WIARA KATOLICKA Jak Żyją Katolicy SERIA LUKE A E. HARTA Część 5: Pierwsze Trzy Przykazania: Obowiązki Wobec Boga
Rycerze Kolumba przedstawiają Dedykowaną Luke owi E. Hartowi serię książeczek na temat podstawowych elementów wiary katolickiej Pierwsze Trzy Przykazania: Obowiązki Wobec Boga C Z Ę Ś Ć T R Z E C I A, S E K C J A P I Ą T A N A T E M A T W I A R Y K A T O L I C K I E J W co wierzą katolicy? Jak są zasady kultu w Kościele katolickim? Jak żyją katolicy? w oparciu o Katechizm Kościoła Katolickiego autor: Peter Kreeft główny redaktor Ojciec Juan Diego Brunetta, O.P. Dyrektor Katolicki Serwis Informacyjny Rada Najwyższa Rycerzy Kolumba Tłumaczenie: O. Janusz Pyda, O.P. Polska Prowincja Dominikanów
2011 Rada Najwyższa Rycerzy Kolumba. Wszelkie Prawa Zastrzeżone. Polskie Tłumaczenie Katechizmu Kościoła Katolickiego 2002 Pallottinum Poznań. Cytaty Pisma Świętego Zawarte w Niniejszym Dokumencie Są z Biblii Tysiąclecia 2000. Okładka: 1997 Wood River Gallery Catholic Information Service Knights of Columbus Supreme Council PO Box 1971 New Haven CT 06521-1971 www.kofc.org/cis cis@kofc.org 203-752-4267 203-752-4018 (fax)
O S E R I I : Ta książeczka jest jedną z trzydziestu książeczek przedstawiających w sposób prosty najważniejsze elementy nauki zawartej w Katechizmie Kościoła Katolickiego. Papież Jan Paweł II zlecił opracowanie nowego Katechizmu, który byłby wzorcowy dla wszystkich narodów i wszystkich kultur i zatwierdził jego opublikowanie w 1992 roku. Książeczki, które oferujemy, nie mają zastąpić Katechizmu, ale przybliżyć czytelnikowi jego treść. Książeczki są napisane w różnym stylu: poetyckim, potocznym, zabawnym i imaginacyjnym, ale treść ich jest zawsze zgodna z nauką Kościoła. Katolicki Serwis Informacyjny zachęca do przeczytania przynajmniej jednej książeczki w miesiącu, by pogłębiać i dojrzewać w Wierze. -iii-
S E K C J A I I I : J A K Ż Y J Ą K A T O L I C Y ( M O R A L N O Ś Ć ) CZĘŚĆ 5: PIERWSZE TRZY PRZYKAZANIA. OBOWIĄZKI WOBEC BOGA. 1. Jakie przykazania należą do Dekalogu? Rozprawianie o przykazaniach jest bezcelowe, jeśli ich nie znamy. Niewielu ludzi potrafi dziś wymienić wszystkie dziesięć przykazań Dekalogu, choć przez wiele pokoleń większość chrześcijan znała je na pamięć. Obecnie w Ameryce nielegalne jest nawet uczenie dziesięciorga przykazań w publicznych szkołach. Będzie więc lepiej, jeśli zaczniemy nasze rozważania od wyliczenia dziesięciorga przykazań, słowo po słowie, tak jak zapisuje je Biblia w Księdze Wyjścia (20, 1-17). Wtedy mówił Bóg wszystkie te słowa: Ja jestem Pan, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie! Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią! Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył, ponieważ Ja Pan, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym, który karze występek ojców na synach do trzeciego i czwartego -5-
pokolenia względem tych, którzy Mnie nienawidzą. Okazuję zaś łaskę aż do tysiącznego pokolenia tym, którzy Mnie miłują i przestrzegają moich przykazań. Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, gdyż Pan nie pozostawi bezkarnie tego, który wzywa Jego imienia do czczych rzeczy. Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić. Sześć dni będziesz pracować i wykonywać wszystkie twe zajęcia. Dzień zaś siódmy jest szabatem ku czci Pana, Boga twego. Nie możesz przeto w dniu tym wykonywać żadnej pracy ani ty sam, ani syn twój, ani twoja córka, ani twój niewolnik, ani twoja niewolnica, ani twoje bydło, ani cudzoziemiec, który mieszka pośród twych bram. W sześciu dniach bowiem uczynił Pan niebo, ziemię, morze oraz wszystko, co jest w nich, w siódmym zaś dniu odpoczął. Dlatego pobłogosławił Pan dzień szabatu i uznał go za święty. Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł. Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek. Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego. -6-
