Załącznik nr 3 do uchwały Nr CCXXX/870/2014 Zarządu Powiatu w Lubinie z dnia 15 września 2014 r. Program profilaktyczny wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50-65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego 2014-2016 Okres realizacji: wrzesień 2014 r. do grudzień 2016 r. Autorzy programu: Starostwo Powiatowe w Lubinie Departament Edukacji i Spraw Społecznych 59-300 Lubin, ul. Kilińskiego 12b
SPIS TREŚCI WSTĘP.. 3 1. ANALIZA PROBLEMU ZDROWOTNEGO 1.1. Opis problemu zdrowotnego. 3 1.2. Epidemiologia. 5 1.3. Populacja podlegająca Powiatowi Lubińskiemu i populacja kwalifikująca się do włączenia do programu... 9 1.4. Obecne postępowanie we wczesnym wykrywaniu raka gruczołu krokowego, ze szczególnym uwzględnieniem gwarantowanych świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.. 11 1.5. Uzasadnienie potrzeby wdrożenia programu.. 11 2. CELE PROGRAMU 2.1. Cel główny. 12 2.2. Cele szczegółowe.... 13 3. ADRESACI PROGRAMU 3.1. Oszacowanie populacji, której włączenie do programu jest możliwe.. 13 3.2. Tryb zapraszania do programu.. 14 4. ORGANIZACJA PROGRAMU. 4.1. Części składowe, etapy i działania organizacyjne... 14 4.2. Planowane interwencje... 16 4.3. Kryteria i sposób kwalifikacji uczestników 17 4.4. Zasady udzielania świadczeń.... 17 4.5. Sposób powiązania programu ze świadczeniami zdrowotnymi... 18 4.6. Sposób zakończenia udziału w programie...... 18 4.7. Bezpieczeństwo planowanych informacji.... 18 4.8. Kompetencje i warunki niezbędne do realizacji programu.... 18 4.9. Dowody skuteczności planowanych działań... 19 5. KOSZTY.... 19 6. MONITOROWANIE I EWALUACJA..... 19 7. OKRES REALIZACJI PROGRAMU.. 20 2
WSTĘP Powiat Lubiński, odpowiedzialny za realizację ustawowych zadań w zakresie promocji i ochrony zdrowia, ma obowiązek podejmować działania w tym kierunku. Warunkiem poprawy i utrzymania zdrowia społeczeństwa jest tworzenie i realizacja odpowiedniej polityki zdrowotnej. Program zdrowotny z zakresu profilaktyki wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50-65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego jest spójny z założeniami, celami oraz zadaniami Narodowego Programu Zdrowia na lata 2006 2015, Światowej Deklaracji Zdrowia oraz dokumentu Zdrowie 21, przyjętego przez Europejski Komitet Regionalny WHO oraz celami operacyjnymi Programu zdrowotnego dla Powiatu Lubińskiego na lata 2014 2017. Zapobieganie chorobom cywilizacyjnym możliwe jest poprzez stosowanie odpowiedniej profilaktyki, a także podejmowanie wszelkich działań i środków zmierzających do wykrycia we wczesnym stadium nowotworów, dających szansę na szybkie wyleczenie. 1. ANALIZA PROBLEMU ZDROWOTNEGO. 1.1. Opis problemu zdrowotnego. Rak gruczołu krokowego (stercza, RGK, C61) jest nowotworem złośliwym, wywodzącym się pierwotnie z obwodowej strefy gruczołu krokowego. Ponadto jest najczęstszym nowotworem złośliwym u mężczyzn w krajach wysokorozwiniętych. Czynnikami ryzyka są wiek oraz obciążenie genetyczne. Ryzyko zachorowania wzrasta dwukrotnie, jeśli w rodzinie chorował krewny pierwszego stopnia pokrewieństwa oraz pięciodo dziesięciokrotnie, jeżeli chorowało dwóch i więcej krewnych pierwszego stopnia pokrewieństwa. Nowotwór rzadko pojawia się przed 40 rokiem życia, zaś średni wiek zachorowania to 70 lat. W rozwoju nowotworu istotną role odgrywają androgeny. Mężczyźni po zabiegu kastracji oraz mężczyźni z niedoczynnością przysadki rzadko chorują na raka stercza. Istnieją dowody na to, iż na zmianę ryzyka zachorowania wpływają także sposoby odżywiania. Dodatkowym czynnikiem zachorowania może być pochodzenie etniczne. Rak gruczołu krokowego jest drugim nowotworem u mężczyzn pod względem częstości rozpoznania. Rocznie diagnozuje się około 900 tyś. nowych przypadków zachorowań, z czego około 75 % wykrywa się w państwach uprzemysłowionych. W Polsce co roku odnotowuje się około 7 tyś. nowych zachorowań. Z powodu tego nowotworu każdego roku umiera ponad 3,5 tyś. mężczyzn. Pod względem zachorowań jak 3
