Raport z analizy danych zastanych w ramach projektu badawczego:

Raport z analizy danych zastanych w ramach projektu badawczego: Potrzeby kadrowe przedsiębiorców aglomeracji poznańskiej na tle kierunków społeczno-gospodarczego rozwoju regionu diagnoza, prognoza, monitoring Projekt realizowany na zlecenie Centrum Doradztwa Zawodowego dla Młodzieży w Poznaniu Poznań, wrzesień 2014

SPIS TREŚCI Wstęp... 3 1. Sytuacja demograficzna aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013... 5 1.1. Struktura ludności według płci i wieku w aglomeracji poznańskiej... 5 1.2. Problem starzenia się populacji w aglomeracji poznańskiej... 9 1.3. Zagadnienie reprodukcji ludności w aglomeracji poznańskiej... 16 1.4. Potencjał demograficzny aglomeracji poznańskiej w 2013 roku ujęcie taksonomiczne 21 2. Aktywność gospodarcza aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013... 32 2.1. Gospodarka aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013... 33 2.2. Potencjał gospodarczy aglomeracji poznańskiej w 2013 roku ujęcie taksonomiczne 45 3. Rynek pracy w aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013... 51 3.1. Rynek pracy w aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 najważniejsze wskaźniki 51 3.2. Sytuacja na rynku pracy w aglomeracji poznańskiej ujęcie taksonomiczne... 63 4. Rynek edukacyjny w aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013... 70 4.1. Zasadnicze szkoły zawodowe... 70 4.2. Licea ogólnokształcące... 74 4.3. Szkoły średnie techniczne... 75 4.4. Szkolnictwo policealne... 77 4.5. Szkolnictwo wyższe... 79 Podsumowanie... 86 Literatura... 90 2

Wstęp Dokonujące się na co dzień przeobrażenia o charakterze społeczno-gospodarczym wymagają od władz państwa, województwa, powiatu, gminy czy miasta posiadania kompleksowej informacji statystycznej na temat zachodzących z różną intensywnością zmian. Dane takie są niezbędne z punktu widzenia prowadzenia właściwej polityki rynku pracy, polityki oświatowej, czy też zwiększania atrakcyjności inwestycyjnej danego regionu. Dotyczy to również aglomeracji miejskich, które zazwyczaj obejmują centralne miasto oraz otaczające - zurbanizowane je gminy i stanowią specyficzny obszar terytorialny pełniący bardzo ważne funkcje w ramach większych jednostek terytorialnych takich jak województwo. Przedmiotem prezentowanego raportu jest analiza danych zastanych dla aglomeracji poznańskiej za lata 2009-2013. W raporcie aglomeracja poznańska utożsamiana jest z gminami powiatu poznańskiego oraz centralnego miasta Poznania. Głównym celem raportu jest przedstawienie zmian zachodzących w aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 z wykorzystaniem analizy danych zastanych w czterech zasadniczych wymiarach, które tworzą: sytuacja demograficzna, sytuacja na rynku pracy, aktywność gospodarcza oraz szkolnictwo, w odniesieniu do najważniejszych wskaźników i miar statystycznych. W odniesieniu do niektórych ważnych wskaźników i zmiennych rozszerzono przy tym zakres czasowy analizy co było podyktowane głównie potrzebą konstrukcji odpowiednich modeli prognostycznych wymagających dłuższych szeregów czasowych. W takich przypadkach zakres czasowy rozszerzono również chcąc ukazać dokonujące się zmiany w nieco szerszej perspektywie. Realizacji postawionego celu odpowiada układ raportu, który podzielony został na cztery rozdziały. W rozdziale pierwszym dokonano opisu zmian zachodzących w aglomeracji poznańskiej z demograficznego punktu widzenia. Rozdział drugi poświęcony jest aktywności gospodarczej aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013. W rozdziale trzecim uwaga została skupiona na sytuacji panującej na rynku pracy w aglomeracji poznańskiej, z kolei w rozdziale czwartym przedstawiono najważniejsze informacje na temat szkolnictwa ponadgimnazjalnego i wyższego. Szczegółowe informacje na temat zawartości poszczególnych rozdziałów prezentowanego raportu przedstawiono każdorazowo na ich początku. 3

Należy podkreślić, że celem raportu nie jest analiza i opis wszystkich danych statystycznych, które można znaleźć w różnych źródłach, publikacjach czy bazach a odnoszących się do aglomeracji poznańskiej. Starano się raczej skupić uwagę na opisie najważniejszych wskaźników, które pozwolą na bieżąco monitorować zmiany zachodzące w obszarze demografii, rynku pracy, gospodarki czy szkolnictwa. Opis wskaźników podyktowany był również w dużej mierze dostępnością danych statystycznych, które na tak niskim poziomie agregacji przestrzennej, jaką stanowi gmina, nie zawsze są możliwe do uzyskania. W raporcie skonstruowano również pewne syntetyczne miary i wskaźniki stanowiące wypadkową różnych zmiennych cząstkowych, które zazwyczaj opisują dane zjawisko jednowymiarowo. Tego typu wskaźniki pozwolą spojrzeć szerzej na aglomerację poznańską przez pryzmat wielu cech jednocześnie i traktować procesy zachodzące na jej obszarze z wielowymiarowego punktu widzenia. Konstrukcja miar syntetycznych w prezentowanym raporcie dotyczyła potencjału demograficznego, potencjału gospodarczego oraz sytuacji na rynku pracy w aglomeracji poznańskiej. Miary te pozwalały nie tylko stworzyć swego rodzaju ranking gmin ze względu na analizowane zjawisko złożone ale również poznać jego przestrzenne zróżnicowanie. W raporcie zrezygnowano ze stworzenia rankingu i klasyfikacji gmin ze względu na potencjał edukacyjny. Było to podyktowane brakiem odpowiednich zmiennych w tym zakresie mierzonych na poziomie NUTS 5 a także faktem, że w tym obszarze Poznań na tle całej aglomeracji ma w dużej mierze pozycję monopolisty. Każdy z czterech rozdziałów prezentowanego raportu poprzedzony jest kwerendą źródeł zawierających najważniejsze dane statystyczne o aglomeracji poznańskiej, miasta Poznania, powiatów województwa wielkopolskiego oraz samego województwa. Ma to ułatwić w przyszłości, w miarę dezaktualizowania się informacji zawartych w raporcie, samodzielne odnalezienie potrzebnych danych statystycznych do przeprowadzanych analiz i badań. Należy podkreślić, że kwerenda ta nie obejmuje wszystkich publikacji, raportów, opracowań na temat aglomeracji poznańskiej a jedynie wskazać miejsca, w których należy poszukiwać odpowiednich informacji statystycznych. 4

1. Sytuacja demograficzna aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 Zachodzące współcześnie przeobrażenia demograficzne związane ze zmniejszaniem się ludności, spadkiem płodności oraz starzeniem się społeczeństwa, mogą stanowić zagrożenie dla jakości życia mieszkańców i stanowić istotne wyzwanie dla prowadzenia właściwej polityki społeczno-gospodarczej. Procesy te uwidaczniają się przede wszystkim w dużych miastach i otaczających je gminach, w tym obserwowane są również z dużą intensywnością na terenie aglomeracji poznańskiej. W rozdziale tym przedstawione zostaną najważniejsze informacje na temat aglomeracji poznańskiej z demograficznego punktu widzenia (w latach 2009-2013). Wskazane zostały podstawowe źródła danych, bazy oraz publikacje, które zawierają szereg informacji statystycznych o aglomeracji poznańskiej, w kontekście zachodzących w niej procesów demograficznych. Zaproponowane zostały również najważniejsze, funkcjonujące w literaturze przedmiotu wskaźniki demograficzne, które mogą być przydatne do bieżącego monitorowania zmian w zakresie struktur ludnościowych. W szczególności zwrócono uwagę na strukturę ludności według wieku i płci, opisano problem starzenia się ludności za pomocą indeksu starości, indeksu obciążenia ludnością w wieku starszym, indeksu obciążenia populacją dzieci i młodzieży i indeksu obciążenia ogólnego. W kontekście zagadnienia reprodukcji ludności wyznaczono podstawowe wskaźniki w postaci współczynnika dzietności teoretycznej i współczynnika reprodukcji brutto. Przedstawiono również najważniejsze prognozy demograficzne sformułowane przez Główny Urząd Statystyczny a odnoszące się do podstawowych struktur ludności w najważniejszych grupach wiekowych, dokonano projekcji najważniejszych miar starzenia się ludności dla aglomeracji poznańskiej do 2035 roku oraz dokonano typologizacji gmin ze względu na tzw. potencjał demograficzny. 1.1. Struktura ludności według płci i wieku w aglomeracji poznańskiej Aglomeracja poznańska w 2013 roku, według sprawozdawczości bieżącej, liczyła 900 423 mieszkańców, w tym miasto Poznań liczyło 548 028, co stanowi 60,9% liczby mieszkańców całej aglomeracji. Liczba ludności w aglomeracji w latach 2009 2013 systematycznie, choć powoli, rosła (por. wykres 1.1). Średniookresowe tempo zmian zaludnienia aglomeracji w analizowanych latach wynosiło 100,7%, zaś liczba ludności w roku 5

Tysiące 2013 w porównaniu z rokiem 2009 była o 3,08% większa. Kobiet w analizowanym okresie było średnio o 11% więcej niż mężczyzn, przy czym wskaźnik ten jest zróżnicowany w zależności od wieku. Przykładowo, w grupie wiekowej 0-4 lat mężczyzn było średnio o 5,5% więcej aniżeli kobiet, zaś w wieku 85 lat i więcej kobiety stanowiły już 165% liczby mężczyzn (por. wykres 1.2). Najbardziej liczną gminą w aglomeracji w 2013 roku było miasto Poznań liczące 548 028 mieszkańców. Najmniej zaś liczną była gmina Kleszczewo 6 951 (por. tabela 1.1). Wykres 1.1. Dynamika liczby ludności aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 905 900 895 890 885 880 875 870 865 860 900,4 895,5 891,4 885,9 873,5 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ewidencji Ludności Tabela 1.1. Liczba ludności w gminach aglomeracji poznańskiej w latach 2009 2013 Gmina Rok 2009 2010 2011 2012 2013 Buk 12 119 12 215 12 297 12 347 12 348 Czerwonak 25 455 25 995 26 285 26 529 26 750 Dopiewo 17 078 18 290 19 391 20 318 21 489 Kleszczewo 6 003 6 166 6 384 6 623 6 951 Komorniki 18 220 19 732 20 890 22 076 23 210 Kostrzyn 16 378 17 067 17 242 17 317 17 465 Kórnik 20 080 20 973 21 495 22 232 23 075 Luboń 29 008 29 762 30 066 30 297 30 676 Mosina 26 650 27 778 28 515 29 121 29 824 Murowana Goślina 16 233 16 417 16 530 16 658 16 663 Pobiedziska 17 580 18 115 18 368 18 580 18 814 Poznań 554 221 555 614 553 564 550 742 548 028 Puszczykowo 9 575 9 734 9 812 9 787 9 819 Rokietnica 11 693 12 528 13 294 13 919 14 565 Stęszew 14 440 14 453 14 600 14 756 14 791 Suchy Las 14 737 14 822 15 253 15 614 15 971 Swarzędz 42 965 44 521 45 160 45 807 46 530 Tarnowo Podgórne 21 044 21 677 22 301 22 771 23 454 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ewidencji Ludności 6