2. Porządek przykazań Podział i numeracja przykazań ulegały zmianom w ciągu wieków. Niniejszy Katechizm przyjmuje podział przykazań ustalony przez św. Augustyna, tradycyjnie stosowany w Kościele katolickim. Jest to także podział przyjęty przez luterańskie wyznania wiary. Ojcowie greccy dokonali nieco innego podziału, który zachował się w Kościołach prawosławnych i we wspólnotach reformowanych (KKK 2066) *. Katolicy oddzielają stwierdzenie Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, które uznają za dziewiąte przykazanie, zabraniające nieczystego pożądania, od słów: Nie będziesz pożądał ( ) żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego, które traktują jak przykazanie dziesiąte, zabraniające chciwości. Protestanci reformowani rozróżniają pomiędzy: Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie jako pierwszym przykazaniem, a określeniem: Nie będziesz czynił żadnej rzeźby, ani obrazu, które traktują jako przykazanie drugie. Porządek wyliczania przykazań nie ma istotnego znaczenia. Wszyscy chrześcijanie przyjmują wszystkie słowa Dekalogu zawarte w Księdze Wyjścia (20, 1-17). 3. Dziesięć przykazań a Chrystus Co uczynił Chrystus z dziesięciorgiem przykazań? 1) Chrystus uznał dziesięć przykazań (Mt 5, 17; 19, 16-21). 2) Chrystus Rozwinął wszystkie wymagania przykazań. Słyszeliście, że powiedziano przodkom: Nie zabijaj! (...) A Ja wam powiadam: Każdy, kto się gniewa na *KKK Katechizm Kościoła Katolickiego -7-
swego brata, podlega sądowi (Mt 5, 21-22) (KKK 2054). 3) Chrystus przekroczył dziesięć przykazań. Wymagał On od swych uczniów więcej, a nie mniej. Głosił sprawiedliwość ( ) większą niż uczonych w Piśmie i faryzeuszów (Mt 5, 20) (KKK 2054). 4) Chrystus streścił dziesięć przykazań i ukazał ich jedność to, że są prawem miłości: Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem. To jest największe i pierwsze przykazanie. Drugie podobne jest do niego: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy (Mt 22, 37-40) 1 (KKK 2055). Miłość nie oddaje czci bożkom. Miłość zachowuje Boży szabat. Miłość czci rodziców. Miłość nie zabija, nie kradnie, nie składa fałszywych świadectw, nie kłamie i nie zazdrości. Dziesięć przykazań wyraża wymagania miłości Boga i bliźniego. Trzy pierwsze odnoszą się bardziej do miłości Boga, a siedem pozostałych do miłości bliźniego (KKK 2067). 5) Chrystus wypełnił wszystkie przykazania poprzez doskonałe im posłuszeństwo. 6) Chrystus wyzwolił nas z przekleństwa Prawa (Ga 3, 13) i związanych z nim kar, poprzez wzięcie owego przekleństwa na siebie samego na krzyżu. 7) Chrystus wyzwolił nas z obowiązku wypełniania ciężarów prawa żydowskiego (Tory) z jego sześćset 1 Por. Pwt 6, 5; Kpł 19, 18 (numer przypisu w KKK: 5). -8-
trzynastoma przepisami. Nie wyzwolił nas jednak z zachowywania dziesięciu przykazań. ( ) Dziesięć przykazań obowiązuje chrześcijan i (...) człowiek usprawiedliwiony jest w dalszym ciągu zobowiązany do ich zachowywania 2 (KKK 2068). Są one zasadniczo niezmienne i obowiązują zawsze i wszędzie. Nikt nie może od nich dyspensować (KKK 2072). 8) Jednakże, owe przykazania nie stanowią już niemożliwego do uniesienia ciężaru, ponieważ Chrystus, dając nam Ducha Świętego, obdarzył nas mocą do ich zachowywania, a także motywem oraz pragnieniem, by zachowywać je ze względu nie na służalczy lęk, ale na wolną miłość. Dzięki Duchowi Świętemu, Prawo Boże stało się prawem naszych serc. 4. Źródło dziesięciorga przykazań Przykazania są dla porządku moralnego tym, czym dla porządku naturalnego jest opis stworzenia zawarty w pierwszym rozdziale Księgi Rodzaju. Są one Bożym porządkiem pokonującym chaos. Nie są ludzkim pomysłem na Boga, ale Bożym pomysłem na człowieka. Napisał je swoim palcem 3 w odróżnieniu od innych przepisów spisanych przez Mojżesza 4 (KKK 2056). Cel (przeznaczenie) dziesięciu przykazań: życie i wolność Dekalog jest drogą życia ( ) (KKK 2057; patrz: Pwt 30 i Ps 1). 2 Por. Sobór Trydencki: DS 1569-1570 (nr przyp. w KKK: 17). 3 Por. Wj 31, 18; Pwt 5, 22 (nr przyp. w KKK: 6). 4 Por. Wj 31, 9.24 (nr przyp. w KKK: 7). -9-
