OGLĘDZINY ASPEKTY PROCESOWE I KRYMINALISTYCZNE Krystyna Witkowska Warszawa 2013
Stan prawny na 31 grudnia 2012 r. Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Marzena Molatta Opracowanie redakcyjne Anna Krzesz Łamanie Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny Marta Baranowska Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN 978-83-264-4083-0 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wstęp / 13 Rozdział I Dowody w procesie karnym / 17 Rozdział II Oględziny / 36 1. Pojęcie oględzin i ich rodzaje / 36 2. Oględziny miejsca / 45 3. Oględziny osoby / 47 4. Oględziny rzeczy / 48 5. Oględziny zwłok / 49 Rozdział III Kształtowanie się oględzin w polskim procesie karnym / 52 Rozdział IV Oględziny miejsca / 67 1. Pojęcie miejsca oględzin / 67 2. Oględziny miejsca zdarzenia przeprowadzane w ramach czynności niecierpiących zwłoki / 76 3. Oględziny miejsca zdarzenia w postępowaniu przygotowawczym / 118 4. Oględziny miejsca zdarzenia w postępowaniu sądowym / 133 5. Specyfika oględzin miejsca zdarzenia w sprawach o niektóre przestępstwa / 139 5
Spis treści Rozdział V Oględziny osoby / 146 1. Pojęcie oględzin osoby / 146 2. Oględziny pokrzywdzonego / 157 3. Oględziny podejrzanego (oskarżonego) / 172 4. Oględziny osoby na etapie postępowania sądowego / 181 Rozdział VI Oględziny rzeczy / 183 1. Pojęcie rzeczy / 183 2. Oględziny rzeczy / 188 3. Oględziny rzeczy w sprawach o wypadki drogowe / 200 4. Oględziny rzeczy w sprawach o kradzieże z włamaniem / 202 5. Oględziny rzeczy na etapie postępowania sądowego / 203 Rozdział VII Oględziny zwłok / 208 1. Przesłanki oględzin zwłok / 208 2. Tryb przeprowadzania oględzin zwłok / 215 3. Oględziny zewnętrzne zwłok / 216 4. Otwarcie zwłok / 224 5. Oględziny zwłok po wyjęciu ich z grobu (ekshumacja) / 230 6. Organ przeprowadzający i uczestnicy oględzin zwłok / 232 7. Inne czynności procesowe w toku oględzin i otwarcia zwłok / 239 8. Niektóre kryminalistyczne aspekty oględziny zwłok / 240 8.1. Oględziny zwłok w przypadku śmierci gwałtownej / 240 8.2. Oględziny zwłok w przypadku śmierci gwałtownej z uduszenia / 242 8.3. Oględziny zwłok w przypadku śmierci z postrzelenia / 244 8.4. Oględziny zwłok w przypadku śmierci na skutek oparzeń / 245 8.5. Oględziny zwłok w sprawach o wypadki drogowe / 246 8.6. Oględziny zwłok wyjętych z grobu / 248 8.7. Ślady kryminalistyczne ujawniane w trakcie oględzin zwłok / 249 6
Spis treści Rozdział VIII Udział stron procesowych w oględzinach / 252 1. Konstrukcja procesu karnego / 252 2. Aktywność organu procesowego, stron procesowych, ich pełnomocników i przedstawicieli w postępowaniu karnym / 261 Rozdział IX Oględziny a eksperyment procesowy / 302 1. Pojęcie eksperymentu procesowego i jego procesowe aspekty / 302 2. Różnica między oględzinami a eksperymentem procesowym / 313 Rozdział X Utrwalanie przebiegu i wyników oględzin / 324 1. Wprowadzenie / 324 2. Protokół / 326 3. Stenogram / 346 4. Uzupełniające formy utrwalania przebiegu i wyników oględzin / 347 4.1. Urządzenia utrwalające obraz lub dźwięk / 348 4.2. Szkic / 356 4.3. Fotografia / 360 5. Wykorzystanie prawidłowo utrwalonych czynności oględzin na etapie postępowania sądowego / 363 Wnioski / 367 Bibliografia / 379 Orzecznictwo / 407 7
Wykaz skrótów Akty prawne rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postę- powania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313 z późn. zm.) k.c. k.k. k.p.k. k.p.k. z 1928 r. k.p.w. regul. prok. r.p.w.c.u. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. Nr 49, poz. 296 z późn. zm.) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2005 r. w sprawie poddawania bada- niom lub wykonywania czynności z udziałem oskarżonego oraz osoby podejrzanej (Dz. U. Nr 33, poz. 299) 9
Wykaz skrótów wytyczne Wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez Policjantów (Dz. Urz. KGP z dnia 16 lutego 2012 r.) Czasopisma i publikatory AUWr Przegl. Pr. i Adm. AMSiK Dz. U. Dz. Urz. KGP FI KZS NP OSNKW OSNK OSA OSNP PiP Prob. Krym. Prob. Praworz. Prok. i Pr. PS RPEiS SKKiP WPP Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminalistyki Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Komendy Głównej Policji Forum Iuridicum Krakowskie Zeszyty Sądowe Nowe Prawo Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Państwo i Prawo Problemy Kryminalistyki Problemy Praworządności Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne Wojskowy Przegląd Prawniczy 10
Wykaz skrótów ZN ASW Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych 11
Wstęp Kodeks postępowania karnego nie wskazuje, jakie znaczenie w procesie dowodzenia mają środki dowodowe uzyskane w procesie karnym, nie dokonuje ich klasyfikacji, określając jedynie, że środki dowodowe uzyskane przez organy procesowe z osobowych i rzeczowych źródeł dowodowych mają służyć dokonaniu prawdziwych ustaleń faktycznych, które są podstawą orzeczeń. Zakres uzyskanej wiedzy o przedmiocie procesu karnego, jakim jest czyn zabroniony, zależy od rodzaju źródła dowodowego, jego właściwości, jakości czynności procesowych przeprowadzanych przez organy procesowe, etapu postępowania, na jakim są przeprowadzane, a także od czynników o charakterze obiektywnym, niezależnym od woli prowadzącego czynności procesowe i innych uczestników postępowania karnego. Kodeks postępowania karnego traktuje wszystkie dowody równorzędnie i nie wprowadza żadnych ograniczeń co do ich mocy