Struktura ludności w aglomeracji poznańskiej była typowa dla struktury ludności Polski. Dominują pokolenia rodzące się co każde 30 lat, przy czym pokolenie najmłodsze (0-4 lata) jest mniej liczne niż pokolenie urodzone trzy dekady wcześniej (por. wykres 1.2). Ma to związek z ogólnopolskim trendem zmniejszającego się współczynnika dzietności, o którym będzie mowa w niniejszym opracowaniu. Należy również zwrócić uwagę, że z wykresu 1.2. wynika, że struktura wiekowa ludności jest bardziej korzystna w powiecie poznańskim, niż mieście Poznaniu. Osoby młode w gminach powiatu poznańskiego stanowią większą frakcję ludności, niż w Poznaniu. Wykres 1.2. Piramida ludności w powiecie poznańskim, Poznaniu i aglomeracji poznańskiej w 2013 roku 7

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS Według prognoz ludności sporządzonej przez Główny Urząd Statystyczny do roku 2035 liczba ludności w całej aglomeracji zwiększy się do 969,5 tys. Warto zaznaczyć, że liczba ludności samego miasta Poznania będzie systematycznie spadać do 489,5 tys. w roku 2035, zaś w gminach otaczających liczba ludności ma wzrosnąć aż o ponad 112 tys. (por. tabela 1.2). Wpisuje się w to tworzący się trend suburbanizacyjny dotyczący większości polskich aglomeracji [por. Gołata 2014]. Tabela 1.2. Prognoza ludności na lata 2015 2035 dla aglomeracji poznańskiej Prognoza na rok Powiat m. Poznań Powiat poznański Ogółem 2015 540 186 367 554 907 740 2020 529 903 401 220 931 123 2025 518 479 429 814 948 293 2030 504 514 455 683 960 197 2035 489 522 480 014 969 536 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 8

1.2. Problem starzenia się populacji w aglomeracji poznańskiej Starzenie się społeczeństwa jest coraz częściej podnoszonym problemem [Kowalewski, Majdzińska 2012; Okólski, Fihel 2012]. Dotyczy ono niekorzystnych z punktu widzenia ekonomicznego i społecznego zmian w strukturze wiekowej ludności oraz spadku płodności i wydłużania się przeciętnego trwania życia. Jako ludność starą najczęściej definiuje się osoby w wieku 65 lat i więcej [Kurkiewicz (red.) 2010]. W całej aglomeracji, jak i w tworzących ją powiatach liczba ludności starej systematycznie rośnie (por. tabela 1.3.). Proces ten jest szczególnie dynamiczny w gminach otaczających Poznań, gdzie w porównaniu z rokiem 2009 liczba ludności starej wzrosła w roku 2013 aż o 24,7%. W Poznaniu wskaźnik ten wyniósł 14,2%, zaś dla całej aglomeracji wyniósł 17%. Przeciętnie z roku na rok w okresie 2009 2013 liczba ludności starej wzrastała: w powiecie poznańskim o 5,7%, w Poznaniu o 3,4%, w całej aglomeracji o 4%. Tabela 1.3. Liczba ludności w wieku 65 lat i więcej w aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 Rok Powiat poznański Poznań Aglomeracja 2009 29 742 81 933 111 675 2010 30 522 82 337 112 859 2011 32 812 86 630 119 442 2012 34 862 90 136 124 998 2013 37 096 93 570 130 666 Źródło: Ewidencja Ludności Ludność w wieku 65 lat i więcej najczęściej jest bierna zawodowo (na przykład w województwie wielkopolskim według BAEL ludność bierna zawodowo w wieku 50 lat i więcej stanowiła 65,8% ludności w tej grupie wiekowej; można przypuszczać, że po osiągnięciu wieku emerytalnego wskaźnik ten może osiągać wartości powyżej 90%). Osoby takie mogą stanowić obciążenie, społeczne i ekonomiczne, dla niższych kohort wiekowych. Ma to znaczenie zwłaszcza w kontekście zmniejszającej się dynamiki przyrostu liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i spadku w całej aglomeracji liczby ludności w wieku produkcyjnym (por. tabela 1.4.). 9

Tabela 1.4. Ludność w wieku przedprodukcyjnym (14 lat i mniej) oraz produkcyjnym (15 64 lat) w aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 Wiek przedprodukcyjny produkcyjny Lata Powiat poznański Poznań Aglomeracja 2009 56140 69201 125341 2010 60254 70908 131162 2011 62231 71136 133367 2012 64050 71663 135713 2013 65984 72194 138178 2009 224465 381484 605949 2010 229602 378890 608492 2011 232678 372562 605240 2012 235206 365653 600859 2013 238352 358894 597246 Źródło: Ewidencja ludności Liczby bezwzględne wskazują jedynie ogólne trendy w zmianie struktury ludności. Demografowie stosują syntetyczne miary procesów starzenia się ludności, wśród których wymienia się [Kurkiewicz 2010]: gdzie: 1. Indeks starości (I 1 ) I(x x s, t 0 ) = L(x x s,t 0 ) 100, (1.1) L(x x m,t 0 ) L(x x s, t 0 ) liczebność populacji starej (jako x s przyjmuje się najczęściej 65 lat) w momencie t 0, L(x x m, t 0 ) liczba dzieci i młodzieży (jako x m przyjmuje się najczęściej 14 lat) w momencie t 0. Twórca indeksu A. Sauvy zaproponował interpretację przyjmując, że populacja w liczniku to populacja dziadków, a w mianowniku wnuków. Indeks starości podaje więc liczbę dziadków przypadających na 100 wnuków. gdzie: 2. Indeks obciążenia ludnością w wieku starszym (I 2 ) I(x x s, t 0 ) = L(x x s,t 0 ) 100 (1.2) L(x m <x<x s,t 0 ) 10

L(x x s, t 0 ) liczebność populacji starej (jako x s przyjmuje się najczęściej 65 lat) w momencie t 0, L(x m < x < x s, t 0 ) liczba osób dosrosłych (jako x m przyjmuje się najczęściej 14 lat) z wyłaczeniem ludności starej (jako x s przyjmuje się najczęściej 65 lat) w momencie t 0. 3. Indeks obciążenia populacją dzieci i młodzieży (I 3 ) I(x x m, t 0 ) = L(x x m,t 0 ) 100 (1.3) L(x m <x<x s,t 0 ) gdzie: L(x x m, t 0 ) liczba dzieci i młodzieży (jako x m przyjmuje się najczęściej 14 lat) w momencie t 0, L(x m < x < x s, t 0 ) liczba osób dosrosłych (jako x m przyjmuje się najczęściej 14 lat) z wyłączeniem ludności starej (jako x s przyjmuje się najczęściej 65 lat) w momencie t 0. 4. Indeks obciążenia ogólnego (I 4 ) I(x x m x x s, t 0 ) = L(x x m,t 0 )+L(x x s,t 0 ) L(x m <x<x s,t 0 ) 100 (1.4.) gdzie: L(x x m, t 0 ) liczba dzieci i młodzieży (jako x m przyjmuje się najczęściej 14 lat) w momencie t 0, L(x x s, t 0 ) liczebność populacji starej (jako x s przyjmuje się najczęściej 65 lat) w momencie t 0, L(x m < x < x s, t 0 ) liczba osób dosrosłych (jako x m przyjmuje się najczęściej 14 lat) z wyłaczeniem ludności starej (jako x s przyjmuje się najczęściej 65 lat) w momencie t 0. Indeks obciążenia ogólnego wyznacza się zatem jako stosunek liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym do liczby ludności w wieku produkcyjnym. Indeks starości (I 1 ) zarówno w Poznaniu, powiecie poznańskim, jak i całej aglomeracji od 1995 roku systematycznie rośnie (por. tabela 1.5). Najgorsza sytuacja jest w Poznaniu, 11

gdzie w 2013 roku na 100 wnuków przypadało aż 129,6 dziadków. W nadchodzących latach znacznie wzrośnie odsetek ludzi starszych, co będzie implikować konieczność zapewnienia odpowiedniej infrastruktury (na przykład zwiększenia liczby miejsc w oddziałach geriatrycznych, budowa udogodnień dla osób z ograniczonymi możliwościami fizycznymi windy, podjazdy, autobusy i tramwaje niskopodłogowe itp.). Indeks obciążenia ludnością w wieku starszym (I 2 ) będący stosunkiem liczby ludności 65+ do liczby ludności w wieku produkcyjnym w mieście Poznaniu charakteryzuje się stałą tendencją wzrostową (por. tabela 1.5). W 1995 roku na jedną osobę starą przypadało około 5,5 osoby w wieku produkcyjnym, w 2007 5, a w 2013 już 4. W powiecie poznańskim współczynnik I 2 w latach 1995 2010 wykazywał tendencję spadkową, natomiast od 2011 zaczął wzrastać. Dla całej aglomeracji do roku 2010 współczynnik utrzymywał się na mniej więcej tym samym poziomie 17 17,6, później zaczął wykazywać tendencję rosnącą. Indeks obciążenia populacją dzieci i młodzieży (I 3 ) będący analogicznym do indeksu obciążenia ludnością w wieku starszym do 2007 roku wykazywał się tendencją spadkową (w każdej jednostce terytorialnej), później zaczął rosnąć (por. tabela 1.5). Wzrost wynika bardziej ze spadku liczby ludności w wieku produkcyjnym, niż ze wzrostu liczby urodzeń. W 2013 roku na jedno dziecko w powiecie poznańskim przypadało nieco poniżej 4 osób w wieku produkcyjnym, w Poznaniu nieco powyżej 5, zaś w całej aglomeracji między 4 a 5. Indeks obciążenia ogólnego (I 4 ) będący miarą obciążenia pracujących 1 przez niepracujące dzieci i dziadków w 2013 roku był na podobnym poziomie (w powiecie poznańskim nawet niższym) jak w 1995 roku. Jednak w poprzednim stuleciu jego główną składową była liczba dzieci, natomiast w 2013 jest nią liczba dziadków. Obrazuje to starzenie się społeczeństwa aglomeracji większego w Poznaniu, niż otaczających go gminach. Młodsze społeczeństwo w gminach okalających Poznań może świadczyć o migracji mieszkańców miast na przedmieścia (tzw. procesy suburbanizacyjne [Gołata 2014]), która charakteryzuje w większym stopniu osoby młode (w wieku rozrodczym) niż starsze. Potwierdzenie tej tezy wymaga przeprowadzenia jednak szczegółowych badań. 1 Choć nie wszystkie osoby w wieku pracującym są aktywne zawodowo, można przyjąć, że współczynnik aktywności w aglomeracji poznańskiej jest większy niż dla całego województwa (74,6% w 2013 roku). 12