Jest także drogą wolności. Przykazania nie ograniczają wolności, lecz ją chronią, podobnie jak ogrodzenie wokół miejskiego placu zabaw nie więzi bawiących się tam dzieci, ale chroni je przed tym, co zagraża ich życiu (np. przed samochodami czy bandytami). Daje im wolność, by cieszyły się zabawą w przestrzeni wyznaczonej przez owo ogrodzenie. Ta wyzwalająca moc Dekalogu ujawnia się na przykład w przykazaniu o odpoczynku szabatu ( ) (KKK 2057). Pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi egipskiej i wyprowadził cię stamtąd Pan, Bóg twój ( ) (Pwt 5, 15). Odpoczywanie przez jeden dzień w tygodniu uwalnia nas od wiecznej pracy. To niewolnicy nie mają wolnego czasu. 6. Przykazania, podobnie jak Credo, są streszczeniem naszej odpowiedzi na Bożą inicjatywę Podobnie jak wiara, której treść streszczona jest w Credo, w swej istocie jest odpowiedzią na pierwotne objawienie Boże, a nie stanem czy poczuciem, które wypracowujemy sami z siebie, tak też i moralność, której streszczenie zawiera się w dziesięciorgu przykazań, jest odpowiedzią na Bożą inicjatywę. Życie moralne jest odpowiedzią na pełną miłości inicjatywę Pana (KKK 2062), nie zaś stylem życia, wymyślonym przez nas samych. Przykazania w sensie ścisłym pojawiają się na drugim miejscu; wyrażają one konsekwencje przynależności do Boga, która została ustanowiona przez Przymierze (KKK 2062) Przymierze zapoczątkowane przez Boga, a nie przez nas. 7. Dziesięć przykazań a prawo naturalne Dziesięć przykazań należy do Objawienia Bożego [dlatego nazywa się je Bożym prawem ]. Pouczają nas one zarazem o prawdziwym człowieczeństwie człowieka. -10-
Podkreślają główne obowiązki, a więc pośrednio także podstawowe prawa, właściwe naturze osoby ludzkiej. Dekalog zawiera bardzo jasne wyrażenie prawa naturalnego : Bóg najpierw przypomniał przykazania naturalne, które dał ludziom od początku, wyciskając je w nich to jest dekalog [od greckiego słówka deca-logos, oznaczającego dziesięć słów albo dziesięć przykazań], i jeśli ktoś go nie zachowuje, nie posiada zbawienia i nie wymagał niczego więcej 5 (KKK 2070). Pomimo, że przykazania mogą być poznane przez rozum naturalny i wszystkie społeczeństwa mają o nich jakąś wiedzę, to jednak wiedza ta jest mętna i niejasna. Pełne wyjaśnienie przykazań Dekalogu było nieodzowne w stanie grzechu z powodu zaciemnienia światła rozumu i wypaczenia woli 6 (KKK 2071). 8. Jedność dziesięciorga przykazań Dziesięć przykazań to jedno prawo, nie zaś zbiór praw. Są one jednością: wolą jednego Boga. Dlatego Choćby ktoś przestrzegał całego Prawa, a przestąpiłby jedno tylko przykazanie, ponosi winę za wszystkie. Ten bowiem, który powiedział Nie cudzołóż!, powiedział także: Nie zabijaj!. Jeżeli więc nie popełniasz cudzołóstwa, jednak dopuszczasz się zabójstwa, jesteś przestępcą wobec Prawa (Jk 2, 10-11). Przekroczenie jednego przykazania jest naruszeniem wszystkich pozostałych. Nie można okazywać czci drugiemu człowiekowi i zarazem nie czcić Boga, jego Stwórcy. Nie da się wielbić Boga, nie miłując wszystkich ludzi, Jego stworzeń. 5 Św. Ireneusz, Adversus haereses, IV, 15, 1 (nr przyp. w KKK: 20). 6 Św. Bonawentura, In quattuor libros Sententiarum, 3, 37, 1, 3 (nr przyp. w KKK: 21). -11-
Dekalog łączy życie teologalne i społeczne człowieka (KKK 2069). 9. Negatywne i pozytywne aspekty przykazań Istnieje negatywny i pozytywny aspekt każdego z przykazań. To, że w oryginale przykazania są zazwyczaj negatywnie sformułowane ( Nie będziesz ), nie oznacza, że są negatywne w znaczeniu bycia represywnymi, pozbawionymi radości czy pesymistycznymi. Nie są takimi z co najmniej trzech powodów. 1) Każda negacja stanowi niejako drugą stronę medalu dla przykazania pozytywnego. Na przykład, zakaz bałwochwalstwa oznacza tyle co: oddawaj cześć Bogu ; nie zabijaj oznacza: szanuj życie ; zaś zakaz cudzołóstwa oznacza wielkie tak dla czystej miłości. 2) Posiadanie skończonej liczby sformułowanych negatywnie przykazań daje nam wolność robienia nieskończenie wielu pozytywnych rzeczy w obrębie owych linii granicznych. 3) Negatywnie sformułowane przykazania uwalniają nas od negatywnych rzeczy. Chronią nas przed tym, co zagraża naszemu pozytywnemu szczęściu. 10. Pierwszeństwo pierwszego przykazania Wszystkie grzechy są grzechami przeciw pierwszemu przykazaniu. Zawiera ono w sobie cały Dekalog. Jest tak, gdyż wszystkie grzechy są służbą jakiemuś bożkowi, stanowią wyraz posłuszeństwa innemu Dowódcy: światu, ciału, albo diabłu. Gdybyśmy więc byli doskonale posłuszni jedynie temu jednemu przykazaniu, nie potrzebowalibyśmy niczego -12-