i umieralności z powodu nowotworów złośliwych wśród mężczyzn rak gruczołu krokowego zajmuje drugie miejsce za nowotworem złośliwym oskrzela i płuca. 1 Obecnie większość raków gruczołu krokowego wykrywana jest w stadium bezobjawowym chorzy są diagnozowani w związku ze stwierdzeniem podwyższenia stężenia PSA lub trafiają do urologa z powodu objawów łagodnego przerostu gruczołu krokowego. W przypadku rozwoju nowotworu w centralnej części gruczołu mogą, podobnie jak w przeroście, wystąpić dolegliwości związane z oddawaniem moczu, takie jak trudności w opróżnieniu pęcherza czy częstomocz. Nowotwory zaawansowane miejscowo mogą wywoływać objawy związane z zajęciem sąsiednich narządów, takie jak bóle podbrzusza czy zaburzenia oddawania moczu i stolca. Zajęcie węzłów chłonnych może prowadzić do (zwykle jednostronnego) obrzęku kończyny dolnej i/lub genitaliów. Około 5-10% raków stercza wykrywanych jest w stadium zaawansowanym. Ponieważ nowotwór ten początkowo powoduje głównie przerzuty do kości, pierwszym objawem w tej grupie chorych są zwykle dolegliwości ze strony układu kostnego: ból, ucisk innych wrażliwych struktur, rzadziej złamania wywołane przez przerzuty. W odróżnieniu od większości nowotworów w raku stercza typowe są przerzuty osteosklerotyczne (osteoblastyczne zwiększające gęstość tkanki kostnej w obrębie przerzutu). Wczesne wykrywanie raka gruczołu krokowego opiera się na oznaczaniu stężenia PSA. Zasadność prowadzenia takich badań budzi jednak liczne wątpliwości ze względu na brak jednoznacznie potwierdzonego wpływu na obniżenie ryzyka zgonu z powodu raka stercza, a przede wszystkim w związku z niepotrzebnym wykrywaniem raków nieistotnych klinicznie, tzn. takich, które nigdy nie stałyby się przyczyną powikłań lub zgonu. W dużym, obejmującym ponad 160 tysięcy mężczyzn badaniu z losowym doborem uczestników wykazano, że aby uniknąć jednego zgonu z powodu raka gruczołu krokowego konieczne jest przebadanie ponad tysiąca mężczyzn i dodatkowe wykrycie 37 raków. Jednocześnie nie udało się potwierdzić wpływu badań przesiewowych na całkowite ryzyko zgonu. Aktualne rekomendacje większości towarzystw naukowych nie zalecają rutynowego stosowania masowych badań przesiewowych w kierunku raka stercza, wskazane jest jednak informowanie mężczyzn o możliwości oznaczenia stężenia PSA. 2 Podczas badania per rectrum możliwe jest wykrycie guza zlokalizowanego w tylnej i bocznych częściach stercza (25 % guzów jest niewyczuwalnych palpacyjnie). Stosunkowo często raka stercza stwierdza się w badaniu histologicznym materiału sekcyjnego, 1 Opinia Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych Nr 141/2012 z dnia 16 lipca 2012r. 2 Krajowy Rejestr Nowotworów [dokument elektroniczny] http://onkologia.org.pl/rak-gruczolu-krokowego/ 4
co wskazuje na istnienie postaci utajonych, niepowodujących objawów klinicznych a więc niezagrażających życiu i niewymagających leczenia. Badania stosowane w rozpoznaniu raka gruczołu krokowego obejmują: Badania laboratoryjne (stężenie PSA swoisty antygen gruczołu krokowego, odsetek wolnego PSA), Badania obrazowe (przezodbytnicza ultrasonografia, TRUS), Badanie mikroskopowe. Rozpoznanie ustala się na podstawie badania cytologicznego lub histologicznego wycinków pobranych w biopsji gruboigłowej rdzeniowej. W stadium bezobjawowym wskazaniem do badania mikroskopowego jest stwierdzenie zwiększonego stężenia PSA w surowicy. W niektórych przypadkach nowotwór gruczołu krokowego może być wykryty z wykorzystaniem badania per rectrum. Czynniki takie jak podwyższone stężenie PSA, obciążenie rodzinne, nieprawidłowe wyniki badania per rectrum wskazują na podwyższone ryzyko wykrycia raka stercza w badaniu biopsyjnym, podczas gdy uprzednio uzyskane wyniki negatywne badania biopsyjnego świadczą o zmniejszonym ryzyku wykrycia raka stercza. W badaniu laboratoryjnym oznacza się podwyższenie stężenia PSA oraz zwiększony odsetek wolnego PSA. W 85 % przypadków raka gruczołu krokowego stężenie PSA > 4 ng/ml oraz wolny PSA stanowi > 25 % całkowitego PSA. 1.2. Epidemiologia. Nowotwory gruczołu krokowego są drugą co do częstości przyczyną choroby nowotworowej u mężczyzn stanowiąc ponad 13% zachorowań. 5
Liczba zachorowań na te nowotwory dynamicznie wzrastała w ostatnich trzech dekadach osiągając w 2010 roku ponad 9000 przypadków. W ciągu trzech dekad liczba zachorowań wzrosła około 5-krotnie. Większość zachorowań na nowotwory złośliwe gruczołu krokowego przypada w siódmej i ósmej dekadzie życia (87% zachorowań występuje po 60 roku życia, ponad 50% zachorowań przypada po 70 roku życia). Ryzyko zachorowania wzrasta gwałtownie od szóstej dekady życia osiągając maksimum po 75 roku życia. Zachorowalność na nowotwory gruczołu krokowego w Polsce w latach 2008-2010 w zależności od wieku Nowotwory złośliwe gruczołu krokowego powodują u mężczyzn około 8% zgonów Częstość zgonów na nowotwory gruczołu krokowego w Polsce w 2010 roku 6
