mgr inż. Katarzyna Konieczko Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego IMP Łódź

mgr inż. Katarzyna Konieczko Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego IMP Łódź

substancja: oznacza pierwiastek chemiczny lub jego związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji Substancje zawierające zanieczyszczenia Substancje złożone 2

Nr indeksowy Nazwa substancji Nr WE Nr CAS 601-004-01-8 butan (zawierający 0,1% butadienu (numer WE 203-450-8)) [1], izobutan (zawierający 0,1% butadienu (numer WE 203-450-8)) [2] 607-190-00-X (akrylamido)metoksyoctan metylu (zawierający > 0,1% akrylamidu) 607-210-00-7 akrylamidoglikolan metylu (zawierający > 0,1% akrylamidu) 603-221-01-3 chlorowodorek 1-(2-amino-5- chlorofenylo)-2,2,2-trifluoroetano-1,1-diolu (zawierający 0,1% 4-chloroaniliny (nr WE 203-401-0)) 203-448-7 [1] 200-857-2 [2] 106-97-8 [1] 75-28-5 [2] 401-890-7 77402-03-0 403-230-3 77402-05-2 433-580-2 214353-17-0 601-013-00-X buta-1,3-dien 203-450-8 106-99-0 616-003-00-0 akrylamid; prop-2-enoamid; 201-173-7 79-06-1 amid kwasu akrylowego 612-137-00-9 4-chloroanilina 203-401-0 106-47-8 3

Przykład zanieczyszczonej substancji: Sekcja 1 1.1. Identyfikator produktu: NITROETAN Sekcja 2 2.1. Klasyfikacja substancji lub mieszaniny ( ) Carc. 1B, H350 ( ) Sekcja 3 Zawartość 2-nitropropanu do 5% 2-nitropropan 4

5

Numer indeksowy Nazwa substancji 649-011-00-8 Oleje sklarowane z krakingu katalitycznego (ropa naftowa) Olej opałowy ciężki Złożona mieszanina węglowodorów otrzymywana jako pozostałość po destylacji produktów z procesu krakingu katalitycznego. Składa się głównie z węglowodorów o liczbie atomów węgla powyżej C 20. Wrze powyżej ok. 350 C. Może zawierać 5% (m/m) lub więcej 4- do 6-ciopierścieniowych węglowodorów aromatycznych o skondensowanych pierścieniach. Numer WE Numer CAS 265-064-6 64741-62-4 6

Warunkowa klasyfikacja większości substancji węglo- i ropopochodnych jako rakotwórczych lub mutagennych UWAGA (dawniej NOTA ) przypisana konkretnej substancji określa warunki, po spełnieniu których można nie klasyfikować danej substancji jako rakotwórczej lub mutagennej (np. J, M, K, L, N, P) Substancja niezaklasyfikowana jako rakotwórcza lub mutagenna na podstawie odpowiedniej Uwagi nie podlega rygorom rozporządzenia dot. substancji o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy 7

UWAGA J, UWAGA P Klasyfikacja substancji jako rakotwórczej lub mutagennej nie musi być stosowana, jeżeli można wykazać, że substancja zawiera mniej niż 0,1 % masowo benzenu (nr WE 200-753-7) UWAGA K Klasyfikacja substancji jako rakotwórczej lub mutagennej nie musi być stosowana, jeżeli można wykazać, że substancja zawiera mniej niż 0,1 % masowo 1,3-butadienu (nr EINECS 203-450-8) UWAGA M Klasyfikacja substancji jako rakotwórczej nie musi być stosowana, jeżeli można wykazać, że substancja ta zawiera mniej niż 0,005 % masowo benzo[a]pirenu (nr WE 200-028-5) UWAGA L Klasyfikacja substancji jako rakotwórczej nie musi być stosowana, jeżeli można wykazać, że substancja zawiera mniej niż 3 % ekstraktu DMSO (dimetylosulfotlenku) zgodnie z pomiarem IP-346 Przykładowe Uwagi umożliwiające rezygnację z klasyfikacji substancji jako rakotw./muta. UWAGA N Klasyfikacja substancji jako rakotwórczej nie musi być stosowana, jeżeli znana jest pełna historia rafinacji substancji i jeżeli można wykazać, że substancja, z której jest ona produkowana, nie jest rakotwórcza. 8