czy znaczenia dowodowego 1. Jednak środki dowodowe pozyskane z rzeczowych źródeł dowodowych pozwalają na uzyskanie obiektywnej wiedzy o przedmiocie dowodzenia, jakim jest czyn zabroniony, co pozwala skutecznie weryfikować i oceniać osobowe środki dowodowe, niejednokrotnie zafałszowane czynnikami natury subiektywnej danego źródła dowodowego. Czynnością procesową, która ma na celu ujawnienie i zabezpieczenie rzeczowych środków dowodowych, są oględziny 2. Oględziny polegają na poddaniu szczegółowej, wszechstronnej obserwacji miejsca, rzeczy i osoby. Oględziny nie ograniczają się tylko do czynienia planowych, skrupulatnych spostrzeżeń za pomocą różnych 1 E. Gruza, Oględziny śledcze miejsca zdarzenia w praktyce procesowej (w:) T. Tomaszewski, E. Gruza (red.), Problemy współczesnej kryminalistyki, Warszawa 1996, s. 117. 2 R.A. Stefański (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2003, s. 950. 13
Wstęp organów zmysłowych oraz odpowiednich środków technicznych. Szczegółowa obserwacja zamienia się w zależności od okoliczności obiektywnych i fachowego przygotowania osób prowadzących oględziny we właściwe badania naukowo-techniczne 3. W literaturze podkreśla się, że dowody rzeczowe mają szczególne znaczenie w procesie. Świadek może kłamać, mylić się lub o czymś zapomnieć, przeto zeznania jego należy traktować zazwyczaj ostrożnie. Natomiast dowody martwe, np. wygląd miejsca, narzędzia przestępstwa, rodzaj uszkodzeń ciała itp. to materiał pewny, podlegający bezpośredniemu zbadaniu, a zatem najbardziej wiarygodny 4. Rzeczowe środki dowodowe częściej i łatwiej umożliwiają uzyskanie prawdziwych osądów tworzących materiał dowodowy niż środki osobowe, trudne do wartościowania wobec braku dostatecznie obiektywnych metod poznania ludzkiej psychiki 5. Kodeks postępowania karnego stanowi, że oględzinom mogą być poddawane miejsca, osoby, rzeczy i zwłoki (art. 207 1 i art. 209 1 k.p.k.). Oględziny są czynnością procesową, której zasady regulowane są przez taktykę i technikę kryminalistyczną 6. Postęp cywilizacyjny daje coraz większe możliwości wykorzystania różnorodnych technik z wielu gałęzi nauki w postępowaniu karnym. Prawidłowo przeprowadzone oględziny są podstawą prowadzonego procesu wykrywczego w postępowaniu karnym. Jednak, jak wskazuje praktyka, dominującą rolę w ustalaniu stanu faktycznego odgrywają osobowe środki dowodowe. Analiza problematyki przeprowadzania tej czynności pozwala na postawienie tezy, że oględziny są fundamentalną czynnością procesową w postępowaniu karnym, mającą istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Dostarczają obiektywnych informacji o przebiegu zdarzenia przestępnego. Rezultat oględzin zwykle w znacznym stopniu wpływa na planowanie innych czynności procesowych 7. Oględziny należą do 3 P. Horoszowski, Ogólne uwagi o oględzinach, NP 1956, nr 10, s. 47. 4 J. Nisenson, M. Siewierski, Kodeks postępowania karnego z komentarzem i orzecznictwem, Częstochowa 1947, s. 88. 5 P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, Warszawa 1959, s. 39 40. 6 U. Kalina-Prasznic (red.), Encyklopedia prawa, Warszawa 2007, s. 490; B. Hołyst (red.), Wielka encyklopedia prawa, Warszawa 2005, s. 558; R.A. Stefański (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks..., t. I, 2003, s. 950. 7 Ibidem. 14
Wstęp najistotniejszych czynności procesowo-kryminalistycznych, a zasadniczym ich celem jest dążenie do uzyskania wiedzy o przedmiotach poddawanych oględzinom, będących nosicielami materialnych skutków przedmiotu karnego, jakim jest czyn zabroniony, a także o ich właściwościach, które również są istotne dla procesu dowodzenia. Celem pracy jest wskazanie możliwości dowodowych wynikających z tej czynności procesowej, jakie można uzyskać z jej prawidłowego przeprowadzenia. Przedmiotem analizy są unormowania prawne, wypowiedzi doktryny i orzecznictwa oraz badania, które mają na celu zilustrowanie omawianych zagadnień. W literaturze jest eksponowany postulat przeprowadzania oględzin we wszelkich przypadkach, w których można spodziewać się jakiegokolwiek materialnego następstwa działania, i jest on w dużej mierze stosowany jest w praktyce 8. Jednak ta czynność procesowa nie jest w sposób właściwy wykonywana i wykorzystywana w procesie karnym. Organ procesowy, podejmując decyzję o przeprowadzeniu oględzin źródła dowodowego, w zależności od przedmiotu procesu karnego traktuje je rutynowo, jako czynność konieczną, bez wykorzystania jej procesowych możliwości, która nie ma przełożenia dowodowego na inne czynności, zmierzające do osiągnięcia celów postępowania karnego. Dla zilustrowania tej tezy poddano analizie badawczej czynności oględzin w pięciuset postępowaniach przygotowawczych o czyny z art. 13 1 k.k. w zw. z art. 148 1 k.k., art. 13 1 k.k. w zw. z art. 148 1 pkt 4 k.k. art. 148 1 k.k. (ujawnione w okresie 2007 2009); art. 156 1 i 3 k.k., art. 157 1 i 2 k.k., art. 177 1 i 2 k.k. (ujawnione w 2009 r.); art. 279 1 k.k. (ujawnione w I półroczu 2009 r.); art. 280 1 i 2 k.k. (ujawnione w 2009 r.) w Prokuraturze Okręgowej Warszawa Praga (10 spraw), Prokuraturze Rejonowej Warszawa Śródmieście (95 spraw), Prokuraturze Rejonowej Warszawa Praga-Południe (130 spraw), Prokuraturze Rejonowej Warszawa Praga-Północ (106 spraw), Prokuraturze Rejonowej w Legionowie (75 spraw), Prokuraturze Rejonowej w Mińsku Mazowieckim (84 sprawy). Dobór akt postępowań przygotowawczych miał charakter losowy, a liczba spraw z każdej prokuratury o dany czyn była porównywalna w odniesieniu do liczby spraw o poszczególne kategorie przestępstw, które wpłynęły do danej jednostki. Badaniom poddano dziewięć spraw o czyn z art. 13 1 k.k. w zw. z art. 148 1 k.k. i art. 13 1 k.k. w zw. z art. 148 1 pkt 4 k.k., siedemnaście o czyn 8 P. Horoszowski, Ogólne..., s. 55. 15