w tys. osób Tabela 1.5. Miary starzenia się ludności dla aglomeracji poznańskiej w latach 1995-2013 Rok Powiat poznański Poznań Aglomeracja I 1 I 2 I 3 I 4 I 1 I 2 I 3 I 4 I 1 I 2 I 3 I 4 1995 39,2 14,5 37,0 51,6 67,9 17,9 26,4 44,3 57,7 17,0 29,4 46,4 1996 40,5 14,4 35,6 50,1 72,0 18,2 25,3 43,5 60,6 17,1 28,3 45,4 1997 42,0 14,3 34,1 48,4 76,7 18,5 24,1 42,6 64,0 17,3 27,0 44,3 1998 44,0 14,2 32,3 46,6 81,9 18,6 22,7 41,4 67,8 17,3 25,6 42,9 1999 44,5 13,9 31,3 45,3 87,6 18,3 20,9 39,2 70,9 17,0 24,0 41,0 2000 46,3 13,8 29,9 43,7 92,6 18,5 19,9 38,4 74,4 17,1 22,9 40,0 2001 48,2 13,8 28,6 42,3 97,8 18,7 19,2 37,9 78,0 17,2 22,0 39,2 2002 50,4 13,7 27,3 41,0 102,9 19,0 18,4 37,4 81,8 17,3 21,2 38,5 2003 52,4 13,7 26,2 40,0 107,4 19,2 17,9 37,1 85,0 17,5 20,5 38,0 2004 53,8 13,7 25,5 39,2 112,3 19,6 17,4 37,0 88,0 17,6 20,0 37,7 2005 54,8 13,6 24,7 38,3 115,8 19,8 17,1 36,9 90,1 17,7 19,6 37,4 2006 54,9 13,3 24,2 37,5 117,4 19,9 16,9 36,8 90,8 17,6 19,4 37,0 2007 55,0 13,1 23,9 37,1 118,9 20,0 16,9 36,9 91,1 17,6 19,3 37,0 2008 53,8 12,9 24,0 36,9 119,1 20,2 17,0 37,1 90,3 17,6 19,5 37,0 2009 53,0 12,7 24,1 36,8 118,4 20,3 17,2 37,5 89,1 17,5 19,7 37,2 2010 50,7 12,7 25,2 37,9 116,1 20,5 17,6 38,1 86,0 17,6 20,4 38,0 2011 52,7 13,5 25,6 39,1 121,8 21,9 18,0 39,9 89,6 18,7 20,9 39,6 2012 54,4 14,2 26,1 40,2 125,8 23,2 18,4 41,6 92,1 19,7 21,4 41,1 2013 56,2 14,9 26,5 41,3 129,6 24,5 18,9 43,4 94,6 20,7 21,9 42,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Prognozy liczby ludności sporządzone przez GUS w 2012 roku przewidują wzrost liczby ludności w wieku do 14 lat do 2020 roku, później systematyczny spadek do roku 2035 (por. wykres 1.3). Liczba ludności w wieku produkcyjnym do 2020 roku będzie spadać, by później do roku 2035 notować nieduży wzrost (głównie dzięki wzrostowi w powiecie poznańskim; w Poznaniu spodziewa się ustawicznego spadku; por. wykres 1.4.). Wykres 1.3. Prognoza liczby ludności w wieku do 14 lat na lata 2015 2035 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2015 2020 2025 2030 2035 Poznań 72928 74982 70532 63157 57126 Powiat poznański 66055 73760 74697 72121 70237 Aglomeracja 138983 148742 145229 135278 127363 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 13

w tys. osób w tys. osób wykres 1.5). Liczba ludności 65+ będzie stale wzrastać, przy czym będzie to wzrost gasnący (por. Wykres 1.4. Prognoza liczby ludności w wieku 15 do 64 lat na lata 2015 2035 700 600 500 400 300 200 100 0 2015 2020 2025 2030 2035 Poznań 372307 347644 334234 329722 324001 Powiat poznański 260531 273656 288331 308579 327129 Aglomeracja 632838 621300 622565 638301 651130 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Wykres 1.5. Prognoza liczby ludności w wieku 65 lat i więcej na lata 2015 2035 250 200 150 100 50 0 2015 2020 2025 2030 2035 Powiat poznański 40968 53804 66786 74983 82648 Poznań 94951 107277 113713 111635 108395 Aglomeracja 135919 161081 180499 186618 191043 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 14

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2015 2020 2025 2030 2035 w tys. osób Niekorzystne zmiany demograficzne będą utrzymywać się w przyszłości. Spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym oraz niekompensujący wzrost liczby osób starszych wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym spowoduje wzrost wartości indeksu starości (I 1 ) (wykres 1.6). W 2030 roku w powiecie poznańskim wskaźnik ten przekroczy wartość 100, natomiast w roku 2035 w Poznaniu na 100 wnuków będzie już prawie 190 dziadków. Indeks obciążenia ludnością w wieku starszym (I 2 ) do 2035 roku będzie rósł, choć pod koniec tego okresu ustabilizuje się na mniej więcej stałym poziomie (w Poznaniu na jedną osobę w wieku starszym będą przypadały 3 osoby w wieku produkcyjnym, zaś w powiecie poznańskim 4). Indeks obciążenia populacją dzieci i młodzieży (I 3 ) będzie spadał, co wynika z przewidywanego zmniejszania się liczby osób do 14 lat do 2035 roku. Indeks obciążenia ogólnego (I 4 ) do 2025 roku będzie wzrastał, następnie zaś nieco zmaleje. Jednak spadek ten wynika z większego spadku liczby ludności do 14 lat. Wykres 1.6. Miary starzenia się ludności i ich prognozy dla całej aglomeracji poznańskiej w latach 1995 2035 160 I1 I2 I3 I4 Prognoza I1 Prognoza I2 Prognoza I3 Prognoza I4 140 120 100 80 60 40 20 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 15

Dokonując podsumowania zawartych w tym punkcie rozważań można stwierdzić, że populacja aglomeracji poznańskiej starzeje się. Do 2035 roku będzie przybywać ludności starszej, przy spadku liczby dzieci. Będzie to powodować spadek liczby uczniów i studentów, przy jednoczesnym wzroście obciążenia świadczeniami społecznymi dla osób starszych (emerytury, renty, konieczność dostosowania infrastruktury, czy wręcz uruchomienia kierunków kształcenia związanych z opieką nad ludźmi starszymi). 1.3. Zagadnienie reprodukcji ludności w aglomeracji poznańskiej Reprodukcja ludności jest zjawiskiem polegającym na ciągłym odnawianiu się populacji w rezultacie zachodzących w niej zjawisk [Paradysz 2010]. Reprodukcja ma związek nie tylko z urodzeniami i zgonami mieszkańców, ale również zalicza się do niej migracje. Struktura wiekowa, ale również zdolność populacji do odtworzenia się wpływa nie tylko na gospodarkę (tzw. ręce do pracy ), ale również na społeczeństwo jako takie (na przykład zwiększenie finansowania opieki nad osobami starszymi kosztem innych dziedzin). Tabela 1.6. Urodzenia żywe, zgony ogółem i przyrost naturalny w aglomeracji poznańskiej w latach 1995 2013 Rok Powiat poznański Poznań Aglomeracja Urodzenia żywe Zgony ogółem Przyrost naturalny Urodzenia żywe Zgony ogółem Przyrost naturalny Urodzenia żywe Zgony ogółem Przyrost naturalny 1995 2812 2185 627 4941 6336-1395 7753 8521-768 1996 2805 2236 569 4917 6101-1184 7722 8337-615 1997 2721 2239 482 4741 6014-1273 7462 8253-791 1998 2652 2126 526 4654 6181-1527 7306 8307-1001 1999 2628 2160 468 4597 5973-1376 7225 8133-908 2000 2667 2180 487 4619 5910-1291 7286 8090-804 2001 2735 2100 635 4693 5776-1083 7428 7876-448 2002 2522 2163 359 4322 5551-1229 6844 7714-870 2003 2704 2173 531 4829 5617-788 7533 7790-257 2004 2985 2131 854 4857 5554-697 7842 7685 157 2005 3088 2161 927 5274 5280-6 8362 7441 921 2006 3375 2284 1091 5557 5534 23 8932 7818 1114 2007 3595 2250 1345 5581 5568 13 9176 7818 1358 2008 4078 2294 1784 6060 5678 382 10138 7972 2166 2009 4102 2240 1862 6176 5515 661 10278 7755 2523 2010 4354 2292 2062 6045 5634 411 10399 7926 2473 2011 4242 2315 1927 5839 5396 443 10081 7711 2370 2012 4188 2424 1764 5797 5678 119 9985 8102 1883 2013 4129 2493 1636 5671 5772-101 9800 8265 1535 Źródło: Ewidencja Ludności 16

Przyrost naturalny (saldo urodzeń i zgonów) zarówno w powiecie poznańskim, jak i mieście Poznaniu charakteryzuje się zmienną dynamiką, przy czym w całym analizowanym okresie (1995 2013) w powiecie poznańskim zanotowano dodatni przyrost naturalny; w Poznaniu do 2004 roku był on ujemny, następnie do 2012 charakteryzował się saldem dodatnim, natomiast w 2013 roku liczba zgonów znów przewyższyła o 101 liczbę urodzeń (por. tabela 1.6). Dzięki bardzo korzystnemu saldu przyrostu naturalnego w powiecie poznańskim, w całej aglomeracji od 2004 roku notuje się przewagę liczby urodzeń nad zgonami (choć trend jest malejący). W ujęciu względnym, Poznań ma niższy wskaźnik urodzeń i wyższy wskaźnik zgonów na 1000 mieszkańców niż gminy powiatu poznańskiego (por. tabela 1.7). Prawdopodobnie wynika to ze struktury wiekowej w ramach poszczególnych jednostek przestrzennych (por. wykres 1.2), gdzie powiat poznański ma względnie więcej osób w wieku rozrodczym i mniej osób starszych niż Poznań. Niski współczynnik narodzin i niski współczynnik zgonów wpisuje aglomerację poznańską do grupy społeczeństw zaawansowanych (tzw. trzecie przejście demograficzne, Okólski [2012]). Tabela 1.7. Urodzenia, zgony i przyrost naturalny na 1000 mieszkańców w aglomeracji poznańskiej w latach 2002-2013 Rok Powiat poznański Powiat m. Poznań Aglomeracja przyrost przyrost przyrost urodzenia zgony urodzenia zgony urodzenia zgony naturalny naturalny naturalny 2002 9,5 8,2 1,4 7,7 9,8-2,2 8,1 9,1-1,0 2003 10,0 8,0 2,0 8,6 10,0-1,4 8,9 9,2-0,3 2004 10,8 7,7 3,1 8,7 9,9-1,2 9,2 9,0 0,2 2005 10,9 7,7 3,3 9,5 9,5 0,0 9,8 8,7 1,1 2006 11,6 7,9 3,8 10,0 10,0 0,0 10,4 9,1 1,3 2007 12,1 7,6 4,5 10,1 10,1 0,0 10,6 9,0 1,6 2008 13,4 7,5 5,8 11,0 10,3 0,7 11,7 9,2 2,5 2009 13,1 7,2 5,9 11,3 10,1 1,2 11,8 8,9 2,9 2010 13,3 7,0 6,3 10,9 10,1 0,7 11,7 8,9 2,8 2011 12,7 6,9 5,8 10,5 9,7 0,8 11,3 8,6 2,7 2012 12,3 7,1 5,2 10,5 10,3 0,2 11,2 9,0 2,1 2013 11,8 7,2 4,7 10,3 10,5-0,2 10,9 9,2 1,7 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Trend przyrostu naturalnego w ujęciu względnym od 2009 roku jest spadkowy (por. wykres 1.7) i przy jego utrzymaniu się za kilka - kilkanaście lat można spodziewać się ujemnego salda. 17

