. Żołnierze 1 Pułku Piechoty Legionów w drodze na Białystok Dzień 25 sierpnia 1920 r., kiedy oddziały polskie doszły do granicy z Prusami Wschodnimi, został zapamiętany jako dzień zwycięstwa nad bolszewikami. We wszystkich pułkach i oddziałach dowództwa i żołnierze świętują dzień zwycięstwa nad bolszewikami. [ ] Sława, jaką okryła się świeżo armia polska rozbrzmiewa we wszystkich stolicach świata 29. Po zakończeniu działań wojennych Józef Piłsudski wydał rozkaz, w którym dziękował żołnierzom za trud włożony przez nich w długotrwałą walkę z bolszewikami: Zadanie nasze dobiegło końca. Nie było ono łatwem. Polska zniszczona przez wojnę nie z jej woli na ziemiach polskich prowadzoną była biedna. Nieraz, żołnierze, łzy cisnęły mi się do oczu, [...] gdym widział brudne łachmany, pokrywające wasze ciało, gdym musiał obrywać wasze skromne racje żołnierskie i żądać często byście o głodzie i chłodzie szli do krwawego boju. Praca była ciężka, a że była rzetelna, zaświadczą o tem tysiące mogił i krzyżów żołnierskich, rozsianych po ziemiach dawnej Rzeczypospolitej od dalekiego Dniepru do rodzimej Wisły. Za pracę i wytrwałość, za ofiarę i krew, za odwagę i śmiałość dziękuję wam żołnierze, w imieniu całego narodu i Ojczyzny naszej 30. 29 Kalendarz niepodległości. Na XX lecie Odrodzenia Polski na XXV-lecie wojny światowej, Warszawa 1939. 30 Rozkaz na zakończenie wojny [w:] Pisma mowy rozkazy, t. V, s. 191. 206