Wstęp z art. 148 1 k.k., trzydzieści pięć o czyn z art. 151 k.k., sto dwadzieścia pięć o czyn z art. 155 k.k., dwadzieścia o czyn art. 156 1 i 3 k.k., trzydzieści sześć spraw o czyn z art. 157 1 k.k. i art. 157 2 k.k., trzydzieści spraw o czyny z art. 163 1 pkt 1 i 2 k.k., dziewięćdziesiąt osiem spraw o czyn z art. 177 1 k.k. i art. 177 2 k.k., osiemdziesiąt dziewięć o czyn z art. 279 1 k.k. i czterdzieści jeden o czyn z art. 280 1 k.k. i art. 280 2 k.k. Sposób przeprowadzenia oględzin analizowano w odniesieniu do konieczności ich wykonania i przestrzegania wymogów procesowych tej czynności. Akta spraw również poddano badaniu w aspektach: szybkości przystąpienia do oględzin, etapu postępowania, na jakim podjęto oględziny, podmiotu, który wykonywał oględziny, uczestników oględzin, sposobu utrwalania tej czynności. W badaniach uwzględniono wszystkie rodzaje oględzin, których przeprowadzenie uzasadniał charakter zdarzenia. Wyniki badań przedstawiono w kolejnych rozdziałach pracy, przy omawianiu poszczególnych zagadnień procesowych związanych z przeprowadzaniem oględzin dla zobrazowania praktyki w zakresie poszczególnych rozwiązań procesowych. W jedenastu sprawach treść zawiadomienia lub informacja o zdarzeniu nie uzasadniała konieczności przeprowadzenia oględzin, w pozostałych charakter czynu wskazywał na potrzebę dokonania tej czynności. Prawidłowo wykonane oględziny to czynność procesowa, w ramach której podejmuje się działania zmierzające do ujawniania śladów i dowodów przestępstwa, wykorzystując jej wszystkie możliwości procesowe, jakie daje kodeks postępowania karnego, co w konsekwencji prowadzi do dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych, tym samym uznania tej czynności za najważniejszą z punktu widzenia realizacji celów postępowania karnego. 16
Rozdział I Dowody w procesie karnym Prawo karne procesowe spełnia wiele funkcji we współczesnym społeczeństwie, wśród których jedną z najważniejszych jest realność stosowania norm prawa karnego materialnego i niejednokrotnie wpływa ona na zakres uregulowań w nich zawartych 9. Postępowanie karne jest wyrazem realizacji konstytucyjnej zasady sprawowania wymiaru sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej przez sądy (art. 175 ust. 1 Konstytucji RP) 10. Realność stosowania prawa karnego zapewniają zasady procesu karnego, którym podporządkowane są wszystkie normy procesowe, określające sposób jego prowadzenia. Zasady prawa karnego procesowego podporządkowane są naczelnej zasadzie zasadzie prawdy materialnej. Zasada ta wywiedziona jest z Konstytucji: z art. 2 stanowiącego, że Rzeczpospolita Polska jest państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej; art. 7 określającego, że organy władzy Państwa działają na podstawie i w granicach prawa oraz art. 45, z którego wynika, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy niezależny bezstronny i niezawisły sąd 11. Zasada ta jest prawną dyrektywą dla sądu oraz organów procesowych, by wszystkie wydawane w procesie karnym orzeczenia, a zwłaszcza te, które dotyczą kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy czynu, były oparte na ustaleniach faktycznych, zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy, tj. na ustaleniach 9 S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s. 22; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2010, s. 16; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s. 42. 10 W. Grzeszczyk, Kodeks..., 2010, s. 16. 11 S. Waltoś, Proces..., 2009, s. 225. 17
Rozdział I. Dowody w procesie karnym prawdziwych 12. Osiągalne jest to tylko wtedy, gdy przedmiotem zainteresowania jest cały zebrany w sprawie materiał dowodowy, bez pominięcia istotnych jego części i gdy całość tego materiału, po prawidłowym ujawnieniu ich w procesie, stanie się następnie przedmiotem rozważań sądu 13. Artykuł 2 2 k.p.k. stwierdza, że podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Wszystkie organy procesowe na każdym etapie postępowania powinny dążyć do poznania prawdy w drodze wszelkich dostępnych i dozwolonych środków 14. Bezsporną istotą zasady prawdy materialnej jest żądanie, aby organy procesowe w toku swej działalności nie poprzestały na formalnych surogatach prawdy czy fikcjach prawnych, lecz przyjmowały za podstawę swej decyzji rzeczywisty stan rzeczy 15. Obliguje to wszystkie organy procesowe do dołożenia niezależnie od woli stron maksymalnych starań i wyczerpania wszelkich dostępnych środków w celu poznania prawdy 16. Artykuł 2 2 k.p.k. jest dyrektywą dla postępowania karnego zmierzającego do realizacji norm prawa karnego, które zakreślają granice społecznych zachowań uwarunkowanych normami etycznymi, moralnymi i wynikającymi z rozwoju cywilizacyjnego. Wszystkie inne zasady są jej podporządkowane, a ich rola sprowadza się do stworzenia optymalnych warunków dla osiągnięcia głównego celu procesu 17. Postępowanie karne określane jest jako proces karny, jako przebieg zjawisk, którymi są zespoły czynności uczestników procesu zmierzające do realizacji prawa karnego materialnego. Proces karny to postępowanie przygotowawcze, postępowanie sądowe i postępowanie następcze, prowadzone po uprawomocnieniu się wyroku 18. Postępowanie przygo- 12 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 114; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe zagadnienia teoretyczne, Warszawa 1971, s. 320. 