Podstawowe czynniki przyczynowe działania rakotwórczego/mutagennego Benzen Buta-1,3-dien Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) 9

Wykazywanie w rejestrze Podstawowe czynniki przyczynowe działania rakotwórczego/mutagennego Benzen Buta-1,3-dien Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) Pomiary stężeń 10

Związki metali - chromu(vi), arsenu, niklu, kadmu, kobaltu, berylu: Problemy: nr indeksowy w przypadku związków nieorganicznych zaczyna się od liczby atomowej najbardziej charakterystycznego pierwiastka uzupełnionej do 3 cyfr zerami synonimy [ I lub ; z wyj węglo- (648- ) i ropopochodnych (649- )] pozycje zawierające grupy związków (np. kilka konkretnych związków lub opis grupy) hydraty (inne CAS, ale ten sam WE!!!) chromian(vi) a dichromian(vi) ( CrO 4 a Cr 2 O 7 ) 11

Nr indeksowy Nazwa chemiczna Nr WE Nr CAS Kategoria rakotw./muta. 024-001-00-0 tlenek chromu(vi) I tritlenek chromu I bezwodnik chromowy 215-607-8 1333-82-0 Carc. 1A Muta. 1B 024-002-00-6 dichromian(vi) potasu 231-906-6 7778-50-9 Carc. 1B Muta. 1B 024-003-00-1 dichromian(vi) amonu 232-143-1 7789-09-5 Carc. 1B Muta. 1B 024-004-00-7 dichromian(vi) sodu 234-190-3 10588-01-9 Carc. 1B Muta. 1B 024-005-00-2 dichlorek ditlenek chromu I chlorek chromylu I dichlorek chromylu I tlenochlorek chromu 239-056-8 14977-61-8 Carc. 1B Muta. 1B 024-006-00-8 chromian(vi) potasu 232-140-5 7789-00-6 Carc. 1B Muta. 1B 024-007-00-3 chromiany(vi) cynku łącznie z chromianem(vi) cynku-potasu - - Carc. 1A 024-008-00-9 chromian(vi) wapnia 237-366-8 13765-19-0 Carc. 1B 024-009-00-4 chromian(vi) strontu 232-142-6 7789-06-2 Carc. 1B 024-010-00-X chromian(vi) chromu(iii) 246-356-2 24613-89-6 Carc. 1B 024-017-00-8 związki chromu(vi) z wyjątkiem chromianu(vi) baru i związków - - Carc. 1B wymienionych w innym miejscu niniejszego załącznika 024-018-00-3 chromian(vi) sodu I chromian(vi) disodu 231-889-5 7775-11-3 Carc. 1B Muta. 1B 028-035-00-7 chromian(vi) niklu 238-766-5 14721-18-7 Carc. 1A 028-047-00-2 dichromian(vi) niklu 239-646-5 15586-38-6 Carc. 1A 082-004-00-2 chromian(vi) ołowiu(ii) I chromian ołowiawy 231-846-0 7758-97-6 Carc. 1B 082-009-00-X C.I. Pigment Yellow 34 I Pigment Żółty 34 I żółty sulfochromian ołowiu [numer w Colour Index C.I. 77603] 082-010-00-5 C.I. Pigment Red 104 ; Pigment Czerwony 104 ; czerwony chromian molibdenian siarczan ołowiu [numer w Colour Index C.I. 77605] 215-693-7 1344-37-2 Carc. 1B 235-759-9 12656-85-8 Carc. 1B

Kategoria Nr indeksowy Nazwa chemiczna Nr WE Nr CAS rakotw./muta. 028-038-00-3 bis(arsenian(v)) triniklu I arsenian(v) niklu(ii) 236-771-7 13477-70-8 Carc. 1A 028-042-00-5 bis(arsenian(iii)) triniklu 74646-29-0 Carc. 1A 028-051-00-4 diarsenek niklu [1] arsenek niklu [2] 235-103-1 [1] 248-169-1 [2] 12068-61-0 [1] 27016-75-7 [2] Carc. 1A 031-001-00-4 arsenek galu 215-114-8 1303-00-0 Carc. 1B (-) 033-003-00-0 tlenek arsenu(iii) I tritlenek arsenu I arszenik I tlenek arsenawy 215-481-4 1327-53-3 Carc. 1A 033-004-00-6 tlenek arsenu(v) I pentatlenek arsenu I tlenek arsenowy 215-116-9 1303-28-2 Carc. 1A 033-005-00-1 kwas arsenowy(v) i jego sole z wyjątkiem wymienionych w innym miejscu niniejszego załącznika - - Carc. 1A 082-011-00-0 wodoroarsenian(v) ołowiu(ii) 232-064-2 7784-40-9 Carc. 1A 601-067-00-4 arsenian(v) trietylu 427-700-2 15606-95-8 Carc. 1A 13