Liczba zgonów z powodu nowotworów złośliwych gruczołu krokowego wynosiła w 2010 roku prawie 4000. Umieralność na nowotwory gruczołu krokowego w Polsce w latach 1965-2010 Większość zgonów z powodu nowotworów złośliwych gruczołu krokowego występuje po 75 roku życia (60%), przy czym ponad 90% zgonów odnotowano po 60 roku życia. Najwięcej zgonów u mężczyzn notuje się na przełomie ósmej i dziewiątej dekady życia. Ryzyko zgonu z powodu tego nowotworu wzrasta wraz z wiekiem począwszy od siódmej dekady życia. Umieralność na nowotwory gruczołu krokowego w Polsce w latach 2008-2010 w zależności od wieku Wzrost umieralności utrzymywał się do początku lat 90. XX wieku, po czym nastąpiło przyspieszenie wzrostu do początku XXI wieku. Ostatnia dekada przyniosła stabilizację umieralności na poziomie około 13/10 5. 7
Trendy umieralności na nowotwory gruczołu krokowego w Polsce w latach 1965-2010 U mężczyzn umieralność z powodu raka gruczołu krokowego w najstarszej grupie wiekowej wzrastała od połowy lat 60 do początku lat 90 ubiegłego wieku (90/10 5 w 1965 roku wobec 118/10 5 w 1991 roku), po czym nastąpiło przyspieszenie tempa wzrostu umieralności do początku XXI wieku (prawie 170/10 5 ). W pierwszej dekadzie XXI wieku umieralność ustabilizowała się na stałym poziomie (około 160/10 5 ). Wśród mężczyzn w średnim wieku (45-64 lat) umieralność nieznacznie wzrastała do początku XXI wieku, po czym nastąpiła stabilizacja na poziomie około 10/10 5. Trendy umieralności na nowotwory gruczołu krokowego w Polsce w latach 1965-2010 w wybranych grupach wieku. Umieralność z powodu nowotworów gruczołu krokowego w Polsce jest nieco wyższa niż przeciętna dla krajów Unii Europejskiej - w 2010 roku współczynnik umieralności wynosił 12,4.10 5, natomiast średnia dla krajów Unii Europejskiej (dane z 2009 roku) 12,1/10 8
Porównanie umieralności na nowotwory gruczołu krokowego w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. 3 1.3. Populacja podlegająca Powiatowi Lubińskiemu i populacja kwalifikująca się do włączenia do programu. Obszar powiatu lubińskiego według danych z 2012 roku zamieszkiwało 106 818 osób, co stanowi 3,67 % ludności całego województwa dolnośląskiego. Liczba kobiet mieszkających w Powiecie Lubińskim wynosi 50 963 natomiast mężczyzn 54 207. Stolicę powiatu - Lubin zamieszkuje 74 669 osób, gminę Lubin 14 093 osób, gminę i miasto Ścinawa 10 482 osób, a gminę Rudna 7 574 osób. W latach 2008 2012 widoczne jest wyraźne zwiększenie liczby mieszkańców gminy wiejskiej Lubin oraz gminy Rudna, przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby mieszkańców miasta Lubin, co niewątpliwie związane jest z migracją mieszkańców miasta do gmin ościennych. Tabela 3. Liczba mieszkańców w gminach Powiatu Lubińskiego w latach 2008-2012 Liczba mieszkańców w gminach Powiatu Lubińskiego w okresie 2008-2012 Jednostka 2008 2009 2010 2011 2012 Powiat Lubiński 105 248 105 170 106 973 106 966 106 818 Gmina Miejska Lubin 75 225 74 552 75 516 75 147 74 669 Gmina Wiejska Lubin 12 268 12 852 13 390 13 750 14 093 Gmina Wiejska Rudna 7 266 7 320 7 525 7 569 7 574 Gmina Miejsko-wiejska Ścinawa 10 489 10 446 10 542 10 500 10 482 (źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS) 3 Krajowy Rejestr Nowotworowy. [dokument elektroniczny] http://onkologia.org.pl/rak-gruczolu-krokowego/ 9
Tabela 4. Stan ludności w Powiecie Lubińskim w 2012 r. Ludność Jednostka razem mężczyźni kobiety Powiat Lubiński 106 818 51 975 54 843 Gmina Miejska Lubin 74 669 35 920 38 749 Gmina Wiejska Lubin 14 093 7 111 6 982 Gmina Wiejska Rudna 7 574 3 725 3 849 Gmina Miejsko-wiejska Ścinawa 10 482 5 219 5 263 (Źródło: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan na dzień 30.06.2013 r.) Tabela 5. Ludność Powiatu Lubińskiego wg. grup wieku i płci w 2012 r. (Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS) Wiek Powiat Lubiński Gmina Miejska Lubin Ludność wg grup wieku i płci Gmina Wiejska Lubin Gmina Wiejska Rudna Gmina Miejsko- Wiejska Ścinawa 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70 