13 Wyrok SN z dnia 10 stycznia 2008 r., III KK 326/07, LEX nr 359599. 14 W. Grzeszczyk, Kodeks..., 2007, s. 17; A. Murzynowski, Istota..., s. 114 115, J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2010, s. 48. 15 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2007, s. 86. 16 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 54; K. Marszał, Proces karny, Katowice 1996, s.12. 17 B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczak, Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 2004, s. 93. 18 S. Waltoś, Proces..., 2009, s.47. 18
Rozdział I. Dowody w procesie karnym towawcze to ogół czynności organów ścigania przygotowujących sprawę karną do rozpoznania przez sąd 19. Zadaniem postępowania przygotowawczego jest wyjaśnienie sprawy i zebranie na użytek sądu materiału dowodowego. Rozprawa przed sądem pierwszej instancji jest w dużym stopniu powtórzeniem i oceną dowodów, które przeprowadziły i zgromadziły organy prowadzące postępowanie dowodowe 20. Celem procesu karnego jest nie tylko realizacja prawa materialnego, lecz także zastosowanie tego prawa zgodnie z zasadą trafnej reakcji karnej, według której tylko oskarżony winny zarzucanego mu czynu ma ponieść odpowiedzialność karną i tylko taką, na jaką według prawa zasłużył 21 ( 2 pkt 1 k.p.k.). Artykuł 2 k.p.k. formułuje ponadto prewencyjne zadania postępowania karnego poprzez ujawnianie okoliczności sprzyjających popełnianiu przestępstw ( 1 pkt 2 k.p.k.), należytej szybkości postępowania oraz ochrony praw pokrzywdzonego ( 1 pkt 3 i 4 k.p.k.) 22. Postępowanie karne ma być tak ukształtowane, by jego cele zostały osiągnięte, a podstawą rozstrzygnięć były prawdziwe ustalenia faktyczne 23. Zgodzić się należy z tezą wyrażoną w judykaturze, że z istoty pojęcia rzetelnego procesu karnego w państwie prawa wynika nakaz, aby organy procesowe procedowały tak, by dla wszystkich uczestników procesu (także dla społeczeństwa, które w różny sposób uzyskuje informacje o toczącym się procesie) było widoczne, że z pełnym obiektywizmem dążą one do ustalenia prawdy materialnej i wydania sprawiedliwego orzeczenia, przy pełnym przestrzeganiu gwarancji procesowych uczestników procesu, w tym prawa oskarżonego do obrony 24. Realizacji zasady prawdy materialnej mają służyć uregulowane expressis verbis 19 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna..., 2009, s. 19 20; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. II, 2007, s. 13. 20 S. Stachowiak, Zadania i funkcje postępowania przygotowawczego w nowym kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1998, nr 1, s. 6 7. 21 M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 13; A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków 2007, s. 21. 22 T. Grzegorczyk, Kodeks..., 2005, s. 30 31. 23 J. Gajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Kraków 2003, s. 35. 24 A.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2005, s. 13; wyrok SA w Lublinie z dnia 5 marca 1999 r., II AKa 123/98, Biuletyn SA w Lublinie 1999, nr 2, poz. 14. 19
Rozdział I. Dowody w procesie karnym lub wynikające implicite z ustawy sposoby i metody postępowania karnego, m.in. bezpośredniość jako reguła generalna 25. Ogół norm prawa karnego procesowego, który służy do realizacji funkcji prawa karnego materialnego, zazwyczaj nazywany jest prawem dowodowym 26. Funkcją przepisów procesowych jest zapewnienie niezbędnych gwarancji ujawniania prawdy o faktach będących przedmiotem rozpoznania. Istotą poznania rzeczywistości, w jakiej zaistniało przestępstwo, jest dążenie do odtworzenia faktów ważnych dla związanych z nimi konsekwencji prawnokarnych. Środkiem do poznania tych faktów są dowody. Organ procesowy na nich opiera swoje ustalenia dotyczące przedmiotu procesu, jakim jest czyn zabroniony, i dokonuje oceny, czy zaistniał w rzeczywistości. Prawo dowodowe reguluje postępowanie dowodowe, czyli działanie organów procesowych zmierzające do poznania faktów związanych z przedmiotem procesu karnego istotnych dla stwierdzenia zaistnienia lub niezaistnienia czynu zabronionego, sprawstwa określonej osoby lub osób, a także rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej 27. Jest to zespół przepisów prawnych regulujących poszukiwanie, zbieranie, przeprowadzanie, zabezpieczanie i weryfikację dowodów 28. Prawo dowodowe reguluje przeprowadzanie i ocenę dowodów przez organy procesowe 29. Od postępowania dowodowego należy odróżnić dowodzenie. Przedmiotem dowodzenia są fakty związane z przedmiotem procesu karnego, jakim jest przestępstwo. Dotarcie do prawdy obiektywnej o przedmiocie postępowania karnego dokonuje się w procesie dowodzenia, którego istotą jest obiektywność, a więc to, że znikają wszelkie racjonalne wątpliwości, a subiektywna ocena poczynionych ustaleń i dowodów uzyskuje walor pewności. Dowodzenie w procesie karnym odbywa się więc w dwóch płaszczyznach: faktycznej i intelektualnej. 25 J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steiborn, Kodeks..., t. I, 2010, s. 48; J. Grajewski, L. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., 2003, s. 34 35. 26 S. Waltoś, Proces..., 2003, s. 338. 27 Z. Świda, R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne, część ogólna Warszawa 2008, s. 260 262; S. Waltoś, Proces..., 2009, s. 348. 28 R. Kmiecik (w:) R. Kmiecik, D. Kaczmarska, A. Taracha, Prawo dowodowe zarys wykładu, Kraków 2005, s. 145; M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 6 7; S. Waltoś, Proces karny..., 1996, s. 321. 29 K. Marszał, Proces..., 1996, s. 211; S. Kalinowski, Polski proces karny w zarysie, Warszawa 1979, s. 156. 20