więcej. Święty Augustyn powiada: Kochaj Boga i rób co chcesz. Jeśli bowiem oddasz całe swoje serce, wolę i miłość Bogu, wówczas wszystko czego zapragniesz będzie tym, czego pragnie Bóg. Jakże wyzwalająco proste jest moralne życie chrześcijan (a także Żydów czy muzułmanów): jest tylko jeden Bóg, a zatem tylko jeden najwyższy obiekt miłości i posłuszeństwa. 11. Pozytywny aspekt pierwszego przykazania Negatywny aspekt pierwszego przykazania brzmi: Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie (Wj 20, 3). Pozytywny zaś aspekt jest następujący: Panu, Bogu swemu, będziesz oddawał pokłon i Jemu samemu służył będziesz (Mt 4, 8). Pierwsze przykazanie nakazuje to, co Pismo Święte określa jako bojaźń Bożą (Pwt 6, 13). Nie jest to tchórzliwy, służalczy lęk przed czymś złym, ale respekt i adoracja czegoś nieskończenie dobrego. Katechizm Kościoła Katolickiego tak ją opisuje: Adorować Boga oznacza z szacunkiem i całkowitą uległością uznać nicość stworzenia, które istnieje jedynie dzięki Bogu. Adorować Boga oznacza wychwalać Go, wywyższać Go i uniżać samego siebie podobnie jak Maryja w Magnificat [Łk 1, 46-49] wyznając z wdzięcznością, że On uczynił wielkie rzeczy i że święte jest Jego imię (KKK 2097). Jest to coś pozytywnego, zarówno ze względu na skutki, jak i samo w sobie, ponieważ: Adoracja Jedynego Boga wyzwala człowieka z zamknięcia się w sobie, z niewoli grzechu i od bałwochwalstwa świata (KKK 2097). -13-
12. Adoracja obejmuje wiarę, nadzieję i miłość Pierwsze z przykazań obejmuje wiarę, nadzieję i miłość (KKK 2086). Racją bowiem istnienia ich wszystkich jest wiekuista natura Boga samego. 1) Wiara: Kto mówi o Bogu, mówi w istocie o Kimś wiecznym, niezmiennym, zawsze takim samym, wiernym, doskonale sprawiedliwym. Wynika stąd [ponieważ moralność zawsze wynika z rzeczywistości], że powinniśmy bezwzględnie przyjmować Jego słowa, całkowicie Mu wierzyć i ufać. 2) Nadzieja: Jest On wszechmocny, łaskawy i czyniący dobro. Któż mógłby nie pokładać w Nim całej swojej nadziei?. 3) Miłość: Któż mógłby nie miłować Go, rozważając skarby dobroci i miłości, których nam udzielił?. Stąd też wyrażenie, jakiego używa Bóg w Piśmie Świętym na początku lub na końcu swoich przykazań: Ja jestem Pan 7 (KKK 2086). 13. Grzechy przeciwko wierze Są różne stopnie grzechów przeciwko wierze. Apostazją [nazywamy] całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej ( ). Herezją nazywa się uporczywe, po przyjęciu chrztu, zaprzeczanie jakiejś prawdzie, w którą należy wierzyć wiarą Boską i katolicką [jako objawioną wszystkim w sposób nadprzyrodzony] ( ). 7 Katechizm Rzymski, III, II, 4 (nr przyp. w KKK: 4). -14-
Schizmą [nazywamy] odmowę uznania zwierzchnictwa Biskupa Rzymu ( ) (KKK 2089). 14. Grzechy przeciwko nadziei Są dwa przeciwstawne sobie grzechy przeciwko nadziei: rozpacz i zuchwała ufność. Wskutek rozpaczy człowiek przestaje oczekiwać od Boga osobistego zbawienia ( ) lub przebaczenia swoich grzechów (KKK 2091). Istnieją dwa rodzaje zuchwałej ufności. Albo człowiek przecenia swoje możliwości (mając nadzieję zbawić się bez pomocy z wysoka), albo też zuchwale ufa wszechmocy i miłosierdziu Bożemu (mając nadzieję na otrzymanie przebaczenia bez nawrócenia oraz chwały bez zasługi) (KKK 2092). 15. Grzechy przeciwko miłości Przeciw miłości Bożej można grzeszyć w różny sposób: obojętnością (...), niewdzięcznością (...), oziębłością (...), znużenie ( ), odrzuceniem radości pochodzącej od Boga, nienawiścią do Boga, [która] rodzi się z pychy (KKK 2094). 16. Społeczny wymiar pierwszego przykazania Obowiązek oddawania Bogu prawdziwej czci odnosi się do człowieka w wymiarze indywidualnym i społecznym (KKK 2105). Wolność religii czy wolność religijna jest podstawowym prawem społecznym. W sprawach religijnych nikt nie powinien być zmuszany do działania wbrew swemu -15-