Wykres 1.7. Przyrost naturalny na 1000 mieszkańców w aglomeracji poznańskiej w latach 2002-2013 Pow. poznański Poznań Aglomeracja 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS W demografii, głównymi miarami reprodukcji ludności są współczynnik dzietności teoretycznej i współczynnik reprodukcji brutto [Paradysz 2010]. Współczynnik dzietności teoretycznej (WDT) jest miarą intensywności płodności w ujęciu przekrojowym [Kurkiewicz 2010]. Definiowany jest jako średnia liczba dzieci, jakie urodziłaby kobieta w ciągu całego swojego okresu rozrodczego (w demografii okres ten jest ustalony na 15 49 lat) i wyraża się wzorem: 49 WDT(t) = x=15 h x W[U(x, t)] (1.5) gdzie: h x długość przedziału wieku 2, W[U(x, t)] surowy współczynnik urodzeń 3 kobiet w wieku x w okresie t. Zakłada się, że do zachowania prostej zastępowalności pokoleń w długim okresie (liczby urodzeń równoważącej liczbę zgonów), współczynnik dzietności teoretycznej powinien wynosić około 2,05 [Paradysz 2010]. Współczynnik dzietności teoretycznej zakłada 2 Na przykład dla jednorocznych grup wieku h x = 1, dla pięcioletnich h x = 5, itp. 3 Stosunek liczby urodzeń do średniej liczby ludności. 18

niewystępowanie umieralności, jednak Paradysz [2010] zauważa, że przy niskim poziomie zgonów kobiet w wieku rozrodczym, można pominąć tę kwestię. Współczynnik reprodukcji brutto (WRB) obliczany jest analogicznie do WDT z tą różnicą, że w jego obliczeniu bierze się pod uwagę wyłącznie narodzenia dziewczynek. Stąd, w uproszczeniu, współczynnik ten oblicza się ze wzoru: WRB(t) = k WDT(t) (1.6) gdzie: k frakcja urodzeń dziewczynek. Współczynnik reprodukcji brutto interpretowany jest jako miara zastępowalności matek przez ich córki. Innymi słowy w jakim stopniu generacja matek zostanie zastąpiona przez generację córek. Wartości poniżej jedności oznaczają, że generacja córek będzie mniej liczna niż generacja matek, co może owocować w przyszłości spadkiem liczby urodzeń i przyrostu naturalnego. Tabela 1.8. Współczynniki dzietności i reprodukcji brutto w podregionie poznańskim i m. Poznaniu w latach 2002-2013 Rok Podregion 61 - poznański dzietność Podregion 62 - m. Poznań Podregion 61 - poznański reprodukcja brutto Podregion 62 - m. Poznań 2002 1,288 0,967 0,627 0,469 2003 1,303 1,049 0,634 0,517 2004 1,321 1,035 0,625 0,497 2005 1,355 1,104 0,657 0,536 2006 1,396 1,153 0,683 0,549 2007 1,474 1,146 0,706 0,556 2008 1,577 1,248 0,764 0,618 2009 1,527 1,281 0,750 0,610 2010 1,578 1,242 0,761 0,611 2011 1,463 1,196 0,713 0,574 2012 1,462 1,185 0,708 0,578 2013 1,409 1,167 0,683 0,577 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Współczynnik dzietności teoretycznej w okresie 2002 2013 charakteryzował się zmienną dynamiką i obecnie tendencja jest ujemna, zarówno w Poznaniu, jak i podregionie poznańskim (por. wykres 1.8). Dodatkowo, znajduje się on znacznie poniżej poziomu 19

zapewniającego prostą zastępowalność pokoleń (2,05). Dodatkowo, współczynnik reprodukcji brutto potwierdza tezę o starzeniu się społeczeństwa, gdyż generacja córek w przyszłości nie zastąpi generacji matek (por. tabela 1.8). Należy również zaznaczyć, że sytuacja prezentuje się lepiej w podregionie poznańskim, niż w mieście Poznaniu. Wykres 1.8. Dzietność i reprodukcja brutto w Poznaniu i podregionie poznańskim w latach 2002-2013 dzietność - Podregion 61 - poznański dzietność - Podregion 62 - m. Poznań reprodukcja brutto - Podregion 61 - poznański 2 reprodukcja brutto - Podregion 62 - m. Poznań 1,5 1 0,5 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Obliczone powyżej współczynniki dzietności i reprodukcji nie uwzględniają migracji. Spadający przyrost naturalny i starzenie się ludności mogą choć w części zrekompensować migracje. Znajdujący się w szczególnie niekorzystnej sytuacji demograficznej Poznań traci rocznie 2500 3000 ludności w związku z emigracją (krajową i zagraniczną, por. tabela 1.9). Można przypuszczać, że znaczna część tej migracji odbywa się do gmin okalających Poznań (procesy suburbanizacyjne). Dodatnie saldo migracji w powiecie poznańskim jest wyższe, niż ujemne saldo dla Poznania. Stąd wniosek, że gminy powiatu poznańskiego są atrakcyjnym miejscem dla osiedlania się ludności. Przypuszczając, że ludność skłonna do migracji jest w większości w wieku produkcyjnym, jej napływ będzie częściowo rekompensować niekorzystne procesy rozrodczości i starzenia się społeczeństwa w mieście. Nie należy jednak przypuszczać, że migracje będą stanowić panaceum na bolączki demograficzne aglomeracji. 20

Tabela 1.9. Saldo migracji w powiecie poznańskim, Poznaniu i aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 Rok Powiat poznański Poznań Aglomeracja 2009 5916-2871 3045 2010 5790-3005 2785 2011 5711-2493 3218 2012 5315-2310 3005 2013 6025-2578 3447 Źródło: Ewidencja Ludności 1.4. Potencjał demograficzny aglomeracji poznańskiej w 2013 roku ujęcie taksonomiczne Podsumowaniem rozważań w rozdziale poświęconym sytuacji demograficznej będzie próba typologizacji gmin wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej ze względu na tzw. potencjał demograficzny. Analiza obejmować będzie 2013 rok i odnosić się będzie do zestawu najważniejszych - dostępnych na tym poziomie zmiennych, które go determinują. Na potrzeby typologizacji stworzony zostanie ranking gmin z wykorzystaniem syntetycznego miernika rozwoju (porządkowanie liniowe) oraz utworzone zostaną z jego wykorzystaniem odpowiednie grupy gmin podobnych do siebie ze względu na to zjawisko. W literaturze przedmiotu pod pojęciem potencjału demograficznego rozumie się,,siłę napędową tkwiącą w zasobach ludzkich, a więc przede wszystkim w liczbie ludności i jej strukturze wiekowej, która jest kluczowym czynnikiem determinującym rozwój regionu [Mazowiecki Ośrodek Badań Regionalnych 2013]. Podobnie definiuje potencjał demograficzny Krupowicz [2008], według której jest to ogół możliwości, zdolności i mocy tkwiący w populacji (jej stanie, strukturze i natężeniu procesów ludnościowych) regionu. Ze względu na fakt, że tak zdefiniowane pojęcie jest kategorią złożoną, wnioskowanie o sytuacji gmin wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej ze względu na ich potencjał demograficzny z punktu widzenia tylko jednej zmiennej byłoby niepełne. Dlatego kluczowym problemem pozostaje odpowiedni dobór zmiennych diagnostycznych determinujących potencjał demograficzny. Ich wybór podyktowany powinien być nie tylko merytoryczną analizą badanego zjawiska ale również dostępnością odpowiednich danych statystycznych. Można również wykorzystać formalne kryteria statystyczne, jednakże na potrzeby porządkowania i klasyfikacji gmin ograniczono się do merytorycznego uzasadnienia 21

poszczególnych zmiennych diagnostycznych oraz dostępności odpowiednich danych statystycznych. Należy bowiem pamiętać, że gmina jako niski poziom agregacji przestrzennej, jest opisywana mniejszym zestawem cech statystycznych w porównaniu do powiatu czy województwa, dla których zdecydowanie szerszy jest zestaw potencjalnych zmiennych diagnostycznych, które można wykorzystać w analizach taksonomicznych. W badaniu polegającym na stworzeniu rankingu gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku i ich klasyfikacji wykorzystano 9 zmiennych diagnostycznych, które postulowane były w literaturze przedmiotu [Krupowicz 2008]. Podobny zestaw zmiennych, które można wykorzystać w klasyfikacji jednostek przestrzennych ze względu na ich potencjał demograficzny można znaleźć w pracy Szwarca [2012] oraz w publikacji Urzędu Statystycznego w Poznaniu [2008]. X 1 Zmiana liczby ludności w 2013 roku w stosunku do roku 2012 (wzrost lub spadek w %) stymulanta, X 2 Indeks starości - stosunek liczby ludności w wieku 65+ do liczby ludności w wieku do 14 lat destymulanta, X 3 Udział osób w wieku produkcyjnym mobilnym 4 (w % ludności ogółem) stymulanta, X 4 Współczynnik urodzeń (na 1000 ludności) stymulanta, X 5 Współczynnik zgonów niemowląt (na 1000 urodzeń żywych) destymulanta, X 6 Współczynnik przyrostu naturalnego (na 1000 ludności) stymulanta, X 7 Współczynnik napływu migracyjnego (na 1000 ludności) stymulanta, X 8 Współczynnik odpływu migracyjnego (na 1000 ludności) destymulanta, X 9 Efektywność migracji (na 100 migrujących) stymulanta. Wartości liczbowe wszystkich zmiennych diagnostycznych dla poszczególnych gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku zawarte zostały w tabeli 1.10. 4 Wiek produkcyjny mobilny to kategoria osób wieku produkcyjnego obejmująca ludność w wieku 18-44 lata, definicja podana za GUS: http://old.stat.gov.pl/gus/definicje_plk_html.htm?id=poj-3088.htm, dostęp 15.11.2014. 22

Tabela 1.10. Wartości zmiennych diagnostycznych opisujących potencjał demograficzny gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku Gmina X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 m. Luboń 101,3 71,7 42,7 11,7 5,6 3,8 20,9 14,6 17,7 m. Puszczykowo 100,3 104,7 37,2 8,5 0,0-0,9 18,2 12,5 18,5 Buk 100,0 70,2 41,7 10,6 0,0 2,5 11,8 12,6-3,3 Czerwonak 100,8 53,5 42,6 11,2 3,4 4,5 19,0 13,8 15,8 Dopiewo 105,8 36,5 44,5 13,9 0,0 7,7 53,9 10,3 67,8 Kleszczewo 105,0 37,4 44,9 15,9 0,0 8,0 46,2 9,5 65,9 Komorniki 105,1 37,7 47,0 15,6 2,8 10,5 53,3 11,8 63,8 Kostrzyn 100,9 63,0 42,2 9,8 0,0 1,3 21,6 11,7 29,9 Kórnik 103,8 48,6 43,3 13,8 3,2 6,4 42,2 12,6 54,0 Mosina 102,4 66,4 42,1 10,7 0,0 2,5 30,6 10,5 49,0 Murowana Goślina 100,0 55,3 41,9 11,0 0,0 4,1 15,4 17,5-6,4 Pobiedziska 101,3 66,7 41,7 10,8 5,0 2,9 24,2 14,4 25,3 Rokietnica 104,6 40,8 44,3 12,6 0,0 6,7 47,9 9,9 65,8 Stęszew 100,2 69,0 41,4 10,3 0,0 2,1 16,2 13,8 8,1 Suchy Las 102,3 47,3 41,1 11,5 5,5 5,5 33,4 16,1 34,9 Swarzędz 101,6 59,6 43,0 11,9 5,4 4,8 30,0 20,5 19,0 Tarnowo Podgórne 103,0 55,6 41,8 11,3 0,0 5,3 34,2 9,8 55,6 Poznań 99,5 129,6 41,2 10,3 4,9-0,2 10,7 15,4-18,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Na potrzeby doboru zmiennych diagnostycznych wykorzystano cechy z 3 obszarów, które determinują potencjał demograficzny: struktura demograficzna aglomeracji, ruch naturalny ludności, migracje ludności. Trzy pierwsze z analizowanych zmiennych odnoszą się do struktury demograficznej. Do opisu ruchu naturalnego skorzystano ze zmiennych 4-6. Z kolei ruch wędrówkowy uwzględniający migracje ludności obejmował ostatnie trzy zmienne. Definicje poszczególnych zmiennych diagnostycznych wraz ze sposobem ich liczenia i interpretacji można znaleźć w pracy Krupowicz [2008]. 23