i więcej mężczyź ni kobiet y mężczyź ni kobiet y mężczyź ni kobiet y mężczyź ni kobiety mężczyźn i kobiety 2 820 2 713 1 935 1 822 399 379 232 239 254 273 2 612 2450 1 733 1 664 426 361 196 191 257 234 2 422 2 380 1 570 1 530 407 382 190 225 255 243 2 929 2 751 1 790 1 754 523 466 286 236 330 295 3 407 3 441 2 224 2 249 496 508 291 295 396 389 4145 4 014 2 858 2 843 492 435 312 306 483 430 4 667 4 503 3 405 3 285 523 531 288 302 451 385 4 605 4 341 3 206 3 076 701 638 288 281 410 346 3 463 3 410 2 304 2 308 548 542 270 253 341 307 3 032 3 075 1 972 2 068 491 470 236 219 333 318 3 638 3 997 2 341 2 777 564 516 303 278 430 426 4321 4 843 3 065 3 705 532 495 287 211 437 432 4119 4 770 3 115 3 779 449 381 184 229 371 381 2 337 2 675 1 853 2 095 202 235 125 148 157 197 3 458 5 480 2 549 3 794 358 643 237 436 314 607 Program zdrowotny skierowany jest do grupy docelowej mieszkańców Powiatu Lubińskiego mężczyźni w grupie wiekowej 50 rok życia do 65 roku życia. Wielość populacji we wskazanym przedziale wiekowym wynosi (dane wg. stanu na dzień 31.12.2012 r.): 10
Ludność wg grup wieku i płci Wiek Powiat Gmina Miejska Gmina Wiejska Gmina Miasto i Gmina Lubiński Lubin Lubin Rudna Ścinawa mężczyźni mężczyźni mężczyźni mężczyźni mężczyźni 50 54 3 638 2 341 564 303 430 55 59 4 321 3 065 532 287 437 60 64 4 119 3 115 449 184 371 65 69 2 337 1 853 202 125 157 70 i więcej 3 458 2 549 358 237 314 Ludność Powiatu Lubińskiego wg. grup wieku i płci w 2012 r. (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS) 1.4. Obecne postępowanie we wczesnym wykrywaniu raka gruczołu krokowego, ze szczególnym uwzględnieniem gwarantowanych świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Badanie stercza per rectum jest podstawowym badaniem, które powinno być regularnie wykonywane przez urologa, również przez internistę lub lekarza rodzinnego. Podobnie jak konsultacja urologiczna oznaczenie stężenia PSA (całkowitego lub wolnego) oraz ewentualne dalsze badania diagnostyczne w kierunku raka gruczołu krokowego (np. transrektalne USG) ograniczone są do ambulatoryjnej opieki specjalistycznej. Konsultacja urologiczna w ramach ubezpieczenia zdrowotnego możliwa jest wyłącznie na podstawie skierowania od lekarza POZ lub innego lekarza udzielającego świadczenia w ramach ważnej umowy z NFZ. Lekarz POZ kierujący pacjenta do lekarza specjalisty zobowiązany jest dołączyć do skierowania wyniki niezbędnych badań diagnostycznych, umożliwiających potwierdzenie wstępnego rozpoznania. Jeżeli pacjent objęty opieką specjalisty wymaga wykonania dodatkowych badań diagnostycznych, jak oznaczenie PSA, skierowanie na te badania wystawia świadczeniodawca udzielający świadczeń ambulatoryjnej opieki specjalistycznej 4. 1.5. Uzasadnienie potrzeby wdrożenia programu. Program profilaktyczny wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50 65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego odnosi się do istotnego problemu 4 Opinia Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych Nr 141/2012 z dnia 16 lipca 2012r. 11
zdrowotnego. Ze względu na skalę zachorowań niezadowalające wyniki leczenia raka gruczołu krokowego w Polsce, wynikające głównie z rozpoznawania nowotworu w późnych stadiach zaawansowania, niepozwalającego na wdrożenie skutecznej terapii leczniczej oraz dostępność do badań przesiewowych uzasadnia wdrożenie przedmiotowego projektu, opartego na badaniu przesiewowym PSA z badaniem per rectrum jest zasadne. Na podstawie danych Dolnośląskiego Centrum Onkologii we Wrocławiu na Dolnym Śląsku w okresie poddanym badaniom - lata 1985 2011 stwierdzono wzrost liczb rejestrowanych zachorowań u mężczyzn w tempie 2 % rocznie, u kobiet 3% rocznie. U mężczyzn najszybciej rosły liczby zachorowań na nowotwory złośliwe gruczołu krokowego (rocznie średnio o 18 %), okrężnicy (11 %), pęcherza moczowego (6%), odbytnicy (5 %) i nerki (4 %) 5 Trendy liczb zachorowań na najczęstsze na Dolnym Śląsku nowotwory na podstawie danych z lat 1985-2011 oraz 2001-2011. Mężczyźni Zmiana roczna (liczby) 1985-2011 2001-2011 ogółem + 69 + 85 gruczoł krokowy + 19 + 35 pęcherz moczowy + 10-8 okrężnica + 12 + 9 odbytnica + 7 + 9 nerka + 5 0 płuco - 3-25 trzustka 0 0 krtań - 3-4 żołądek - 5 0 Wzrost wykrytych nowotworów u mężczyzn szczególnie w wieku 60 64 lat może być następstwem zwiększonej czujności onkologicznej, będącej wtórnym efektem programów przesiewowych realizowanych w ramach działań profilaktycznych. 2. CELE PROGRAMU 2.1. Cel główny Głównym celem Programu profilaktycznego wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50 65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego jest poprawa 5 Błaszcyk J. Jagas M. Hudziec P. Nowotwory złośliwe w woj. Dolnośląskim w roku 2011, Wydawnictwo Stralfos Wrocław 2013 12