sumieniu ani nie powinien doznawać przeszkody, gdy działa według swego sumienia prywatnie czy publicznie, sam albo stowarzyszony z innymi w należnych granicach 8 (KKK 2106). Owe należne granice mogą różnić się w zależności od społeczeństwa. Ale nawet Jeżeli z uwagi na szczególną sytuację narodów jednej wspólnocie religijnej udziela się specjalnego obywatelskiego uznania w prawnym porządku państwa, to zachodzi konieczność jednoczesnego przyznania wszystkim obywatelom i wspólnotom religijnym prawa do wolności w sprawach religijnych i przestrzegania go 9 (KKK 2107). 17. Negatywny aspekt pierwszego przykazania Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie oznacza, że musimy czcić i adorować jedynie Boga, ponieważ istnieje tylko jeden Bóg. Bałwochwalstwo oddawanie czci czemukolwiek innemu poza Bogiem jest niedopuszczalne ze względu na naturę rzeczywistości. Bałwochwalstwo Polega na ubóstwieniu tego, co nie jest Bogiem. Ma ono miejsce zawsze wtedy, gdy człowiek czci i wielbi stworzenie zamiast Boga, bez względu na to, czy chodzi o innych bogów [pogański politeizm, składanie czci wymyślonym bogom], czy o demony [satanizm], o władzę, przyjemność, rasę, przodków, państwo, pieniądze itd. (KKK 2113). Traktowanie Boga jakby był stworzeniem jest sprzeczne z rzeczywistością. Tak samo sprzeczne z nią jest traktowanie stworzeń w taki sposób, jakby były Bogiem. 8 Por. Sobór Watykański II, dekl. Dignitatis humanae, 2; konst. Gaudium et spes, 26 (nr przyp. w KKK: 29). 9 Sobór Watykański II, dekl. Dignitatis humanae, 6 (nr przyp. w KKK: 31). -16-
18. W jaki sposób zakaz bałwochwalstwa jest pozytywny i wyzwalający Bałwochwalstwo nas zniewala. Dlatego też, unikanie go czyni nas wolnymi. Można to wyjaśnić na wiele sposobów. 1) Pierwszy sposób pochodzi z psalmów, które zwracają uwagę, iż stajesz się taki, jak to, czemu oddajesz cześć. Dlatego też, o ile stajesz się bardziej Boży, kiedy oddajesz cześć Bogu, o tyle stajesz się mniej ludzki, kiedy oddajesz cześć rzeczom. Bożki z drewna i kamienia, którym oddawali cześć starożytni poganie, czy też bożki pieniądza, władzy czy przyjemności, którym oddają cześć współcześni bałwochwalcy, dokonują tej samej czarnej magii na ludzkiej duszy. Owe bożki to robota rąk ludzkich. Mają usta, ale nie mówią; oczy mają, ale nie widzą. Mają uszy, ale nie słyszą ( ). Do nich są podobni ci, którzy je robią, i każdy, kto im ufa (Ps 115, 4-8). Te czcze bożki czynią człowieka pustym ( ) (KKK 2112). Oddawanie czci Bogu żywemu oznacza stawanie się coraz bardziej żywym. Oddawanie czci martwym bożkom oznacza stawanie się coraz bardziej martwym. 2) Drugi sposób na ukazanie tego, w jaki sposób unikanie bałwochwalstwa jest dla nas wyzwalające, jest następujący: ponieważ stajemy się coraz bardziej podobni do tego, co czcimy, osiągamy naszą jedność czy też integralność naszej osobowości raczej poprzez adorowanie jednego Stwórcy, niż wielu stworzeń. Stajemy się jedną wielką osobą przez posiadanie jednego wielkiego celu i jednej wielkiej miłości. Katechizm Kościoła Katolickiego tak to wyjaśnia: -17-
Adoracja Jedynego Boga integruje życie ludzkie. Przykazanie adoracji samego Pana czyni człowieka prostym i chroni go przed zupełnym rozbiciem (KKK 2114). Krańcową formę owego rozbicia można dostrzec w człowieku opętanym przez demony. Kiedy Chrystus spytał o jego imię ( imię to słowo-symbol, oznaczające indywidualną tożsamość), człowiek ów odpowiedział: Na imię mi Legion, bo jest nas wielu (Mk 5, 9). 3) Jeśli jesteśmy w sposób absolutny zwróceni ku Bogu, będącemu Absolutem, jesteśmy wolni od absolutyzowania czegokolwiek innego. Rzeczywistość oferuje wyłącznie jedno dobro absolutne Boga. Wszystko inne jest dobre tylko o tyle, o ile prowadzi do Boga albo pochodzi od Niego, będąc Jego wolą. Złe zaś jest to, co odciąga od Boga albo Jego woli. Posłuszeństwo pierwszemu i najważniejszemu przykazaniu nadaje naszemu życiu sens, cel, przeznaczenie i kierunek a także wyzwalającą prostotę. Pierwsze przykazanie jest jak samotna latarnia morska pośród zgubnego sztormu. 19. Grzechy przeciwko pierwszemu przykazaniu 1) Zabobon ( ) [ma miejsce] gdy przypisuje się jakieś magiczne znaczenie pewnym praktykom, nawet uprawnionym lub koniecznym. Popaść w zabobon 10 oznacza wiązać skuteczność modlitwy lub znaków sakramentalnych jedynie z ich wymiarem 10 Por. Mt 23, 16-22 (nr przyp. w KKK: 38). -18-