Związki niklu nr indeksowy (028- ) 54 pozycje Przykład pozycji z kilkoma substancjami: Nr indeksowy Nazwa chemiczna Nr WE Nr CAS 028-032-00-0 wodorofosforan niklu [1] bis(diwodorofosforan) niklu [2] bis(ortofosforan) triniklu [3] difosforan diniklu [4] bis(fosfininian) niklu [5] fosfinian niklu [6] sól wapniowo-niklowa kwasu fosforowego(v) [7] sól niklowa(ii) kwasu difosforowego [8] 238-278-2 [1] 242-522-3 [2] 233-844-5 [3] 238-426-6 [4] 238-511-8 [5] 252-840-4 [6] - [7] - [8] 14332-34-4 [1] 18718-11-1 [2] 10381-36-9 [3] 14448-18-1 [4] 14507-36-9 [5] 36026-88-7 [6] 17169-61-8 [7] 19372-20-4 [8] Kategoria rakotw./muta. Carc. 1A W przypadku niklu nie ma pozycji zbiorczej typu inne związki niklu W wykazie procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym znajdują się procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji niklu i jego związków 14

Kadm i beryl: jako rakotwórczy jest zaklasyfikowany także metal (oprócz związków) Nr indeksowy Nazwa chemiczna Nr WE Nr CAS Kategoria rakotw./muta. 004-001-00-7 beryl 231-150-7 7440-41-7 Carc. 1B 048-002-00-0 kadm (niesamozapalny) [1] tlenek kadmu(ii) (niesamozapalny) [2] 231-152-8 [1] 215-146-2 [2] 7440-43-9 [1] 1306-19-0 [2] Carc. 1B 048-011-00-X kadm (samozapalny) 231-152-8 7440-43-9 Carc. 1B 15

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA, PAH) W wykazie procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym znajdują się procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych 16

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA, PAH) Nr indeksowy Nazwa chemiczna Nr WE Nr CAS Kategoria rakotw./muta. 601-032-00-3 benzo[a]piren I benzo[d,e,f]chryzen 200-028-5 50-32-8 Carc. 1B Muta. 1B 601-033-00-9 benzo[a]antracen 200-280-6 56-55-3 Carc. 1B 601-034-00-4 benzo[b]fluoranten I benzo[e]acefenantrylen 205-911-9 205-99-2 Carc. 1B 601-035-00-X benzo[j]fluoranten 205-910-3 205-82-3 Carc. 1B 601-036-00-5 benzo[k]fluoranten 205-916-6 207-08-9 Carc. 1B 601-041-00-2 dibenzo[a,h]antracen 200-181-8 53-70-3 Carc. 1B 601-048-00-0 chryzen 205-923-4 218-01-9 Carc. 1B 601-049-00-6 benzo[e]piren 205-892-7 192-97-2 Carc. 1B 17

Aminy i sole amin są zamieszczone w wykazie w różny sposób i w różnej kolejności 18

Nr indeksowy Nazwa chemiczna Nr WE Nr CAS Kategoria rakotw./muta. 612-068-00-4 3,3'-dichlorobenzydyna 202-109-0 91-94-1 Carc. 1B 612-069-00-X sole 3,3'-dichlorobenzydyny 210-323-0 612-83-9 Carc. 1B 612-072-00-6 bifenylo-4-amina 202-177-1 92-67-1 Carc. 1A 612-073-00-1 sole bifenylo-4-aminy - - Carc. 1A 612-022-00-3 2-naftyloamina 202-080-4 91-59-8 Carc. 1A 612-071-00-0 sole 2-naftyloaminy 209-030-0 553-00-4 Carc. 1A 210-313-6 612-52-2 612-042-00-2 benzydyna I bifenylo-4,4'-diamina I bifenyl-4,4'-ylenodiamina I 4,4'-diaminobifenyl 612-070-00-5 sole benzydyny 208-519-6 208-520-1 244-236-4 252-984-8 202-199-1 92-87-5 Carc. 1A 531-85-1 531-86-2 21136-70-9 36341-27-2 Carc. 1A 19