zdrowia i związanej z nim jakości życia mieszkańców Powiatu Lubińskiego, którzy ukończyli 50 rok życia. 2.2. Cele szczegółowe: 1. Zmniejszenie różnic w dostępie do specjalistycznych świadczeń zdrowotnych dla mieszkańców Powiatu Lubińskiego. 2. Umożliwienie wczesnej diagnostyki i skutecznego leczenia raka gruczołu krokowego poprzez wykrycie wczesnych zmian chorobowych. 3. Wzrost świadomości dotyczącej profilaktyki i podstawowej wiedzy na temat czynników ryzyka powstawania raka gruczołu krokowego a także edukacja mężczyzn w zakresie wczesnych objawów, będących zwiastunem rozpoczynającego się procesu chorobowego. 4. Promocja zdrowego trybu życia, uwzględniającego aktywność fizyczną, rezygnację ze szkodliwych nawyków i zdrowe odżywianie. Program profilaktyczny wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50 65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego jest programem wieloletnim, okres jego realizacji przewidziany jest na lata wrzesień 2014 grudzień 2016 rok. 3. ADRESACI PROGRAMU 3.1. Oszacowanie populacji, której włączenie do programu jest możliwe. Program zdrowotny skierowany jest do grupy docelowej mieszkańców Powiatu Lubińskiego mężczyźni w grupie wiekowej 50 rok życia do 65 roku życia. Wielość populacji we wskazanym przedziale wiekowym wynosi (dane wg. stanu na dzień 31.12.2012 r.): Ludność wg grup wieku i płci Wiek Powiat Gmina Miejska Gmina Wiejska Gmina Miasto i Gmina Lubiński Lubin Lubin Rudna Ścinawa mężczyźni mężczyźni mężczyźni mężczyźni mężczyźni 50 54 3 638 2 341 564 303 430 55 59 4 321 3 065 532 287 437 60 64 4 119 3 115 449 184 371 65 69 2 337 1 853 202 125 157 13
70 i więcej 3 458 2 549 358 237 314 Ludność Powiatu Lubińskiego wg grup wieku i płci w 2012 r. (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS) Przy założeniu, że populacja mężczyzn z przedziału wiekowego, dla którego program będzie realizowany wynosi ok. 15 000 osób, przewidywana ilość badanych (60% populacji) to około 9 000 osób. 3.2. Tryb zapraszania do programu. Program zdrowotny z zakresu profilaktyki wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50-65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego ma charakter otwarty. Informacja o realizacji programu przedstawiona zostanie w mediach lokalnych, tj.: strona internetowa powiatu i gmin, prasa lokalna. Dodatkowo wykonawca programu wyłoniony w drodze zastosowanej procedury konkursowej będzie zobowiązany do przeprowadzenia kampanii informacyjnej umieszczenie plakatów informacyjnych w urzędach, instytucjach publicznych, ośrodkach zdrowia, aptekach, instytucjach pomocy społecznej. 4. ORGANIZACJA PROGRAMU. 4.1. Części składowe, etapy i działania organizacyjne. Działania edukacyjne. Działania edukacyjne w zakresie zwiększenia świadomości dotyczącej profilaktyki i podstawowej wiedzy na temat czynników ryzyka powstawania raka gruczołu krokowego, a także edukacja mężczyzn w zakresie wczesnych objawów, będących zwiastunem rozpoczynającego się procesu chorobowego. Realizacja zadań wynikających z Programu zostanie poprzedzona szeroką kampanią informacyjną (plakaty w urzędach, instytucjach publicznych, ośrodkach zdrowia, aptekach, stronach internetowych powiatu i gmin, prasie lokalnej. Celem tej kampanii będzie przedstawienie informacji na temat raka stercza oraz roli badania przesiewowego w kierunku diagnozy zachorowań, uświadomienia potencjalnych korzyści związanych z poddaniem się badaniom diagnostycznym. Przygotowane zostaną również ulotki o programie, które będą zawierały informację o sposobie przygotowania się do badania. Działania te będą również obejmować instruktaż w zakresie promocji zdrowego trybu życia, uwzględniającego aktywność fizyczną, rezygnację ze szkodliwych nawyków i zdrowe odżywianie. Każdy mieszkaniec Powiatu Lubińskiego, który zgłosi się do programu otrzyma ulotkę informacyjną zawierającą instruktaż w zakresie obserwacji wczesnych objawów, będących 14