W pierwszym etapie porządkowania liniowego i klasyfikacji gmin określono charakter poszczególnych zmiennych (stymulanty, destymulanty 5 ). Ustalono, że spośród wszystkich wziętych pod uwagę zmiennych sześć stanowią stymulanty a trzy to destymulanty. Informacja o tym czy dana zmienna została uznana za stymulantę czy destymulantę została umieszczona obok cechy w liście zmiennych diagnostycznych. Ze względu na fakt, że w zbiorze zmiennych diagnostycznych występowały zarówno stymulanty jak i destymulanty, które wyrażane były na dodatek w różnych jednostkach, zaszła potrzeba ich normalizacji i standaryzacji. Wykorzystano w tym celu metodę unitaryzacji zerowanej, po zastosowaniu której wszystkie zmienne były unormowane w przedziale [0,1] oraz miały wyłącznie postać stymulant. Skorzystano w tym celu ze wzorów: dla stymulant z ik = x ik min{x ik } max{x ik } min{x ik } (1.7) dla destymulant z ik = max{x ik } x ik max{x ik } min{x ik } (1.8) gdzie x ik to wartość zmiennej i dla k-tej cechy diagnostycznej (i = 18, k = 9) 6 ; z ik to wartość zunitaryzowanej zmiennej i dla k-tej cechy diagnostycznej. W dalszym kroku wyznaczono wartość syntetycznego miernika rozwoju (SMR) wykorzystującego podejście zaproponowane przez Hellwiga w postaci tzw. miernika bezwzorcowego. Obliczono zatem dla każdej gminy średnią wartość wszystkich 9 zmiennych, które podlegały wcześniejszemu procesowi unitaryzacji zerowanej zgodnie ze wzorem: SMR i = K i=1 z ik K (1.9) 5 Stymulanta to zmienna, której wyższe wartości są bardziej pożądane z punktu widzenia badanego zjawiska złożonego. Z kolei destymulanta to zmienna, której niższe wartości są bardziej pożądane z punktu widzenia badanego zjawiska. 6 Przyjęte wartości i = 18, k = 9 odpowiadają liczbie gmin wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej oraz liczbie zmiennych uwzględnionych w badaniu. 24

Wyznaczony współczynnik przyjmuje wartości z przedziału [0,1] i jego wyższe wartości są przypisane obiektowi (gminie w aglomeracji poznańskiej), która zajmuje wyższe miejsce w rankingu. Informacje na temat wartości zmiennych Z 1 -Z 9 po unitaryzacji, syntetycznego miernika rozwoju oraz miejsca w rankingu przedstawia tabela 1.11. Tabela 1.11. Wartości zmiennych diagnostycznych po unitaryzacji zerowanej, syntetyczny miernik rozwoju i miejsce w rankingu opisującym potencjał demograficzny gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku Gmina Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z6 Z7 Z8 Z9 SMR Pozycja Grupa m. Luboń 0,29 0,62 0,56 0,43 0,00 0,41 0,24 0,46 0,42 0,389 16 2 m. Puszczykowo 0,13 0,27 0,00 0,00 1,00 0,00 0,17 0,27 0,43 0,302 17 1 Buk 0,08 0,64 0,46 0,28 1,00 0,30 0,03 0,28 0,17 0,409 12 2 Czerwonak 0,21 0,82 0,55 0,36 0,39 0,47 0,19 0,39 0,39 0,446 10 2 Dopiewo 1,00 1,00 0,74 0,73 1,00 0,75 1,00 0,07 1,00 0,906 2 3 Kleszczewo 0,87 0,99 0,79 1,00 1,00 0,78 0,82 0,00 0,98 0,914 1 3 Komorniki 0,89 0,99 1,00 0,96 0,50 1,00 0,99 0,21 0,95 0,897 3 3 Kostrzyn 0,22 0,72 0,51 0,18 1,00 0,19 0,25 0,20 0,56 0,491 8 2 Kórnik 0,68 0,87 0,62 0,72 0,43 0,64 0,73 0,28 0,84 0,694 5 2 Mosina 0,46 0,68 0,50 0,30 1,00 0,30 0,46 0,09 0,78 0,599 7 2 Murowana Goślina 0,08 0,80 0,48 0,34 1,00 0,44 0,11 0,73 0,14 0,406 13 2 Pobiedziska 0,29 0,68 0,46 0,31 0,11 0,33 0,31 0,45 0,50 0,394 14 2 Rokietnica 0,81 0,95 0,72 0,55 1,00 0,67 0,86 0,04 0,98 0,835 4 3 Stęszew 0,11 0,65 0,43 0,24 1,00 0,26 0,13 0,39 0,30 0,416 11 2 Suchy Las 0,44 0,88 0,40 0,41 0,02 0,56 0,53 0,60 0,62 0,472 9 2 Swarzędz 0,33 0,75 0,59 0,46 0,04 0,50 0,45 1,00 0,43 0,394 15 2 Tarnowo Podgórne 0,56 0,79 0,47 0,38 1,00 0,54 0,54 0,03 0,86 0,680 6 2 Poznań 0,00 0,00 0,41 0,24 0,13 0,06 0,00 0,54 0,00 0,144 18 1 Źródło: opracowanie własne Na wykresie 1.9 przedstawiono przestrzenne rozmieszenie wartości syntetycznego miernika rozwoju opisującego potencjał demograficzny gmin aglomeracji poznańskiej oraz miejsca zajmowane przez poszczególne gminy w rankingu. 25

Wykres 1.9. Potencjał demograficzny gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku Źródło: opracowanie własne 26

Analiza wykresu 1.9 pozwala zauważyć, że gminami charakteryzującymi się najwyższymi wartościami syntetycznego miernika rozwoju są Kleszczewo, Dopiewo, Komorniki i Rokietnica. Najwyższy potencjał demograficzny zaobserwowano zatem w gminach bezpośrednio okalających miasto Poznań, głównie od strony zachodniej. Z kolei gminami, które charakteryzują się najniższym potencjałem demograficznym są Poznań, Puszczykowo oraz Luboń. O wysokiej pozycji w rankingu gminy Kleszczewo, Dopiewo czy Komorniki decydowały korzystne wartości w zasadzie wszystkich zmiennych uwzględnionych w analizie (por. tabela 1.11). Wynika to z faktu, że zmienne po unitaryzacji, które przekształcone zostały w stymulanty, przyjmowały wartości bliskie 1. Na odwrót o niskiej pozycji w rankingu gmin miejskich: Poznań, Puszczykowo i Luboń zadecydowały niskie wartości zmiennych po unitaryzacji: zmiana liczby ludności w 2013 roku w stosunku do roku 2012, współczynnik przyrostu naturalnego oraz współczynnik napływu migracyjnego. W przypadku Poznania można ponadto zauważyć, że w zasadzie dla wszystkich rozważanych zmiennych opisujących potencjał demograficzny ich wartości po unitaryzacji nie przekraczały poziomu 0,5 a w wielu przypadkach kształtowały się w przedziale 0-0,2. Potwierdza to niekorzystne procesy demograficzne jakie można zaobserwować w Poznaniu a jakie zostały opisane w rozdziale 1. Uzupełnieniem sporządzonego rankingu była klasyfikacja gmin aglomeracji poznańskiej ze względu na ich potencjał demograficzny. W tym celu wykorzystano typologizację bazującą na obliczonym współczynniku syntetycznego miernika rozwoju. Przyjęto przy tym 3 klasy typologiczne według następującego schematu: (Grupa 1) (Grupa 2) (Grupa 3) SMR i SMR s SMR (1.10) SMR s SMR < SMR i SMR + s SMR (1.11) SMR i > SMR + s SMR (1.12) gdzie SMR oznacza średnią wartość syntetycznego miernika rozwoju a s SMR jego odchylenie standardowe. Do grupy 1 należą więc obiekty (gminy), które charakteryzują się najgorszym potencjałem demograficznym, do grupy 2 te o przeciętnym potencjale demograficznym a do grupy 3 te, dla których potencjał demograficzny jest najkorzystniejszy. Wyznaczone wartości miar statystycznych SMR i s SMR wynosiły w prezentowanym badaniu SMR = 0,544 oraz s SMR = 0,221. Wyniki klasyfikacji z wykorzystaniem formuł 1.10-1.12 przedstawione zostały z kolei w tabeli 1.11 oraz zwizualizowane na mapie tematycznej 1.10. 30

Wykres 1.10. Typologizacja gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku ze względu na ich potencjał demograficzny Źródło: opracowanie własne Wyniki przeprowadzonej klasyfikacji gmin aglomeracji poznańskiej potwierdzają rezultaty uzyskane z wykorzystaniem techniki porządkowania liniowego. Gminami o najkorzystniejszym potencjale demograficznym są: Kleszczewo, Dopiewo, Rokietnica oraz Komorniki. Poznań oraz Puszczykowo charakteryzują się z kolei najgorszym potencjałem demograficznym a pozostałe gminy zostały zaklasyfikowane do grupy gmin o przeciętnym poziomie potencjały demograficznego. 31

2. Aktywność gospodarcza aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 Jednym z kluczowym elementów sprawnego funkcjonowania aglomeracji miejskiej jest jej aktywność gospodarcza. Ma ona istotny wpływ na rynek pracy, a także decyduje o tym, czy jest ona postrzegana przez inwestorów za atrakcyjny region sprzyjający rozwojowi biznesu. O potencjale gospodarczym aglomeracji świadczyć mogą udziały zlokalizowanych na jej terytorium podmiotów gospodarczych, różnego rodzaju mierniki opisujące natężenie aktywności gospodarczej (na przykład podmioty ogółem na 1000 ludności, osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 1000 ludności, spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego na 10 tys. ludności) czy PKB per capita. W rozdziale tym przedstawione zostaną najważniejsze zmiany dokonujące się w aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 z punktu widzenia jej potencjału gospodarczego. Wskazane zostaną najważniejsze źródła danych statystycznych, które mogą być przydatne w opisie zmian zachodzących na terenie aglomeracji poznańskiej w kontekście aktywności gospodarczej. Przedstawiony zostanie również ranking gmin aglomeracji poznańskiej ze względu na ich potencjał gospodarczy a także dokonana zostanie klasyfikacja tych gmin. Przeprowadzona analiza wskaże obszary, które odznaczają się wysoką aktywnością gospodarczą, pożądaną zarówno przez inwestorów jak i osoby poszukujące pracę a także rejony mniej atrakcyjne z gospodarczego punktu widzenia. 32

2.1. Gospodarka aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 Liczba podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON na terenie aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 systematycznie rosła. W roku 2013 w porównaniu z rokiem 2009 nastąpił 14% przyrost liczby podmiotów gospodarczych. Najwięcej podmiotów gospodarczych w każdym z analizowanych lat było zarejestrowanych w Poznaniu, najmniej w gminie Kleszczewo. Podmioty zarejestrowane na terenie miasta Poznania stanowiły około 67% wszystkich podmiotów zarejestrowanych w całej aglomeracji poznańskiej, co jest sytuacją charakterystyczną dla aglomeracji miejskich, w centrum których działa najwięcej firm i przedsiębiorstw. Szczegółowe informacje na temat liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na terenie aglomeracji poznańskiej przedstawia tabela 2.1, 2.2 i 2.3. 33