Rozdział I. Dowody w procesie karnym W pierwszej dzieje się to poprzez dokonywanie czynności dowodowych, poddanych określonym wymaganiom procesowym, w drugiej zaś jest rozumiane jako proces poznawczy sądu, stanowiący refleks psychiczny dowodzenia prowadzonego w sferze faktycznej. Proces poznawczy sądu jest oceną dowodów i nie podlega rygorom, ma charakter swobodny, nieregulowany prawem dowodowym, co nie oznacza, że ma charakter dowolny, oderwany od zasad logiki, wiedzy i doświadczenia życiowego 30. Zasada swobodnej oceny dowodów oznacza wolność wewnętrznego przekonania organu procesowego w kwestii oceny dowodów i wyciągania z nich racjonalnych wniosków, a tym samym wolność od krępujących schematów w tym zakresie 31. Jest to proces badawczy, którego wynik da pewność, że miało miejsce przestępstwo, albo nie wykaże takiej pewności. Dowodzenie i jego poprawność musi odbywać się w pewnych formach procesowych, umożliwiających sprawdzenie jego przebiegu. Wiadomości zebrane w procesie stanowią materiał dowodowy, z którego czerpie się przy dokonywaniu ustalenia faktycznego, czyli sądu o zdarzeniu, które zaszło w przeszłości 32. Materiał dowodowy opiera się na wszystkich dowodach i ma charakter jednolity, jest zbiorem o faktach ustalonych w toku czynności procesowych 33. Przedmiotem dowodzenia są fakty o podstawowym znaczeniu, które mają pozwolić na rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu i pociągnięcie sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności prawnokarnej. Przedmiotem dowodzenia mogą być fakty dotyczące nieprawidłowości proceduralnych organów postępowania karnego. Wyjątkowo dopuszcza się również dowodzenie treści przepisów prawa, ale tylko wtedy, gdy ustalenie stanu prawnego lub interpretacja przepisów wymaga wiadomości specjalnych, np. odnośnie do prawa państwa obcego, prawa międzynarodowego. Dowodzenie w procesie karnym polega na wykazywaniu za pomocą dowodów i odpowiedniej argumentacji istnienia lub nieistnienia określonych faktów i powiązań między nimi. Fakt stanowiący przedmiot dowodzenia, którego istnienie ma pozwolić na wnioskowanie o innych faktach, to fakt dowodowy. Wśród faktów ustalanych celem rozstrzyg- 30 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces..., 2009, s. 288; J. Nelken, Przedmiot postępowania dowodowego w procesie karnym, NP 1968, nr 5, s. 760 761. 31 J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., 2003, s. 46. 32 S. Kalinowski, Polski..., s. 157 160. 33 P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, Warszawa 1959, s. 39. 21
Rozdział I. Dowody w procesie karnym nięcia o przedmiocie procesu wyróżnia się fakt główny, na który składają się wszystkie elementy przestępstwa objętego zarzutem postawionym oskarżonemu, i fakty uboczne, będące okolicznościami niestanowiącymi przestępstwa, ale pozwalającymi poprzez rozumowanie wyprowadzić wnioski co do faktu głównego. Fakt dowodowy główny to okoliczność, która bezpośrednio lub pośrednio może ustalić winę oskarżonego lub jego niewinność, albo może mieć wpływ na ustalanie rodzaju winy, jej rozmiaru lub innych okoliczności mających znaczenie dla wymiaru kary. Udowodnienie oznacza taki stan, w którym fakt przeciwny dowodzonemu wydaje się realnie niemożliwy lub bardzo nieprawdopodobny, gdy przeprowadzone dowody są obiektywnie przekonujące, wywołując subiektywne przekonanie organu o zaistnieniu danego faktu, czyli o prawdziwości ustaleń 34. Dopóki przeciwieństwo tego faktu nie może być wykluczone, dopóty nie można przyjąć, że jest udowodniony 35. Udowodnienie jednak nie oznacza, że dane ustalanie musi zawsze wynikać bezpośrednio z konkretnych dowodów. Może także wypływać z nieodpartej logiki sytuacyjnej stwierdzonej konkretnymi dowodami, jeżeli stanowi oczywistą przesłankę, na podstawie której doświadczenie życiowe nasuwa jednoznaczny wniosek, że dana okoliczność faktycznie wystąpiła 36. Udowodnieniu podlegają nie tylko fakty sporne między stronami, lecz także te, które są wątpliwe dla sądu, chociaż ich istnieniu nie zaprzeczają strony procesowe 37. Tylko wyjątkowo ustawodawca zezwala na uznanie faktów za udowodnione bez przeprowadzania postępowania dowodowego, wprowadzając tzw. notoryjność (art. 168 k.p.k.) oraz notoryjność urzędową, czyli założenie zbędności udowadniania faktów powszechnie znanych lub znanych organowi procesowemu z urzędu 38. Wiedza ta zwalnia organ procesowy z obowiązku udowodnienia tych faktów, a na fakty znane z urzędu należy zwrócić uwagę stron 39. 34 M. Cieślak, Polska procedura..., s. 420. 35 T. Grzegorczyk, Kodeks..., 2005, s. 405. 36 Ibidem, s. 34. 37 S. Kalinowski, Polski..., s. 168; M. Lipczyńska, Polski proces karny, Wrocław 1979, s. 144 145; L. Schaff, Proces karny Polski Ludowej, Warszawa 1953, s. 375 376. 38 S. Waltoś, Proces..., 2009, s. 357; A. Gaberle, Dowody..., s. 23 28; W. Grzeszczyk, Kodeks..., 2007, s. 152. 39 K. Marszał, Kodeks..., 1996, s. 214; S. Waltoś, Proces..., 1996, s. 329; W. Grzeszczyk, Kodeks..., 2007, s. 153; J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., 2003, s. 407. 22