zwiastunem rozpoczynającego się procesu chorobowego oraz profilaktyki i podstawowej wiedzy na temat czynników ryzyka powstawania raka gruczołu krokowego. Wybór realizatora programu. Wybór firmy realizującej program zostanie dokonany zgodnie z przepisami, tak aby działania medyczne i edukacyjne określone programem były przeprowadzone w sposób merytorycznie właściwy przy uwzględnieniu zasobów finansowych, jakimi dysponuje powiat na ten cel, wg harmonogramu opracowanego przez wykonawcę w uzgodnieniu ze zlecający. Wykonawcami programu mogą być podmioty wykonujące działalność leczniczą wybrane w drodze otwartego konkursu ofert. Wykonawca powinien dysponować kadrą i bazą niezbędną do realizacji zadania. Wykonawca ponosić będzie również odpowiedzialność, w ramach powierzonego zadania za przeprowadzenie kampanii informacyjnej i edukacyjnej, wg założeń określonych w programie. Etapy programu. Etap wstępnej diagnostyki: 1. Rozmowa wstępna wywiad z lekarzem specjalistą urologiem dotyczący przekazania pacjentowi informacji o korzyściach oraz ryzyku związanym z udziałem w badaniu przesiewowym w kierunku raka stercza, celem świadomego podjęcia przez pacjenta decyzji o udziale w badaniu. Przed badaniem niezbędna jest edukacja pacjentów odnośnie odpowiedniego przygotowania się do badania w celu wyeliminowania przekłamania wyników oraz uświadomienia, że nie udokumentowano korzyści ze skriningu w kierunku raka gruczołu krokowego oraz ryzyku nadrozpoznawalności i związanych z tym działań niepożądanych. Wystawienie skierowania na oznaczenie stężenia PSA oraz interpretacja wyniku. 2. Badanie stercza per rectum jako podstawowe badanie, które będzie wykonywane przez lekarza specjalistę urologa. 3. Wykonanie badania antygenu sterczowego (PSA). Graniczna wartość stężenia PSA, powyżej której wynik będzie stanowił wskazanie do dalszego postepowania: 4 ng/ml. Etap pogłębionej diagnostyki: 4. Wyodrębnienie grup dyspanseryjnych: a. powiększenie gruczołu ponad dopuszczalną normę w przedziałach wiekowych: 50-55; 55-60; 60-65; b. równoczesne powiększenie gruczołu krokowego oraz ponadnormatywny wynik badania laboratoryjnego antygeny sterczowego w przedziałach wiekowych: 50-55; 55-60; 60-65; 5. Wykonanie USG jamy brzusznej łącznie z gruczołem krokowym w poszczególnych grupach dyspanseryjnych. 15
6. Kwalifikacja do wykonania punkcji cienkoigłowej w przypadkach podejrzenia wystąpienia procesu nowotworowego z badaniem histo-patologicznym bioptatu. 7. Skierowanie zidentyfikowanych przypadków nowotworów złośliwych gruczołu krokowego do dalszego leczenia w ramach ubezpieczenia finansowanego przez NFZ. 4.2. Planowane interwencje. Badanie stercza per rectum Pierwszym badaniem zwykle wykonywanym u mężczyzn z podejrzeniem raka stercza jest badanie palcem przez odbytnicę (łacińskie per rectum). Pozwala ono na ocenę przylegającej do przedniej ściany odbytnicy tylnej części gruczołu, w której umiejscawia się większość raków. Badanie umożliwia wykrycie zmian o objętości powyżej 0,2 ml. Badanie antygenu sterczowego (PSA). Swoisty antygen sterczowy (PSA) jest wytwarzanym przez komórki stercza i wydzielanym do światła przewodów białkiem, które jest odpowiedzialne za utrzymanie nasienia w płynnej postaci. Komórki nowotworów stercza uwalniają większe ilości PSA do krwiobiegu, niż prawidłowe komórki stercza. Prawidłowe stężenie PSA w surowicy krwi wynosi od 0 do ok. 4 ng/ml. Wzrost stężenia PSA nasuwa podejrzenie raka, jednak blisko 25% mężczyzn z podwyższonym stężeniem PSA nie ma raka, a blisko 20% chorych na raka stercza ma prawidłowe stężenie PSA w surowicy. Podwyższone stężenie PSA może też być związane z łagodnymi schorzeniami, takimi jak zapalenie i łagodny przerost gruczołu krokowego oraz zabiegami w okolicy stercza, takimi jak cewnikowanie pęcherza moczowego, ultrasonografia przezodbytnicza, biopsja gruczołu, cystoskopia i przezcewkowe zabiegi endoskopowe. Przejściowy wzrost stężenia PSA w surowicy wywołuje też wytrysk nasienia dlatego zaleca się pobieranie krwi celem oznaczenia PSA po dwudniowej wstrzemięźliwości płciowej. Wartości PSA powyżej górnej granicy lub nieprawidłowy wynik badania per rectum są wskazaniem do poszerzenia diagnostyki. Wartość