Tabela 2.1. Liczba podmiotów gospodarczych na terenie aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 Gmina Ogółem 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 4035 4294 4362 4527 4634 Puszczykowo 1740 1825 1818 1886 1945 Buk 1568 1630 1616 1663 1703 Czerwonak 2980 3143 3106 3227 3276 Dopiewo 2297 2586 2847 3128 3372 Kleszczewo 530 611 686 756 823 Komorniki 2641 3090 3387 3643 3918 Kostrzyn 1643 1755 1824 1881 1960 Kórnik 2728 3019 3142 3362 3496 Mosina 3422 3561 3627 3851 3981 Murowana Goślina 2231 2314 2282 2320 2336 Pobiedziska 2101 2251 2251 2340 2392 Rokietnica 1500 1698 1868 1975 2144 Stęszew 1529 1630 1627 1684 1725 Suchy Las 2715 2932 3004 3129 3381 Swarzędz 6381 6684 6718 6949 7141 Tarnowo Podgórne 3827 4172 4313 4489 4724 Poznań 94948 98092 99420 102513 105083 Ogółem 138816 145287 147898 153323 158034 Źródło: Bank Danych Lokalnych Najmniej zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminach aglomeracji poznańskiej według rodzajów działalności było w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie (sekcja A). W przemyśle i budownictwie (sekcje B, C, D, E i F) liczba podmiotów wahała się od około 100 w gminie Kleszczewo do ponad 17000 w mieście Poznań. 34

Tabela 2.2. Liczba podmiotów gospodarczych na terenie aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 według rodzajów działalności Gmina rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł i budownictwo pozostała działalność 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 30 32 26 28 25 1051 1125 1118 1147 1128 2954 3137 3218 3352 3481 Puszczykowo 15 16 13 13 13 453 449 453 458 458 1272 1360 1352 1415 1474 Buk 49 51 50 50 51 473 481 455 470 483 1046 1098 1111 1143 1169 Czerwonak 30 33 32 31 32 741 756 740 767 779 2209 2354 2334 2429 2465 Dopiewo 28 37 38 42 39 556 603 639 663 699 1713 1946 2170 2423 2634 Kleszczewo 24 28 32 33 38 117 143 152 167 175 389 440 502 556 610 Komorniki 35 36 40 43 44 670 747 799 844 856 1936 2307 2548 2756 3018 Kostrzyn 60 62 65 67 69 518 550 548 550 546 1065 1143 1211 1264 1345 Kórnik 57 59 63 61 57 691 734 758 796 815 1980 2226 2321 2505 2624 Mosina 90 92 96 93 94 1023 1055 1040 1070 1085 2309 2414 2491 2688 2802 Murowana Goślina 67 67 61 63 60 733 750 733 737 720 1431 1497 1488 1520 1556 Pobiedziska 49 52 51 57 59 637 661 633 644 641 1415 1538 1567 1639 1692 Rokietnica 40 47 52 51 49 378 426 449 478 504 1082 1225 1367 1446 1591 Stęszew 63 68 69 65 64 509 542 544 554 560 957 1020 1014 1065 1101 Suchy Las 53 60 63 60 54 625 682 707 734 772 2037 2190 2234 2335 2555 Swarzędz 63 65 65 60 58 1681 1758 1733 1772 1766 4637 4861 4920 5117 5317 Tarnowo Podgórne 74 74 65 63 53 897 960 1003 1044 1098 2856 3138 3245 3382 3573 Poznań 491 530 558 538 539 17661 18282 18615 18357 18070 76796 79280 80247 83618 86474 Źródło: Bank Danych Lokalnych 35

Tabela 2.3. Liczba podmiotów gospodarczych na terenie aglomeracji poznańskiej w roku 2013 według sekcji PKD Gmina Sekcja * A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S i T U Luboń 25 2 499 2 16 609 1390 346 97 136 164 130 462 145 4 119 193 60 235 0 Puszczykowo 13 2 214 6 2 234 504 77 54 64 52 61 235 66 3 67 143 38 110 0 Buk 51 7 217 0 5 254 524 177 43 20 27 37 88 48 8 42 36 23 96 0 Czerwonak 32 4 319 5 18 433 820 227 90 116 132 79 351 138 5 100 142 56 209 0 Dopiewo 39 8 306 2 10 373 808 230 52 173 105 104 491 97 4 125 238 35 172 0 Kleszczewo 38 1 85 0 2 87 185 44 18 27 12 33 116 24 6 35 36 6 68 0 Komorniki 44 1 373 9 15 458 1130 290 74 165 110 80 477 149 4 100 229 40 170 0 Kostrzyn 69 4 198 2 11 331 520 168 45 34 36 113 121 45 5 51 49 30 128 0 Kórnik 57 2 299 0 19 495 908 216 90 98 119 113 433 158 9 81 163 42 193 1 Mosina 94 2 487 6 11 579 1144 284 74 90 119 106 351 103 8 122 149 48 204 0 Murowana Goślina 60 2 284 0 12 422 579 108 51 66 77 53 197 71 10 72 102 26 144 0 Pobiedziska 59 1 245 0 13 382 561 188 71 61 57 51 245 81 7 85 102 33 150 0 Rokietnica 49 1 215 2 5 281 554 106 47 88 71 34 254 69 5 59 120 28 156 0 Stęszew 64 4 253 0 6 297 429 156 29 23 40 42 118 51 4 39 47 23 100 0 Suchy Las 54 2 388 7 17 358 824 183 65 135 102 181 458 127 7 83 216 35 139 0 Swarzędz 58 6 1092 0 21 647 1977 537 164 212 229 161 800 191 5 191 352 81 417 0 Tarnowo Podgórne 53 11 560 10 17 500 1448 286 125 143 112 137 566 153 5 114 202 63 219 0 Poznań 539 76 7804 353 255 9582 26908 5860 2597 5240 3994 5080 15202 3878 106 3374 6303 1562 6366 4 Źródło: Bank Danych Lokalnych * Sekcja A - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, Sekcja B - górnictwo i wydobywanie, Sekcja C - przetwórstwo przemysłowe, Sekcja D - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, Sekcja E - dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, Sekcja F - budownictwo, Sekcja G - handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, Sekcja H - transport i gospodarka magazynowa, Sekcja I - działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, Sekcja J - informacja i komunikacja, Sekcja K - działalność finansowa i ubezpieczeniowa, Sekcja L - działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, Sekcja M - działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, Sekcja N - działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, Sekcja O - administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, Sekcja P edukacja, Sekcja Q - opieka zdrowotna i pomoc społeczna, Sekcja R - działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, Sekcja S - pozostała działalność usługowa, Sekcja T - gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, Sekcja U - organizacje i zespoły eksterytorialne 36

Najwięcej podmiotów gospodarczych zarejestrowanych było w obrębie tzw. pozostałej działalności obejmującej sekcje G-U. Szczegółowa analiza danych zawartych w tabeli 2.3. pozwala zauważyć, że w gminach aglomeracji poznańskiej najwięcej podmiotów zarejestrowanych było w sekcji G (handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle) oraz w sekcji M (działalność profesjonalna, naukowa i techniczna). W sekcjach tych w roku 2013 odpowiednio zarejestrowanych było w aglomeracji poznańskiej 41 213 i 20 965 7 podmiotów. Zdecydowana większość podmiotów z tych sekcji zarejestrowanych było w Poznaniu. Odpowiednio w sekcji G i M zarejestrowanych w stolicy województwa wielkopolskiego było 26 908 i 15 202 podmiotów. Z kolei sekcjami, w których w aglomeracji poznańskiej było najmniej zarejestrowanych podmiotów gospodarczych były B (górnictwo i wydobywanie), D (wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych), O (administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne) oraz U (organizacje i zespoły eksterytorialne). Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON w gminach wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej wykazywała w latach 2009-2013 tendencję rosnącą (por. tabela 2.4). W 2009 roku zarejestrowano łącznie 11 841 podmiotów (z czego w sektorze prywatnym 11 813 a w sektorze publicznym jedynie 28), podczas gdy w 2013 roku liczba podmiotów zarejestrowanych wynosiła 13 612 (w sektorze prywatnym 13 579 a w publicznym 33). Jak wskazują dane zawarte w tabeli 2.4. zdecydowana większość podmiotów, bez względu na rok i gminę, zarejestrowana była w sektorze prywatnym a jedynie kilka w sektorze publicznym. Najczęściej nowe podmioty gospodarcze rejestrowano na terenie miasta Poznania a najmniej na terenie gminy Kleszczewo. Liczba podmiotów gospodarczych wyrejestrowanych z rejestru REGON w gminach wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 nie wykazywała zauważalnych tendencji. Najwięcej podmiotów wyrejestrowano w 2011 roku 10 432, przy czym w samym Poznaniu 6 782. Z kolei w roku 2012 liczba wyrejestrowanych podmiotów była najniższa w analizowanym przedziale czasowym i wynosiła 7 994, przy czym w samym Poznaniu wyrejestrowano ich 5 347. Najczęściej wyrejestrowywano podmioty w sektorze prywatnym. 7 Ze względu na obszerność danych w przekroju sekcji ograniczono się do roku 2013. 37

Tabela 2.4. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON na terenie aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 według typu sektorów Gmina podmioty gospodarki narodowej ogółem sektor publiczny - ogółem sektor prywatny - ogółem 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 374 435 379 438 421 1 2 0 1 0 373 433 379 437 421 Puszczykowo 123 155 134 138 133 0 1 0 2 0 123 154 134 136 133 Buk 133 136 103 113 126 1 3 0 1 2 132 133 103 112 124 Czerwonak 257 322 244 268 252 0 0 0 1 1 257 322 244 267 251 Dopiewo 215 299 328 332 336 0 0 3 1 0 215 299 325 331 336 Kleszczewo 83 75 73 71 89 0 0 0 0 1 83 75 73 71 88 Komorniki 267 325 327 351 388 1 0 0 0 0 266 325 327 351 388 Kostrzyn 157 177 186 160 174 0 1 1 0 0 157 176 185 160 174 Kórnik 242 305 306 290 284 0 2 6 3 0 242 303 300 287 284 Mosina 307 294 347 360 342 0 3 7 2 4 307 291 340 358 338 Murowana Goślina 149 176 129 166 182 2 0 0 0 0 147 176 129 166 182 Pobiedziska 197 206 170 204 191 0 0 0 2 0 197 206 170 202 191 Rokietnica 156 201 188 173 237 3 0 0 0 0 153 201 188 173 237 Stęszew 141 176 142 143 135 0 0 3 0 0 141 176 139 143 135 Suchy Las 233 279 241 235 328 1 0 4 0 0 232 279 237 235 328 Swarzędz 541 575 517 562 527 0 0 0 1 1 541 575 517 561 526 Tarnowo Podgórne 345 395 363 319 401 0 1 1 1 0 345 394 362 318 401 Poznań 7921 8662 8780 9008 9066 19 148 30 30 24 7902 8514 8750 8978 9042 Źródło: Bank Danych Lokalnych 38