Rozdział I. Dowody w procesie karnym W postępowaniu karnym, obok udowodnienia, występuje wymóg uprawdopodobnienia faktów jako samoistny surogat udowodnienia. Uprawdopodobnienie to taki stan, w którym dany fakt jest bardzo prawdopodobny, jest możliwy; nie wymaga całkowitego przekonania co do prawdziwości danego twierdzenia. Uprawdopodobnienie wystarcza do podejmowania decyzji wpadkowych, a więc niezwiązanych z faktem głównym, przedmiotem procesu karnego, np. zastosowanie środka zapobiegawczego (art. 249 1 k.p.k.). Należy je rozumieć jako przejaw zasady nieformalizmu wprowadzającej możliwość osiągnięcia przez organ procesowy wewnętrznego przekonania o dowodzonej okoliczności z pominięciem formalnego postępowania dowodowego 40. W procesie karnym funkcjonuje pojęcie domniemania jako środek służący do poznania faktów w procesie dowodzenia. Domniemanie faktyczne to poznanie na podstawie faktu nieistotnego dla rozstrzygnięcia, faktu istotnego, co do istnienia którego brak pewności lub wysokiego prawdopodobieństwa, niemniej jego istnienia nie można wykluczyć. Domniemanie prawne to domniemanie nakazane przez przepisy postępowania karnego, które wskazują, w jakiej sytuacji fakt domniemany może być podstawą rozstrzygnięcia 41. Prawo karne procesowe nie definiuje pojęcia dowodu, ograniczając się do wskazania, co nie może być dowodem. Ustalenia faktyczne, w oparciu o które następuje rozstrzygnięcie w procesie karnym, muszą być udowodnione, tylko bowiem wówczas można przyjąć, że są one prawdziwe. Ustaleń faktycznych dokonuje się na podstawie dowodów. Dowodem jest każdy dopuszczalny przez prawo procesowe środek służący do dokonania takich ustaleń, w celu ustalenia okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia 42. 40 K. Marszał, Proces..., 1996, s. 228; S. Waltoś, Proces..., 2009, s. 359 wskazują, że kodeks postępowania karnego nie podaje stopnia prawdopodobieństwa. Jego nieokreśloność ulega pewnemu uściśleniu dopiero w konkretnych sprawach. Również w miarę postępu i stopnia ograniczania praw obywatelskich zwiększa się wymagania wobec stopnia tego uprawdopodobnienia. Zazwyczaj ustawodawca używa dla uprawdopodobnienia pojęć duże prawdopodobieństwo, uzasadnione podejrzenie oraz dostateczne podejrzenie. 41 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces..., 2009, s. 296; S. Waltoś, Proces..., 2009, s. 359 definiują domniemanie jako sąd o dużym prawdopodobieństwie jakiegoś faktu, wysnutego z innego faktu lub faktów niebudzących wątpliwości. 42 T. Grzegorczyk, Kodeks..., 2008, s. 373; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2009, s. 427; zob. J. Bentham, Traktat o dowodach o dowodach sądowych, E. Dumont 23
Rozdział I. Dowody w procesie karnym Samo słowo dowód jest pojęciem wieloznacznym. Kodeks postępowania karnego posługuje się nim również w wielu aspektach jego znaczenia, co jednak nie stanowi przeszkody w dokonywaniu wykładni poszczególnych przepisów 43. Słowo dowód użyte jest przy formułowaniu zasad procesu karnego. Z art. 7 k.p.k. wynika, że organy postępowania kształtują swoje przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów ocenianych swobodnie, z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Artykuł 22 3 k.p.k. określa, że w przypadku zawieszenia postępowania należy dokonać odpowiednich czynności w celu zabezpieczenia dowodów przed ich utratą i zniekształceniem. Dowód pojawia się jako ogólne określenie zbioru przepisów proceduralnych zawartych w dziale V kodeksu postępowania karnego, a także używa się tego określenia w szczegółowych regulacjach określonej grupy zagadnień odnoszących się do czynności organów procesowych, stron procesowych i innych uczestników postępowania karnego, np. w art. 164, 167, 168, 194, 217, 318 k.p.k. Dowód używany jest również jako określenie, obok faktów, podstawy oskarżenia (art. 332 2 k.p.k., art. 487 k.p.k.). Artykuł 333 1 pkt 2 k.p.k. precyzuje, że akt oskarżenia powinien m.in. zawierać wykaz dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się oskarżyciel. Artykuł 352 k.p.k. wskazuje, że prezes sądu po rozważeniu wniosków stron i podmiotu, o którym mowa w art. 416, lub z urzędu dopuszcza dowody i zarządza ich sprowadzenie na rozprawę. Stosownie do treści art. 369 k.p.k. dowody na poparcie oskarżenia powinny być w miarę możliwości przeprowadzane przed dowodami służącymi do obrony. W uzasadnieniu zaś wyroku, zgodnie z art. 424 1 pkt 1 k.p.k., sąd wskazuje, jakie fakty uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów (oprac.), F. Rekłajtys (tłum.), Gniezno 1935, s. 21. Autor przedstawił następującą definicję dowodu: przez dowód, w najogólniejszym tego słowa znaczeniu, należy rozumieć taki fakt w domniemaniu prawdziwy, który ma służyć za podstawę do wiary w istnienie lub nieistnienie drugiego faktu, a zatem wszelki dowód zawiera w sobie co najmniej dwa rozmaite fakty: jeden, który można nazwać głównym, to ten, którego istnienie lub nieistnienie ma być dowiedzione; drugi fakt prawdopodobny, który służy ku udowodnieniu istnienia, względnie nieistnienia głównego faktu. 43 J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., 2003, s. 400; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, 2007, s. 734. 24