diagnostyczną PSA można zwiększyć poprzez zastosowanie wartości pochodnych, takich jak PSA należne dla wieku, gęstość PSA (stężenie PSA na jednostkę objętości gruczołu), szybkość narastania PSA, czas podwojenia PSA oraz stosunek stężenia frakcji wolnej do całkowitego stężenia PSA (wyższy udział frakcji wolnej PSA jest związany z niższym prawdopodobieństwem nowotworu złośliwego). Wykonanie USG jamy brzusznej łącznie z gruczołem krokowym. Najczęściej wykonywanym badaniem obrazowym gruczołu krokowego jest ultrasonografia przezodbytnicza (TRUS). Jest to metoda stosunkowo nieinwazyjna, tania i łatwo dostępna, ale jej wartość w wykrywaniu raka i określeniu stopnia zaawansowania jest ograniczona. Ponadto podobnie jak inne badania ultrasonograficzne jest subiektywna i zależna od doświadczenia badającego. 16
Większą wartość diagnostyczną badanie to wykazuje w wykrywaniu przejścia raka przez torebkę gruczołu i/lub zajęcia pęcherzyków nasiennych. Dodatkowo TRUS pozwala na precyzyjny pomiar objętości stercza oraz jest stosowana jako pomoc przy diagnostycznym nakłuciu igłą zmienionych tkanek (biopsji). Punkcja cienkoigłowa z badaniem histo-patologicznym bioptatu. Podstawą rozpoznania raka gruczołu krokowego jest badanie histopatologiczne (mikroskopowe) materiału uzyskanego poprzez biopsję (nakłucie igłą chorej tkanki). W przeważającej większości przypadków jest to wielomiejscowa biopsja rdzeniowa (gruboigłowa) pod kontrolą TRUS. Liczba pobieranych bioptatów jest zależna od objętości gruczołu i powinna wynosić co najmniej 8-10. Materiał powinien zostać pobrany przede wszystkim ze strefy obwodowej gruczołu i z miejsc podejrzanych w badaniu per rectum, TRUS lub MR. Każdy z pobranych rdzeni tkankowych powinien zostać oznaczony i przesłany do badania histopatologicznego w oddzielnym naczyniu. Wynik badania histopatologicznego powinien zawierać informacje nt. typu histologicznego nowotworu, stopnia złośliwości w skali Gleasona, ilości bioptatów zajętych przez raka, odsetka ich długości zajętej przez raka, ewentualnego zajęcia pni nerwowych, przejścia nacieku przez torebkę gruczołu oraz naciekania pęcherzyków nasiennych. 6 4.3. Kryteria i sposób kwalifikacji uczestników. Program zdrowotny z zakresu profilaktyki wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50-65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego ma charakter otwarty. Jedynym kryterium włączania mieszkańców do programu jest kryterium wiekowe przedział wiekowy 50 65 rok życia. Szczegółowa ścieżka przechodzenia uczestników do kolejnych etapów programu została przedstawiona w pkt. 4.1. Etapy działania. O uczestnictwie w programie decyduje kolejność zgłoszenia się pacjentów, do czasu wyczerpania środków finansowych przeznaczonych na dane zadanie. 4.4. Zasady udzielania świadczeń. Czas realizacji programu określony na okres wrzesień 2014 do grudzień 2016 oraz szeroko prowadzona kampania informacyjna pozwoli na objęcie maksymalnie największej populacji mieszkańców Powiatu Lubińskiego. Świadczenia udzielane przez realizatora programu, wyłonionego w drodze konkursu są bezpłatne dla mieszkańców Powiatu Lubińskiego uczestników programu. 6 Krajowy Rejestr Nowotworów. [dokument elektroniczny] http://onkologia.org.pl/rak-gruczolu-krokowego/ 17
4.5. Sposób powiązania programu ze świadczeniami zdrowotnymi. Program zdrowotny z zakresu profilaktyki wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50-65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego uzupełnia świadczenia zdrowotne dostępne w ramach NFZ. Poprzez swoją formę otwartą program pozwoli odciążyć świadczenia specjalistyczne realizowane przez podmioty lecznicze posiadające podpisany na 2014 r. i lata kolejne kontrakt z NFZ na świadczenie usług zdrowotnych w zakresie ambulatoryjnych świadczeń diagnostycznych. Konsultacja urologiczna, oznaczenie stężenia PSA (całkowitego lub wolnego) oraz ewentualne dalsze badania diagnostyczne w kierunku raka gruczołu krokowego (np. transrektalne USG) ograniczone są do ambulatoryjnej opieki specjalistycznej. Konsultacja urologiczna w ramach ubezpieczenia zdrowotnego możliwa jest wyłącznie na podstawie skierowania od lekarza POZ lub innego lekarza udzielającego świadczenia w ramach ważnej umowy z NFZ. Lekarz POZ kierujący pacjenta do lekarza specjalisty zobowiązany jest dołączyć do skierowania wyniki niezbędnych badań diagnostycznych, umożliwiających potwierdzenie wstępnego rozpoznania. 