Tabela 2.5. Liczba podmiotów gospodarczych wyrejestrowanych z rejestru REGON na terenie aglomeracji poznańskiej w latach 2009-2013 według typu sektorów Gmina podmioty gospodarki narodowej ogółem sektor publiczny - ogółem sektor prywatny - ogółem 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 268 223 344 297 316 0 0 2 0 0 268 223 342 297 316 Puszczykowo 119 86 155 81 102 0 0 0 0 1 119 86 155 81 101 Buk 105 77 119 61 86 2 0 0 0 1 103 77 119 61 85 Czerwonak 216 166 291 155 196 0 0 0 0 1 216 166 291 155 195 Dopiewo 103 119 178 167 199 0 0 0 0 1 103 119 178 167 198 Kleszczewo 38 30 30 30 38 0 0 0 0 0 38 30 30 30 38 Komorniki 104 34 151 193 211 1 0 0 0 0 103 34 151 193 211 Kostrzyn 164 89 136 120 121 0 0 0 0 0 164 89 136 120 121 Kórnik 198 114 246 165 209 0 1 3 0 0 198 113 243 165 209 Mosina 293 188 374 202 250 1 0 0 1 0 292 188 374 201 250 Murowana Goślina 163 104 158 129 160 0 0 0 1 0 163 104 158 128 160 Pobiedziska 141 103 195 133 163 0 0 0 2 1 141 103 195 131 162 Rokietnica 97 89 114 119 128 0 0 2 0 0 97 89 112 119 128 Stęszew 100 77 154 96 114 1 0 0 1 0 99 77 154 95 114 Suchy Las 169 117 222 142 139 0 0 1 0 0 169 117 221 142 139 Swarzędz 397 310 474 350 416 0 0 0 0 0 397 310 474 350 416 Tarnowo Podgórne 161 154 309 207 242 0 0 1 0 0 161 154 308 207 242 Poznań 5443 4754 6782 5347 5861 25 33 119 24 8 5418 4721 6663 5323 5853 Źródło: Bank Danych Lokalnych 39

W sektorze publicznym, z wyjątkiem Poznania, liczba wyrejestrowanych podmiotów była śladowa i wynosiła 0-2 firmy. W ujęciu względnym, rozpatrując liczbę nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na 10 tys. mieszkańców, najbardziej przedsiębiorczą gminą jest Suchy Las, gdzie w roku 2013 powstało 208 nowych przedsiębiorstw na 10 tys. mieszkańców (por. tabela 2.6). Najmniej przedsiębiorczą gminą jest Stęszew, gdzie na 10 tys. ludności powstało zaledwie 91 nowych firm. Najbardziej dynamiczny wzrost przedsiębiorczości w latach 2009 2013 zanotowano w gminie Dopiewo, gdzie omawiany wskaźnik wzrastał średniorocznie o około 5%. Największy regres zanotowano w gminie Swarzędz, gdzie wskaźnik malał średniorocznie o około 2,7%. Tabela 2.6. Jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w latach 2009-2013 Gmina 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 130 147 127 145 138 Puszczykowo 129 160 137 141 136 Buk 109 111 84 92 102 Czerwonak 102 125 93 101 94 Dopiewo 130 168 174 167 160 Kleszczewo 140 126 117 109 131 Komorniki 153 170 161 164 172 Kostrzyn 97 104 108 92 100 Kórnik 123 147 144 133 125 Mosina 116 107 123 125 116 Murowana Goślina 92 108 78 100 109 Pobiedziska 113 115 93 110 102 Rokietnica 137 165 145 127 166 Stęszew 98 122 98 98 91 Suchy Las 160 190 160 152 208 Swarzędz 127 130 115 124 114 Tarnowo Podgórne 167 185 165 141 173 Poznań 142 156 158 163 165 Źródło: Bank Danych Lokalnych W 2013 roku we wszystkich gminach aglomeracji poznańskiej powstało więcej przedsiębiorstw niż tych, które ogłosiły upadłość. Gminą o największej liczbie przedsiębiorstw wykreślonych z rejestru działalności gospodarczej REGON na 10 tys. ludności w 2013 roku był Poznań (por. tabela 2.7). Gminami o najmniejszym wskaźniku upadłości przedsiębiorstw były Buk i Kostrzyn. 40

Tabela 2.7. Jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2009-2013 Gmina 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 93 75 115 98 104 Puszczykowo 125 89 158 83 104 Buk 86 63 97 49 69 Czerwonak 85 64 111 59 73 Dopiewo 62 67 94 84 95 Kleszczewo 64 50 48 46 56 Komorniki 60 18 74 90 93 Kostrzyn 101 52 79 69 69 Kórnik 100 55 116 76 92 Mosina 111 68 133 70 85 Murowana Goślina 100 64 96 78 96 Pobiedziska 81 57 107 72 87 Rokietnica 85 73 88 88 90 Stęszew 70 54 106 65 77 Suchy Las 116 80 148 92 88 Swarzędz 93 70 106 77 90 Tarnowo Podgórne 78 72 140 92 104 Poznań 98 85 122 97 107 Źródło: Bank Danych Lokalnych Tabela 2.8. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 2009-2013 Gmina 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 17,5 18,3 18,4 19,0 19,3 Puszczykowo 22,6 23,6 23,4 24,4 25,2 Buk 16,2 16,5 16,3 16,6 16,9 Czerwonak 13,9 14,6 14,3 14,9 15,1 Dopiewo 17,1 18,2 19,1 19,9 20,4 Kleszczewo 11,0 12,5 13,6 14,6 15,1 Komorniki 17,7 19,5 20,6 21,0 21,3 Kostrzyn 12,5 12,7 12,7 13,0 13,2 Kórnik 17,6 18,5 18,8 19,4 19,4 Mosina 16,7 16,8 16,6 17,2 17,5 Murowana Goślina 17,1 17,5 17,0 17,0 17,3 Pobiedziska 15,4 16,2 16,0 16,4 16,5 Rokietnica 15,7 17,1 17,8 18,1 18,8 Stęszew 12,8 13,6 13,4 13,6 14,0 Suchy Las 20,5 22,4 22,5 23,0 24,3 Swarzędz 17,9 18,2 18,1 18,5 18,7 Tarnowo Podgórne 19,5 21,0 21,1 21,5 21,9 Poznań 18,4 18,9 19,1 19,6 20,0 Źródło: Bank Danych Lokalnych 41

Wśród mieszkańców gmin aglomeracji poznańskiej najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców (prowadzących działalność gospodarczą) posiada gmina Puszczykowo, gdzie w 2013 co czwarty mieszkaniec prowadził firmę (por. tabela 2.8). Najmniej przedsiębiorczy są mieszkańcy gminy Stęszew, gdzie własną firmę prowadził w 2013 zaledwie co siódmy mieszkaniec. We wszystkich gminach w latach 2009 2013 zanotowano wzrost przedsiębiorczości mieszkańców. Największy średnioroczny wzrost zaobserwowano w gminie Kleszczewo 8,2% r/r. Najniższy zaś w Murowanej Goślinie 0,3%. Ogólna liczba podmiotów na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym w 2013 roku była najwyższa w gminie Suchy Las, gdzie wskaźnik ten osiągnął wartość 338 (por. tabela 2.9). Najniższa zaś była w Kostrzynie 172,6. Średniorocznie wartość tego wskaźnika, a więc zdolność gminy do zapewnienia miejsc pracy, rosła w każdej analizowanej gminie. Największy przyrost w okresie 2009 2013 zanotowano w gminie Kleszczewo ok. 8% r/r. Najniższy wzrost zaobserwowano w gminie Murowana Goślina 1%. Informacje o nakładach inwestycyjnych, obejmujących nakłady finansowe lub rzeczowe, których celem jest stworzenie nowych środków trwałych, rozbudowa lub modernizacja istniejących obiektów majątku trwałego a ponoszonych przez przedsiębiorstwa sektora prywatnego i publicznego przedstawia Wykres 2.1. Tabela 2.9. Podmioty na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2009-2013 Gmina 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 212,4 222,1 225,3 233,9 238,3 Puszczykowo 279,4 289,5 288,1 303,4 315,6 Buk 199,6 205,6 204,3 209,7 216,0 Czerwonak 166,8 174,5 172,2 180,1 183,1 Dopiewo 202,7 215,3 226,1 239,9 247,0 Kleszczewo 137,1 154,4 167,0 178,7 186,1 Komorniki 218,4 238,2 249,1 255,4 262,9 Kostrzyn 154,4 157,3 162,3 166,7 172,6 Kórnik 208,9 222,3 226,9 235,9 237,7 Mosina 195,4 196,0 195,4 204,5 207,7 Murowana Goślina 197,2 202,9 199,3 202,2 205,3 Pobiedziska 182,1 190,4 188,5 193,9 197,2 Rokietnica 194,8 209,0 217,5 221,2 230,4 Stęszew 161,3 170,8 169,4 174,1 178,8 Suchy Las 272,1 300,3 304,8 315,4 338,0 Swarzędz 220,9 225,3 225,4 231,4 235,6 Tarnowo Podgórne 274,6 294,6 298,6 306,6 316,6 Poznań 259,3 269,1 276,8 290,7 303,6 Źródło: Bank Danych Lokalnych 42

Miliony Wykres 2.1. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw w województwie wielkopolskim w latach 2009-2012 (w mln. złotych) 14 13 12 11 10 9 8 7 6 13,19 12,28 11,75 12,42 8,41 7,89 7,13 6,06 2009 2010 2011 2012 Sektor publiczny Sektor prywatny Źródło: Bank Danych Lokalnych Z wykresu 2.1. wynika, że nakłady inwestycyjne w sektorze prywatnym przekraczają te ponoszone przez przedsiębiorstwa w sektorze publicznym. Począwszy od 2010 roku obserwujemy w sektorze prywatnym systematyczny wzrost nakładów inwestycyjnych. Na odwrót, w sektorze publicznym począwszy od 2011 roku nastąpiło ich zmniejszenie. W województwie wielkopolskim wskaźnik cen i towarów konsumpcyjnych (inflacja) w porównaniu z całym krajem był na nieco wyższym poziomie na przestrzeni lat 2009-2013 8. Najwyższą jego wartość w województwie wielkopolskim odnotowano w 2011 roku kiedy to ceny towarów konsumpcyjnych były średnio o 4,7% wyższe w porównaniu z rokiem 2010. Najniższą wartość wskaźnika inflacji w województwie wielkopolskim odnotowano z kolei w 2013 roku 101,1% co oznacza, że ceny towarów w 2013 roku były średnio jedynie o 1,1% wyższe od cen towarów w 2012 roku. Szczegółowe informacje na temat wskaźnika cen i towarów konsumpcyjnych w Polsce i województwie wielkopolskim przedstawia tabela 2.10. Tabela 2.10. Wskaźnik cen i towarów konsumpcyjnych w Polsce i województwie wielkopolskim w latach 2009-2013 Jednostka terytorialna ogółem 2009 2010 2011 2012 2013 Polska 103,5 102,6 104,3 103,7 100,9 Wielkopolskie 103,6 102,8 104,7 104,0 101,1 Źródło: Bank Danych Lokalnych 8 Wskaźnik ten jest podawany przez Główny Urząd Statystyczny jedynie na poziomie kraju i województwa. Dane na poziomie powiatów czy gmin nie są publikowane. 43