Rozdział I. Dowody w procesie karnym przeciwnych. Z kolei w myśl art. 452 2 k.p.k. sąd odwoławczy może w wyjątkowych wypadkach, uznając potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, przeprowadzić dowód na rozprawie, jeżeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacznej części. Dowód można dopuścić również przed rozprawą. Zgodnie z art. 487 k.p.k. w postępowaniu z oskarżenia prywatnego akt oskarżenia można ograniczyć do oznaczenia osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie. Artykuł 540 2 k.p.k. wymienia dowody, obok faktów, jako podstawę ustaleń nieznanych sądowi, a stanowiących przesłankę wznowienia postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem. W doktrynie dowód nie jest określany jednolicie. Jest określany jako: 1) zmysłowa percepcja środka dowodowego przez organ procesowy w trakcie przeprowadzania dowodu, np. dowód z oględzin, 2) czynność mająca doprowadzić do ujawnienia okoliczności pozwalających na wyciągnięcie wniosków co do interesujących zagadnień, np. konfrontacja lub sekcja zwłok, 3) fakt dowodowy, np. alibi, 4) odmiana rozumowania w logice i matematyce 44. Przez dowód w procesie karnym rozumie się: 1) źródło wiadomości o fakcie, 2) fakt, przy pomocy którego można ustalić inne fakty mające znaczenie dla danej sprawy 45. Termin dowód używany jest jako: 1) źródło dowodowe źródło informacji o faktach; 2) środek dowodowy informacje płynące ze źródła dowodowego w sposób przez prawo procesowe określony; 3) fakt dowodowy pewna okoliczność udowodniona za pomocą określonych źródeł i środków dowodowych, która sama w sobie stanowi dowód na istnienie lub nieistnienie innej okoliczności; 44 M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, s. 37 38; T. Grzegorczyk, Kodeks..., 2005, s. 404 405. 45 M. Cieślak, Zagadnienia..., s. 37 38. 25
Rozdział I. Dowody w procesie karnym 4) czynność procesowa, która ujawnić ma okoliczności pozwalające na wysnucie określonych wniosków; 5) sposób przeprowadzania danego dowodu; 6) ostateczny wynik procesu myślowego ukształtowany na podstawie dowodów we wcześniejszych znaczeniach tego słowa 46. Fakt, z którego wyprowadza się wniosek o istnieniu innego faktu lub wniosek o jego prawdziwości, określany jest jako fakt dowodowy 47. Wyodrębnienie pojęcia dowodu jako faktu dowodowego wiąże się z wyróżnieniem jako przedmiotu dowodzenia tzw. faktu głównego oraz tzw. faktów ubocznych, z których następnie w drodze logicznego rozumowania wysnuwa się wniosek odnośnie do faktu głównego 48. Termin dowód oznacza samo postępowanie lub rozumowanie, wynik postępowania lub rozumowania, przedmiot, osobę lub jej wypowiedź, fakt, a więc wszystko, co umożliwia organowi odtworzenie przebiegu zdarzenia i dzięki temu rozstrzygnięcie sprawy. Jednak używanie tego terminu w celu oznaczenia kilku pojęć jest sprzeczne z potrzebą jasności i ścisłości językowej. Dlatego termin dowód należy pojmować tylko na oznaczenie wyniku rozumowania, wyniku określonego procesu myślowego 49. Dla uniknięcia wieloznaczności pojęcia dowodu w prawie procesowym należy pod tym pojęciem rozumieć środek dowodowy na oznaczenie wszelkich przedmiotów i faktów, na które powołuje się przy dowodzeniu w postępowaniu karnym. Dowód w procesie karnym to uzyskany w sposób określony przepisami prawa procesowego środek dowodowy pozwalający na ukształtowanie w drodze percepcji zmysłowej i analizy logicznej przekonania organu procesowego co do zaistnienia lub niezaistnienia konkretnej okoliczności faktycznej 50. Ilekroć zatem ustawa używa pojęcia dowód, właściwa interpretacja przepisu wymaga najpierw ustalenia, w jakim znaczeniu termin ten został użyty 51. 46 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2009, s. 430; T. Grzegorczyk, Kodeks..., 1998, s. 421; S. Waltoś, Proces..., 1996, s. 322 324. 47 L. Schaff, Proces..., s. 373. 48 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2009, s. 430; T. Grzegorczyk, Kodeks..., 1998, s. 421; S. Waltoś, Proces..., 1996, s. 322 324. 49 P. Horoszowski, Śledcze..., s. 34. 50 Z. Świda, R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie..., s. 264. 51 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, 2007, s.734. 26
Rozdział I. Dowody w procesie karnym Z tak pojmowanym znaczeniem dowodu wiąże się zagadnienie przeprowadzania dowodu. Pojęcie to oznacza sposób wykorzystania dowodu poprzez zetknięcie się z nim organu procesowego przeprowadzającego dowód. Przeprowadzenie dowodu jest czynnością procesową, której celem jest percepcja dowodu. Czynność procesową definiuje się jako przewidziane przez prawo świadome zachowanie się w procesie, mające na celu wywołanie określonych skutków procesowych 52. Ujawnienie i wykorzystanie dowodu w procesie dowodzenia związane jest z ujawnieniem źródła dowodowego, a z nim środka dowodowego umożliwiającego dotarcie do wiedzy o przedmiocie dowodzenia. Na podstawie uzyskanych środków dowodowych organ procesowy może dokonać ustaleń faktycznych 53. Ocena dowodów następuje po przeprowadzeniu czynności dowodowych, które doprowadzają do zgromadzenia, selekcji i oceny materiału dowodowego, a ustalenia dowodowe są podstawą orzeczenia 54. Implikacją zasady swobodnej oceny dowodów jest także to, że nie ma wśród środków dowodowych takich, które ze swej natury zajmowałyby uprzywilejowaną pozycję z punktu oceny ich wiarygodności 55. W literaturze dokonuje się podziału czynności dowodowych na: 1) wnioski, decyzje dowodowe: bezpośrednie (właściwe), pośrednie (pomocnicze), zmierzające do wykrycia źródła dowodu lub zmierzające do oceny środka dowodowego; 2) rozstrzygnięcia dowodowe (postanowienia i zarządzenia): pozytywne, negatywne; 3) realne czynności dowodowe: bezpośrednie (właściwe przesłuchania świadków oględziny okazania, konfrontacje), pośrednie (pomocnicze zmierzające do wykrycia źródła dowodu, jego zabezpieczenia dowodu, utrwalenia źródeł, środków i czynności dowodowych) 56. 52 R. Kmiecik, S. Skrętowicz, Proces..., 2006, s. 263. 53 Ibidem, s. 342 348. 54 S. Kalinowski, Polski..., s. 167 168. 55 Z. Gostyński, S. Zabłocki (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks..., t. I, 2003, s. 233. 56 M. Lipczyńska, Polski..., s. 152. 27