Nr indeksowy Nazwa chemiczna Nr WE Nr CAS Kategoria rakotw./muta. 612-198-00-1 4,4'-tiodianilina i jej sole 205-370-9 139-65-1 Carc. 1B 612-199-00-7 4,4'-oksydianilina i jej sole; eter p-aminofenylowy i jego sole 202-977-0 101-80-4 Carc. 1B Muta. 1B 612-023-00-9 fenylohydrazyna [1], chlorek fenylohydrazynium [2], chlorowodorek fenylohydrazyny [3], siarczan(vi) fenylohydrazynium (1:2) [4] 202-873-5 [1] 200-444-7 [2] 248-259-0 [3] 257-622-2 [4] 100-63-0 [1] 59-88-1 [2] 27140-08-5 [3] 52033-74-6 [4] Carc. 1B 20

Wykazy substancji stwarzających zagrożenie - rozporządzenie CLP, zał. VI (klasyfikacja zharmonizowana) Substancje o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy + inne substancje zaklasyfikowane Carc. 1A, Carc. 1B, Muta 1A, Muta. 1B (bez zharmonizowanej klasyfikacji!!!) 21

Karta charakterystyki jako główne źródło informacji o klasyfikacji substancji i mieszaniny 22

PROCESY TECHNOLOGICZNE, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym 1. produkcja auraminy 2. procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych 3. procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji niklu i jego związków 4. produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów 5. prace związane z narażeniem na pył drewna twardego 23

Wykaz pewnych drewien twardych Monografia Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans), tom 62 (Wood Dust and Formaldehyde - Pył drzewny i formaldehyd), 1995 http://www.iarc.fr/ http://monographs.iarc.fr/eng/monographs/vol62/mono62.pdf (PDFs online, exposure data, table 2, p. 37) 24

Rodzaj i gatunek Nazwa zwyczajowa angielska Nazwa polska (orientacyjna) Acer Maple Klon Alnus Alder Olcha, Olsza Betula Birch Brzoza Carya Hickory Orzesznik, Przeorzech, Hikora Carpinus Hornbeam, white beech Grab Castanea Chestnut Kasztan Fagus Beech Buk Fraxinus Ash Jesion Wg IARC Monographs vol. 62, 1995 25

Rodzaj i gatunek Nazwa zwyczajowa angielska Nazwa polska (orientacyjna) Juglans Walnut Orzech (włoski?) Platanus Sycamore Platan (klon jawor?) Populus Aspen, poplar Topola (w tym osika) Prunus Cherry Śliwa (rodzaj obejmuje gatunki: brzoskwinia, czeremcha, czereśnia, laurowiśnia, morela, wiśnia, śliwa) Salix Willow Wierzba Quercus Oak Dąb Tilia Lime, basswood Lipa Ulmus Elm Wiąz 26

Rodzaj i gatunek Agathis australis Nazwa zwyczajowa angielska Kauri pine Nazwa polska (orientacyjna) Agatis nowozelandzki, soplica kauri, s. południowa, australijska Chlorophora excelsa Iroko Iroko Dacrydium cupressinum Rimu, red pine Rimu, czerwona sosna (rodzaj Obłuszyn) Dalbergia Palisander Dalbergia, Palisander Dalberia nigra Brazilian rosewood Dalgberia czarna, Palisander brazylijski Diospyros Ebony Heban Khaya African mahogany Mahoń afrykański, Acajou Wg IARC Monographs vol. 62, 1995 27

Rodzaj i gatunek Nazwa zwyczajowa angielska Nazwa polska (orientacyjna) Mansonia Mansonia, bete Bete, Mansonia Ochroma Balsa Balsa (Ogorzałka) Palaquium hexandrum Nyatoh - Pericopsis elata Afrormosia Afrormosia Shorea Meranti Meranti Tectona grandis Teak Teczyna wyniosła Terminalia superba Limba, afara Limba, Afara, Korina Triplochiton scleroxylon Obeche Samba, Obeche, Abachi, Ayous, Wawa 28