Województwo wielkopolskie zalicza się do jednych z najbardziej rozwiniętych gospodarczo regionów Polski. W latach 2009-2011 można było zaobserwować systematyczny wzrost PKB (w mln zł). Podobną tendencję można było zaobserwować również w podregionie poznańskim obejmującym gminy powiatu poznańskiego, szamotulskiego, obornickiego, średzkiego i śremskiego oraz w podregionie m. Poznań tożsamego z miastem Poznań (por. tabela 2.11). Tabela 2.11. PKB per capita w Polsce, województwie wielkopolskim, podregionie poznańskim i Poznaniu w latach 2009-2013 (w mln zł) Jednostka terytorialna Rok 2009 2010 2011 Polska 1344505 1416585 1528127 Wielkopolskie 127486 131882 142445 Podregion 61 - poznański 23990 24842 27679 Podregion 62 - m. Poznań 38764 40163 42058 Źródło: Bank Danych Lokalnych Wydatki z budżetu gminy per capita w latach 2009-2013 nie wykazywały dla wszystkich gmin wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej jednakowych tendencji (por. tabela 2.12). Tabela 2.122. Wydatki z budżetu gminy per capita w latach 2009-2013 w aglomeracji poznańskiej (w zł) Gmina 2009 2010 2011 2012 2013 Luboń 2205,24 1932,78 2266,67 2586,82 2420,50 Puszczykowo 3160,86 3372,90 2943,59 3203,82 2987,38 Buk 2588,52 3485,33 3311,05 2811,79 3018,30 Czerwonak 2939,59 2760,14 2683,17 3067,26 3027,02 Dopiewo 2606,85 3361,36 3969,29 3565,45 3395,29 Kleszczewo 3230,30 3702,61 3480,06 3164,86 2980,97 Komorniki 3387,39 3467,32 3773,40 3774,93 3469,40 Kostrzyn 2500,65 2485,82 2549,41 2205,06 2116,79 Kórnik 4251,82 4322,10 3568,75 3879,02 3716,22 Mosina 2596,09 2884,60 2669,81 2715,16 2548,29 Murowana Goślina 2995,10 2500,38 2664,29 2602,51 2729,54 Pobiedziska 2788,54 3233,86 2894,07 2876,83 2984,94 Rokietnica 2316,84 2648,20 2808,87 2621,93 3047,90 Stęszew 2634,97 2684,70 2471,94 2506,97 2592,85 Suchy Las 5555,43 6783,11 8054,72 6619,14 5805,85 Swarzędz 2964,27 3240,28 3115,20 3190,95 3373,71 Tarnowo Podgórne 6347,43 6729,10 5313,34 5800,65 5726,24 Poznań 4874,34 5293,01 5524,42 5167,35 4905,87 Źródło: Bank Danych Lokalnych W roku 2013 w porównaniu z rokiem 2012 dla większości gmin wydatki z budżetu gminy per capita malały, niemniej jednak w niektórych gminach zaobserwowano tendencję 44

odwrotną (Buk, Murowana Goślina, Pobiedziska, Rokietnica, Stęszew, Swarzędz). Największe wydatki per capita z budżetu gminy w roku 2013 zaobserwowano w Suchym Lesie, Tarnowie Podgórnym oraz Poznaniu. Najmniejsze wydatki per capita w 2013 roku zaobserwowano z kolei w gminach Kostrzyn, Luboń oraz Mosina. 2.2. Potencjał gospodarczy aglomeracji poznańskiej w 2013 roku ujęcie taksonomiczne Podsumowaniem rozważań w rozdziale poświęconym sytuacji gospodarczej będzie próba typologizacji gmin wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej ze względu na tzw. potencjał gospodarczy. Analiza obejmować będzie 2013 rok i odnosić się będzie do zestawu najważniejszych - dostępnych na tym poziomie zmiennych, które go determinują. Na potrzeby typologizacji stworzony zostanie ranking gmin z wykorzystaniem syntetycznego miernika rozwoju (porządkowanie liniowe) oraz utworzone zostaną z jego wykorzystaniem odpowiednie grupy gmin podobnych do siebie ze względu na to zjawisko. W badaniu polegającym na stworzeniu rankingu gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku i ich klasyfikacji ze względu na potencjał gospodarczy wykorzystano 5 zmiennych diagnostycznych. Kierowano się przy tym dostępnością danych opisujących gospodarkę poszczególnych gmin wchodzących w skład aglomeracji poznańskiej oraz przesłankami merytorycznymi. Ze względu na bardzo niski poziom agregacji przestrzennej jaki stanowi gmina potencjalny zestaw zmiennych diagnostycznych jest stosunkowo ograniczony. X 1 jednostki gospodarcze nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności stymulanta, X 2 jednostki gospodarcze wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności destymulanta, X 3 osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym stymulanta, X 4 podmioty gospodarcze na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym stymulanta, X 5 wydatki z budżetu gminy per capita stymulanta. 45

Dane na temat kształtowania się powyższych wskaźników pochodziły z Banku Danych Lokalnych. Ustalono, że spośród wszystkich wziętych pod uwagę zmiennych cztery stanowią stymulanty a jedna to destymulanta. Informacja o tym czy dana zmienna została uznana za stymulantę czy destymulantę została umieszczona obok cechy na liście zmiennych diagnostycznych. Na potrzeby stworzenia rankingu gmin i ich klasyfikacji ze względu na potencjał gospodarczy zastosowano podejście opisane w rozdziale 1 tj. dokonano unitaryzacji wszystkich zmiennych, obliczono wskaźnik syntetyczny agregujący wszystkie cząstkowe zmienne diagnostyczne a następnie dokonano klasyfikacji gmin aglomeracji poznańskiej. Dane na temat poszczególnych zmiennych diagnostycznych zawiera tabela 2.13 a informacje o wartościach tych zmiennych po unitaryzacji, syntetycznym mierniku rozwoju i klasyfikacji tabela 2.14. Na wykresie 2.3 przedstawiono przestrzenne rozmieszenie wartości syntetycznego miernika rozwoju opisującego potencjał gospodarczy w gminach aglomeracji poznańskiej oraz miejsca zajmowane przez poszczególne gminy w rankingu. Tabela 2.133. Wartości zmiennych diagnostycznych opisujących potencjał gospodarczy gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku Gmina X1 X2 X3 X4 X5 m. Luboń 138 104 19,3 238,3 2420,5 m. Puszczykowo 136 104 25,2 315,6 2987,38 Buk 102 69 16,9 216 3018,3 Czerwonak 94 73 15,1 183,1 3027,02 Dopiewo 160 95 20,4 247 3395,29 Kleszczewo 131 56 15,1 186,1 2980,97 Komorniki 172 93 21,3 262,9 3469,4 Kostrzyn 100 69 13,2 172,6 2116,79 Kórnik 125 92 19,4 237,7 3716,22 Mosina 116 85 17,5 207,7 2548,29 Murowana Goślina 109 96 17,3 205,3 2729,54 Pobiedziska 102 87 16,5 197,2 2984,94 Rokietnica 166 90 18,8 230,4 3047,9 Stęszew 91 77 14 178,8 2592,85 Suchy Las 208 88 24,3 338 5805,85 Swarzędz 114 90 18,7 235,6 3373,71 Tarnowo Podgórne 173 104 21,9 316,6 5726,24 Poznań 165 107 20 303,6 4905,87 Źródło: Bank Danych Lokalnych 46

Analiza wykresu 2.3 pozwala zauważyć, że gminami charakteryzującymi się najwyższymi wartościami syntetycznego miernika rozwoju opisującego potencjał gospodarczy są Suchy Las, Tarnowo Podgórne, Poznań oraz Komorniki. Najwyższy poziom potencjału gospodarczego w 2013 roku zaobserwowano zatem w samym Poznaniu oraz w gminach bezpośrednio okalających miasto Poznań, przede wszystkim w jego północnozachodniej części. Z kolei gminami, które charakteryzują się najmniejszym potencjałem gospodarczym są Kostrzyn, Stęszew oraz Murowana Goślina. Są to zatem gminy, które bezpośrednio nie graniczą z Poznaniem. O wysokiej pozycji w rankingu gminy Suchy Las decydowały korzystne wartości prawie wszystkich (z wyjątkiem zmiennej X 2 - jednostki gospodarcze wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności) zmiennych diagnostycznych uwzględnionych w analizie (por. tabela 2.13). Wynika to z faktu, że zmienne po unitaryzacji, które przekształcone zostały w stymulanty, przyjmowały wartości bliskie 1. Na odwrót o niskiej pozycji gmin: Kostrzyn, Stęszew oraz Murowana Goślina w rankingu ze względu na potencjał gospodarczy zadecydowały niskie wartości praktycznie wszystkich zmiennych diagnostycznych wziętych do analizy. Wyjątek stanowiła zmienna X 2, która w przypadku gminy Kostrzyn, charakteryzowała się pożądanym poziomem wartości. Tabela 2.144. Wartości zmiennych diagnostycznych po unitaryzacji zerowanej, syntetyczny miernik rozwoju i miejsce w rankingu opisującym potencjał gospodarczy gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku Gmina Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 SMR Grupa m. Luboń 0,40 0,06 0,51 0,40 0,08 0,290 2 m. Puszczykowo 0,39 0,06 1,00 0,87 0,24 0,509 2 Buk 0,09 0,75 0,31 0,26 0,24 0,331 2 Czerwonak 0,03 0,67 0,16 0,06 0,25 0,232 2 Dopiewo 0,59 0,24 0,60 0,45 0,35 0,444 2 Kleszczewo 0,34 1,00 0,16 0,08 0,23 0,363 2 Komorniki 0,69 0,28 0,68 0,55 0,37 0,511 2 Kostrzyn 0,08 0,75 0,00 0,00 0,00 0,164 1 Kórnik 0,29 0,29 0,52 0,39 0,43 0,386 2 Mosina 0,21 0,43 0,36 0,21 0,12 0,267 2 Murowana Goślina 0,15 0,22 0,34 0,20 0,17 0,215 2 Pobiedziska 0,09 0,39 0,28 0,15 0,24 0,229 2 Rokietnica 0,64 0,33 0,47 0,35 0,25 0,409 2 Stęszew 0,00 0,59 0,07 0,04 0,13 0,164 1 Suchy Las 1,00 0,37 0,93 1,00 1,00 0,860 3 Swarzędz 0,20 0,33 0,46 0,38 0,34 0,342 2 Tarnowo Podgórne 0,70 0,06 0,73 0,87 0,98 0,667 3 47

Poznań 0,63 0,00 0,57 0,79 0,76 0,549 2 Źródło: Bank Danych Lokalnych Podobnie jak w przypadku potencjału demograficznego i sytuacji panującej na rynku pracy, uzupełnieniem sporządzonego rankingu była klasyfikacja gmin aglomeracji poznańskiej ze względu na poziom potencjału gospodarczego. W tym celu wykorzystano typologizację bazującą na obliczonym współczynniku syntetycznego miernika rozwoju (por. rozdział 1). Wyniki przeprowadzonej klasyfikacji gmin aglomeracji poznańskiej potwierdzają rezultaty uzyskane z wykorzystaniem techniki porządkowania liniowego. Gminami o najwyższym poziomie potencjału gospodarczego są: Tarnowo Podgórne oraz Suchy Las. Stęszew oraz Kostrzyn charakteryzują się z kolei najniższym poziomem potencjału gospodarczego. Poznań ze względu na przyjęty sposób klasyfikacji został przydzielony do grupy 2 tj. do gmin o przeciętnym poziomie potencjału gospodarczego. Również Murowana Goślina, która w rankingu zajmowała odległe miejsce znalazła się w grupie 2, która była najbardziej liczna. Jest to konsekwencją dość wysokiej wartości odchylenia standardowego wyznaczonego syntetycznego miernika rozwoju (0,178) w stosunku do jego wartości średniej (0,385), przez co wiele gmin znalazło się w drugiej grupie gmin o przeciętnym poziomie potencjału gospodarczego. 48

Wykres 2.2. Przestrzenne rozmieszczenie wartości wskaźnika syntetycznego miernika rozwoju opisującego potencjał demograficzny w przekroju gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku Źródło: opracowanie własne 49

Wykres 2.3. Typologizacja gmin aglomeracji poznańskiej w 2013 roku ze względu na poziom potencjału gospodarczego Źródło: opracowanie własne 50