Rozdział I. Dowody w procesie karnym Najczęściej spotykanym podziałem czynności procesowych jest podział ze względu na podmiot czynności oraz ze względu na ich charakter (cechy) 57. Ze względu na podmiot czynności dzielą się na: 1) czynności organów procesowych (postanowienia, wyroki), 2) czynności stron, np. wnioski dowodowe, środki odwoławcze, 3) czynności innych uczestników procesu, np. zeznania świadków, opinie biegłego 58. Z uwagi na charakter czynności procesowe dzieli się na: 1) realne (rzeczowe), zmierzające do uzyskania zmian w świecie zewnętrznym, np. zatrzymanie, przeszukanie pomieszczenia, zatrzymanie korespondencji, 2) spostrzeżenia procesowe polegające na przyjęciu do wiadomości informacji i żądań, np. wysłuchanie przez sąd wyjaśnień oskarżonego, wysłuchanie przemówień stron, 3) oświadczenia procesowe przewidziane przez prawo procesowe uzewnętrznienia treści psychicznych uczestników procesu w celu przekazania ich innym uczestnikom procesu karnego 59. Klasyfikacja dowodów jest dokonywana według różnych kryteriów. Znaczenie systematyki dowodów polega na usprawnieniu stosowania obowiązującego prawa dowodowego w toku działalności poznawczej organów prowadzących postępowanie. Odpowiednie zakwalifikowanie dowodu w praktyce wskazuje na sposób jego przeprowadzania (ujawniania) w trakcie procesu 60. Istotne znaczenie dla teorii i praktyki ma podział dowodów ze względu na charakter źródła dowodowego. W oparciu o to kryterium dowody dzielą się na osobowe i rzeczowe. Źródło dowodów osobowych stanowią osoby (oskarżony, świadek, biegły, właściwości ciała osoby poddanej oględzinom), a źródłem dowodowym rzeczowym są rzeczy sensu largo (dokumenty, właściwości miejsca i przedmioty). Pogląd o zaliczeniu do osobowych źródeł dowodowych dowodu z właściwości ciała ludzkiego nie jest w pełni akceptowany i umieszczany jest w klasyfikacji dowodów jako dowód rzeczowy 57 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces..., 2009, s. 219 220. 58 Ibidem, s. 219 220. 59 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces..., 2009, s. 219 220; iidem, Proces..., 2006, s. 264. 60 R. Kmiecik (w:) R. Kmiecik, D. Kaczmarska, A. Taracha, Prawo..., s. 145. 28
Rozdział I. Dowody w procesie karnym z uwagi na to, że źródłem tego dowodu jest ciało ludzkie 61. W podziale tym uwzględnia się dowody mieszane (osobowo-rzeczowe), przykładem czego może być dokument łączący cechy dowodu osobowego i rzeczowego. Dowód z dokumentu w znaczeniu procesowym to każdy przedmiot zawierający treść pojęciową, o ile w świetle prawa można ją wykorzystać w toku dowodzenia. Przeprowadzenie dowodu z dokumentu następuje przez odczytanie jego treści. W pewnych przypadkach dokument jest wyłącznie dowodem rzeczowym, gdy w toku dowodzenia wykorzystuje się jego właściwości, a nie treść pojęciową. Wykorzystanie dowodu z dokumentu jako dowodu rzeczowego następuje w drodze poddania go oględzinom 62. Przy przyjęciu tego kryterium rozróżnia się ponadto inne dowody samoistne, np. dokument, który podlega odczytaniu, gdy interesująca jest treść, czy eksperyment procesowy, sprowadzający się do odtworzenia fragmentu zdarzenia, zapisu obrazu czy dźwięku odtworzonego organowi procesowemu. Sposób przeprowadzania dowodu jest za każdym razem odmienny i nie sprowadza się do przesłuchania lub oględzin. Dowody te mogą jednak być też dowodami rzeczowymi, jeżeli przedmiotem zainteresowania nie jest ich treść, lecz właściwości lub ślady. Kryterium podziału dowodów jest też treść środka dowodowego. Jest to podział na dowody pojęciowe i zmysłowe 63. Dowody pojęciowe to takie, które zawierają treści intelektualne i są dostarczane organowi procesowemu w gotowej formie, zaś dowody zmysłowe oddziałują na zmysły. Przeprowadzenie tego dowodu polega na percepcji wrażeń zmysłowych, których dostarcza źródło dowodowe organowi badającemu. Dowody pojęciowe są zawsze dowodami kombinowanymi o strukturze złożonej, pojęciowo-zmysłowej. Przykładem może być przesłuchanie świadka. Przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka jest nie tylko przyjęciem do wiadomości treści jego zeznań przez organ przesłuchujący, lecz również oględzinami świadka i oględzinami sposobu jego zeznawania. Dowody pojęciowe dzielą się ze względu na formę, w jakiej jest wyróżniona ich treść intelektualna, na dowody ustne, pisemne i dowody 61 S. Waltoś, Proces..., 2009, s. 354. 62 R. Kmiecik (w:) R. Kmiecik, D. Kaczmarska, A. Taracha, Prawo..., s. 150 151. 63 M. Cieślak, Zagadnienia..., s. 72 81; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2007, s. 438 440; M. Lipczyńska, Polski..., s. 147 149; Z. Świda, R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie..., s. 270 275; S. Waltoś, Proces..., 2009, s. 353 356. 29