Wykaz prac o działaniu rakotwórczym obejmuje wyłącznie pyły drewna twardego!!! Rodzaj i gatunek Nazwa zwyczajowa angielska Nazwa polska (orientacyjna) Abies Fir Jodła Chamaecyparis Cedar Cyprysik Cupressus Cypress Cyprys Larix Larch Modrzew Picea Spruce Świerk Pinus Pine Sosna Pseudotsuga menziesii Douglas fir Daglezja zielona Sequoia sempervirens Thuja Redwood Thuja, arbor vitae Sekwoja wieczniezielona Tuja, Żywotnik Tsuga Hemlock Choina Wg IARC Monographs vol. 62, 1995 29

KONTAKT czy NARAŻENIE???? 30

KODEKS PRACY o czynnikach rakotwórczych Art. 222 2. Pracodawca rejestruje wszystkie rodzaje prac w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, określonymi w wykazie, o którym mowa w 3, a także prowadzi rejestr pracowników zatrudnionych przy tych pracach. 31

KODEKS PRACY o czynnikach rakotwórczych Art. 222 3 upoważnienie ustawowe dla Ministra Zdrowia, m.in. 2) sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym 3) sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach 32

4.1. Pracodawca prowadzi rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, zawierający następujące dane: 1.wykaz procesów technologicznych i prac, w których czynniki rakotwórcze lub mutagenne są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia bądź produkt uboczny, oraz wykaz tych substancji i ich mieszanin oraz czynników wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji lub stosowania 2. uzasadnienie konieczności stosowania ( ) 3. wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym 4.liczbę pracowników pracujących w narażeniu, w tym liczbę kobiet ( ) 5.określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powodujących narażenie, drogę i wielkość narażenia oraz jego czas trwania 6. rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia ( ) 33

KONTAKT czy NARAŻENIE Do celów prowadzenia rejestrów czynników rakotwórczych w środowisku pracy Instytut Medycyny Pracy w Łodzi wprowadził rozróżnienie pojęć kontakt z substancją o działaniu rakotwórczym i narażenie na substancję o działaniu rakotwórczym Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych zeszyt 21, 2005 r. 34

Przez prace w kontakcie rozumie się prace, przy których występuje możliwość narażenia inhalacyjnego i/lub bezpośredniego działania czynnika chemicznego na skórę, bez względu na stężenie czynnika chemicznego w powietrzu i stosowane środki ochrony indywidualnej. Dotyczy to również procesów technologicznych hermetyzowanych. 35

Przyjmujemy, że: Jeżeli stężenie czynnika rakotwórczego lub mutagennego na stanowisku pracy pozostaje poniżej 0,1 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia, to do celów prowadzenia rejestru substancji o działaniu rakotwórczym lub mutagennym uznajemy, że na danym stanowisku pracy nie występuje narażenie inhalacyjne na dany czynnik. Jest to praca w kontakcie z czynnikiem rakotwórczym i podlega obowiązkowi prowadzenia rejestru. W takim przypadku nie wykazuje się liczby osób pracujących w narażeniu na tym stanowisku pracy. 36

Ocena ryzyka w przypadku substancji rakotwórczych Określenie prawdopodobieństwa wystąpienia nowotworu w następstwie narażenia zawodowego na daną substancję (tzw. dodatkowe ryzyko nowotworu) 37

w Polsce wartości NDS substancji rakotwórczych są ustalane w oparciu o wartość ryzyka powodowanego przez określony poziom narażenia w porównaniu z akceptowanym poziomem ryzyka zawodowego akceptowany poziom ryzyka zawodowego: 10-3 10-4 oznacza to możliwość 1-10 dodatkowych przypadków nowotworu spowodowanego narażeniem zawodowym na daną substancję na 10 tysięcy pracowników zatrudnionych w narażeniu na tą substancję w stężeniu na poziomie NDS akceptowalny poziom ryzyka środowiskowego 10-6 38

Aby ułatwić pracodawcom szacowanie ryzyka zdrowotnego dla wybranych czynników rakotwórczych powołany w 1993 r. w Instytucie Medycyny Pracy im. prof. Nofera Zespół Ekspertów ds. Aktualizacji Wykazu Czynników Rakotwórczych opracowuje kryteria szacowania ryzyka zdrowotnego dla poszczególnych czynników rakotwórczych Opracowywane przez ekspertów wytyczne są następnie publikowane w kolejnych zeszytach Wytycznych szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych 39

40