materialnym, z pominięciem dyspozycji wewnętrznych jakich one wymagają (KKK 2111). 2) Pierwsze przykazanie potępia politeizm [oddawanie czci wielu bożkom] (KKK 2112). 3) Należy odrzucić wszelkie formy wróżbiarstwa: odwoływanie się do Szatana lub demonów, wywoływanie zmarłych lub inne praktyki mające rzekomo odsłaniać przyszłość [por. Pwt 18, 10; Jr 29, 8]. Korzystanie z horoskopów, astrologia, chiromancja, wyjaśnianie przepowiedni i wróżb, zjawiska jasnowidztwa, posługiwanie się medium są przejawami chęci panowania nad czasem, nad historią i wreszcie nad ludźmi, a jednocześnie pragnieniem zjednania sobie tajemniczych mocy. Praktyki te są sprzeczne ze czcią i szacunkiem połączonym z miłującą bojaźnią które należą się jedynie Bogu (KKK 2116). 4) Wszystkie praktyki magii lub czarów, przez które dąży się do opanowania tajemnych sił, by posługiwać się nimi i osiągnąć nadnaturalną władzę nad bliźnim nawet w celu zapewnienia mu zdrowia są w poważnej sprzeczności z cnotą religijności (KKK 2117). 5) Kuszenie Boga polega na wystawianiu na próbę w słowach lub w uczynkach Jego dobroci i wszechmocy (KKK 2119). 6) Świętokradztwo polega na profanowaniu lub niegodnym traktowaniu sakramentów i innych czynności liturgicznych, jak również osób, rzeczy i miejsc poświęconych Bogu. Świętokradztwo jest grzechem ciężkim, zwłaszcza jeżeli jest popełnione -19-
przeciw Eucharystii, ponieważ w tym sakramencie jest obecne w sposób substancjalny Ciało samego Chrystusa 11 (KKK 2120). 7) Symonia 12 jest określana jako nabywanie lub sprzedawanie rzeczy duchowych. Czarnoksiężnikowi Szymonowi, chcącemu nabyć władzę duchową, której działanie widział w Apostołach, Piotr odpowiada: Niech pieniądze twoje przepadną razem z tobą ( ), gdyż sądziłeś, że dar Boży można nabyć za pieniądze (Dz 8, 20) (KKK 2121). 8) Ateizm, odrzucając lub negując istnienie Boga, jest grzechem przeciw cnocie religijności 13. Odpowiedzialność za to przewinienie może być znacznie zmniejszona przez intencje i okoliczności. Do powstawania i rozpowszechniania się ateizmu w niemałym stopniu mogą przyczynić się wierzący, o ile, co należy stwierdzić, na skutek zaniedbania wychowania w wierze albo fałszywego wykładu doktryny lub też braków w ich własnym życiu religijnym, moralnym i społecznym raczej zasłaniają oni, niż ukazują prawdziwe oblicze Boga i religii 14 (KKK 2125). 9) Agnostycyzm ( ) nie wypowiada się na temat istnienia Boga, twierdząc, iż jest ono niemożliwe do udowodnienia, a nawet potwierdzenia czy zanegowania (KKK 2127). Agnostycyzm może 11 Por. KPK, kan. 1367; 1376 (nr przyp. w KKK: 47). 12 Por. Dz 8, 9-24 (nr przyp. w KKK: 48). 13 Por. Rz 1, 18 (nr przyp. w KKK: 55). 14 Sobór Watykański II, konst. Gaudium et spes, 19 (nr przyp. w KKK: 56). -20-
niekiedy łączyć się z jakimś poszukiwaniem Boga, lecz może również być obojętnością, ucieczką przed ostatecznymi pytaniami egzystencjalnymi ( ). Agnostycyzm najczęściej jest równoznaczny z ateizmem praktycznym (KKK 2128). 