4.6. Sposób zakończenia udziału w programie. Realizacja założeń programowych będzie przebiegać w kierunku wyodrębnienia grup dyspanseryjnych i skierowania zidentyfikowanych przypadków nowotworów złośliwych gruczołu krokowego, podczas działań pogłębionych, do dalszego leczenia w ramach ubezpieczenia finansowego przez NFZ. 4.7. Bezpieczeństwo planowanych informacji. Nie dotyczy. 4.8. Kompetencje i warunki niezbędne do realizacji programu. Realizatorem programu, wyłonionym w drodze procedury konkursowej może być podmiot leczniczy w rozumieniu ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 217), który: prowadzi działalność leczniczą na podstawie wpisu do rejestru podmiotów wykonujących działalność leczniczą, prowadzi działalność na podstawie wpisu do KRS lub ewidencji działalności gospodarczej, posiada uprawnienia do udzielania świadczeń zdrowotnych w zakresie objętym zadaniem, 18
zapewnia personel medyczny o odpowiednich kwalifikacjach niezbędnych do realizacji zadania oraz spełniający wymagania zdrowotne określone w przepisach prawa, zapewnia aparaturę i sprzęt medyczny oraz pomieszczenia niezbędne do realizacji zadania, zgodne z obowiązującymi przepisami prawa w tym zakresie. 4.9. Dowody skuteczności planowanych działań. Nie dotyczy. 5. KOSZTY Program zostanie w całości sfinansowany ze środków zabezpieczonych w budżecie Powiatu Lubińskiego oraz innych źródeł zewnętrznych do których należą środki finansowe poszczególnych gmin powiatu, przekazane w ramach udzielonej dotacji dla Powiatu Lubińskiego na realizację programów profilaktycznych i promocji zdrowia mieszkańców powiatu. Biorąc pod uwagę populację wielkości 15 000 mężczyzn oraz przewidywaną 60% zgłaszalność poniżej określono przewidywane koszty poszczególnych rodzajów badań: L.p. Rodzaj badania/świadczenia Ilość % badanych Cena Cena sumaryczna badanych z populacji jednostkowa 1. Badanie fizykalne lekarza 9 000 60 % 65,00 zł. 585 000,00 zł. specjalisty - urologa 2. PSA antygenu sterczowego 9 000 60 % 22,00 zł. 198 000,00 zł. 3. USG jamy brzusznej i gruczołu 4 500 50 % 70,00 zł. 315 000,00 zł. krokowego 4. Punkcja cienkoigłowa 450 10 % 200,00 zł. 90 000,00 zł. RAZEM 1 188 000,00 ZŁ. Dodatkowo należy uwzględnić koszt materiałów informacyjnych promujących program, tj: 1. Koszt druku plakatów 100 szt. 1 000,00 zł 2. Koszt druku ulotki informacyjnej 1 000 szt. 1 500,00 zł. Przewidywany łączy koszt Programu 1 190 500,00 zł. 6. MONITOROWANIE I EWALUACJA Realizacja Programu będzie poddana ewaluacji mającej na celu ocenę realizacji wykonania programu. Skuteczność Programu oceniana będzie w oparciu o realizację założonych celów szczegółowych. 19
Wykorzystane zostaną również wskaźniki liczbowe, pozwalające na ocenę ilościową przeprowadzonego programu. Do tego celu wykorzystane będą następujące narzędzia ewaluacyjne: 1. Sprawozdanie końcowe realizatora programu, wyłonionego w drodze konkursu. Realizator przygotuje rozliczenie końcowe dokumentując koszty programu i liczbę wykonanych konsultacji, w tym przeprowadzonych badań specjalistycznych prowadzonych w ramach wstępnej i pogłębionej diagnostyki. 2. Opracowanie statystyczne w zakresie udzielonych porad, przeprowadzonych badań, wydanych skierowań do dalszego postępowania diagnostycznego, w oparciu o prowadzony rejestr pacjentów objętych programem 3. Ankieta dot. satysfakcji mieszkańców objętych programem. 4. Sprawozdanie z prowadzenia działań edukacyjnych mężczyzn w zakresie rozpoznawania wczesnych objawów, będących zwiastunem rozpoczynającego się procesu chorobowego oraz promocji zdrowego trybu życia, uwzględniającego aktywność fizyczną, rezygnację ze szkodliwych nawyków i zdrowe odżywianie. Oceny ilościowe zostaną określone w oparciu o następujące wskaźniki monitorujące: 1. Liczba mieszkańców objętych programem. 2. Liczba mieszkańców ze stwierdzonymi zmianami chorobowymi, skierowanych do dalszego leczenia. 3. Liczba wydrukowanych materiałów promocyjnych. 7. OKRES REALIZACJI PROGRAMU Planowany okres realizacji Programu zdrowotnego z zakresu profilaktyki wczesnego wykrywania raka prostaty u mężczyzn w wieku 50-65 roku życia na terenie Powiatu Lubińskiego: wrzesień 2014 r. do grudzień 2016 r. 20