20. Obrazy Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu (Wj 20, 4). Nakaz Boży zabraniał człowiekowi wykonywania jakichkolwiek wizerunków Boga (KKK 2129). Jednak już w Starym Testamencie Bóg polecił lub pozwolił wykonywać obrazy, które w sposób symboliczny miały prowadzić do zbawienia przez Słowo Wcielone, jak wąż miedziany 15, arka Przymierza 16 i cherubiny (KKK 2130). Opierając się na misterium Słowa Wcielonego, siódmy sobór powszechny w Nicei (787 r.) uzasadnił w kontrowersji z obrazoburcami kult obrazów przedstawiających Chrystusa, jak również Matkę Bożą, aniołów i świętych. Syn Boży, przez swoje Wcielenie, zapoczątkował nową ekonomię obrazów (KKK 2131). Chrześcijanie, podobnie jak Żydzi czy muzułmanie, zdają sobie sprawę, iż Boża natura jest w pełni duchowa i nie może zostać przedstawiona na obrazie. Chrześcijanie przyjmują zakaz zawarty w pierwszym przykazaniu, dotyczący wszelkich prób tworzenia tego typu przedstawień. Jednakże, w przeciwieństwie do Żydów i muzułmanów, chrześcijanie 15 Por. Lb 21, 4-9; Mdr 16, 5-14; J 3, 14-15 (nr przyp. w KKK: 60). 16 Por. Wj 25, 10-22; 1 Krl 6, 23-28; 7, 23-26 (nr przyp. w KKK: 61). -21-
wiedzą, że Bóg stał się człowiekiem. Głównym obrazem Boga jest Chrystus. Protestanci często oskarżają katolików o oddawanie czci obrazom. Wynika to z niezrozumienia sposobu, w jaki katolicy używają obrazów. Oskarżenia te są błędne z dwóch powodów. Po pierwsze, katolicy otaczają religijne obrazy czcią czy szacunkiem, nie zaś adoracją czy uwielbieniem. Cześć oddawana świętym obrazom jest pełną szacunku czcią, nie zaś uwielbieniem należnym jedynie samemu Bogu (KKK 2132). Po drugie, ów szacunek skierowany jest nie ku obrazowi, ale poprzez obraz, podobnie jak wyciągnięty palec kieruje naszą uwagę ku rzeczywistości, na którą wskazuje. Obrazom nie oddaje się czci religijnej ze względu na nie same ( ). A zatem cześć obrazów jako obrazów nie zatrzymuje się na nich, ale zmierza ku temu, kogo przedstawiają 17 (KKK 2132). 21. Drugie przykazanie Drugie przykazanie, Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, wynika z pierwszego przykazania. Szacunek dla imienia Bożego wyraża to, co należy się misterium samego Boga ( ) (KKK 2144). Respekt wobec Boga powinien rozlać się również na Jego imię. Współcześni ludzie często mają problem z tym sposobem myślenia, ponieważ po prostu wcale nie rozumieją podstawowej dla religii wrażliwości, która wyraża się w poczuciu świętości. Inni zaś nie dostrzegają, w jaki sposób owo poczucie może być odniesione do czyjegoś imienia. 17 Św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, II-II, 81, 3, ad 3 (nr przyp. w KKK: 64). -22-
Jeśli chodzi o pierwszą z tych trudności, Katechizm Kościoła Katolickiego wyjaśnia, że Wrażliwość na to, co święte, odnosi się do cnoty religijności, Czy odczucia bojaźni i tego, co święte, są uczuciami chrześcijańskimi czy też nie? Nikt w sposób rozsądny nie może o tym wątpić. Są to odczucia, które moglibyśmy mieć i to w wielkim stopniu, jeśli posiadalibyśmy widzenie Boga najwyższego. Możemy je mieć, jeśli uświadomimy sobie Jego obecność 18 (KKK 2144). Ponownie, moralność pozostaje tu w zgodzie z rzeczywistością. (Następny paragraf będzie dotyczył drugiej wspomnianej trudności zrozumienia wagi imienia). 22. Czym jest imię? W większości starożytnych kultur nawet ludzkie imię było uważane za święte, ponieważ za świętość uznawana była osoba ludzka, zaś imię stanowiło jej symbol, tak jak flaga narodowa jest symbolem narodu. Dzisiejsza utrata poczucia świętości imion wiąże się z utratą poczucia świętości osób. Jednakże, spośród wszystkich imion, jedno jest szczególnie święte: Wśród wszystkich słów Objawienia jest jedno szczególne, które jest objawieniem Jego imienia (KKK 2143), danym Mojżeszowi w krzewie gorejącym (Wj 3, 14): JESTEM, KTÓRY JESTEM (JHWH). Imię to wyraża Bożą 1) jedyność, 2) nieskończoną i niepoznawalną tajemnicę oraz 3) wszechobecną rzeczywistość. 1) Bóg nie jest jednym z wielu bogów. On jest tym, który mówi o sobie Ja, jedyny. Kiedy mówisz ja, masz na myśli wyłącznie jedną osobę i żadną inną. 18 J. H. Newman, Parochial and plain sermons, 5, 2 (nr przyp. w KKK: 69). -23-
2) Bóg nie określa samego siebie, jako kogoś będącego tym czy owym, lecz mówi o sobie po prostu: JA JESTEM. W języku hebrajskim, czasownik ten można również przetłumaczyć jako: Będę czymkolwiek będę. 3) Bóg nie zna martwej przeszłości ( byłem ) czy nienarodzonej przyszłości ( będę ), a jedynie żywą teraźniejszość ( JESTEM ). Żaden Żyd nie próbował nigdy nawet wymówić Bożego imienia, ponieważ wypowiedzenie zaimka pierwszej osoby liczby pojedynczej, wypowiedzenie imienia JA jest uzurpowaniem sobie prawa do jego noszenia, bycia nim. Dlatego właśnie, gdy Jezus użył tego imienia w odniesieniu do siebie (J 8, 58), ci Żydzi, którzy w Niego nie wierzyli, usiłowali Go ukamienować. Zgodnie z prawem mojżeszowym, taka właśnie była kara za bluźnierstwo. Jednakże, aby człowiek mógł zwracać się do Boga i mówić o Bogu, Bóg pozwolił nazywać się wieloma innymi imionami, nie zaś jedynie tym jednym, którego nie można było wymawiać. Wszystkie imiona Boże są święte i do wszystkich odnosi się drugie przykazanie Dekalogu. 23. Pozytywny aspekt drugiego przykazania Wierzący powinien świadczyć o imieniu Pańskim, odważnie wyznając swoją wiarę 19 (KKK 2145). Katolicy powinni być równie gorliwi (choć mniej aroganccy) w publicznym świadczeniu o swojej wierze, co niektórzy 19 Por. Mt 10, 32; 1 Tm 6, 12 (nr przyp. w KKK: 70). -24-
przedstawiciele sekt. Wiara nie jest bowiem czyjąś prywatną i osobistą własnością, jak chociażby dobry wygląd, ale publicznym darem Bożym. Katolicy powinni być dumni ze swojej wiary, a z pewnością nigdy nie powinni się jej wstydzić. Nie chodzi tu jednak o dumę z samych siebie. Bycie świadkiem wobec niewierzących oznacza podjęcie ryzyka narażenia się na szyderstwo, niechęć, a nawet i to w wielu miejscach współczesnego świata na śmierć. W XX wieku było więcej chrześcijańskich męczenników, niż we wszystkich wcześniejszych stuleciach razem wziętych. Nawet pośród narodów, które cieszą się wolnością religijną, świadczenie o wierze, choćby bardzo delikatne, związane jest z ryzykiem społecznego ostracyzmu czy niezrozumienia. Jest to jednak niewielka cena, którą należy zapłacić za lojalność wobec Chrystusa, który za nas zapłacił najwyższą cenę. Jest to też cena, której zapłaty Chrystus od nas wymaga (por. Mk 8, 34-38). 24. Grzechy przeciwko drugiemu przykazaniu 1) Drugie przykazanie zabrania nadużywania imienia Bożego, to znaczy wszelkiego nieodpowiedniego używania imienia Boga, Jezusa Chrystusa, Najświętszej Maryi Panny i wszystkich świętych (KKK 2146). Chodzi używanie tych imion jako wykrzykników czy przekleństw. Jeśli już musi się zakląć, to powinno się użyć słów ze sfery profanum, nie zaś słów świętych. Imiona Bóg czy Jezus z pewnością nie powinny być wykorzystywane tam, gdzie pasują słowa opisujące ekskrementy. A jednak, wielu katolików bezmyślnie i z przyzwyczajenia robi tak każdego dnia. -25-
2) Przyrzeczenia dawane innym w imię Boże angażują cześć, wierność, prawdomówność i autorytet Boga. Powinny one być dotrzymywane w duchu sprawiedliwości. Niewierność przyrzeczeniom jest nadużyciem imienia Bożego ( ) (KKK 2147). 3) Przekleństwa *, przy których używa się imienia Boga ( ) są brakiem szacunku wobec Pana (KKK 2149). Jednakże: Idąc za św. Pawłem [2 Kor 1, 23; Ga 1, 20], tradycja Kościoła przejęła rozumienie słów Jezusa [Mt 5, 30-34, 37; por. Jk 5, 12] jako nie sprzeciwiających się przysiędze, jeśli składa się ją z ważnego i słusznego powodu (np. w sądzie) (KKK 2154). 4) Bluźnierstwo ( ) polega na wypowiadaniu przeciw Bogu wewnętrznie lub zewnętrznie słów nienawiści, wyrzutów, wyzwań ( ) (KKK 2148). 25. Trzecie przykazanie: ( Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić ) dwa cele szabatu 1) Szabat należy do Pana, jest zarezerwowany na uwielbienie Boga ( ) (KKK 2171). 2) To szabat został ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu (Mk 2, 27). Szabat nakazuje przerwać codzienne prace i pozwala odpocząć. Jest dniem sprzeciwiania się niewolnictwu pracy i ubóstwianiu pieniądza 20 (KKK 2172). ( ) Życie ludzkie składa się kolejno z pracy i odpoczynku. * W angielskim tekście KKK oraz w oryginale niniejszej książeczki użyte jest tu słowo oath, oznaczające zarówno przekleństwo jak i przysięgę, o której mówi dalsza część tego podpunktu. W polskim tekście KKK rozróżniono między tymi dwoma znaczeniami [przyp. tłum]. 20 Por. Ne 13, 15-22; 2 Krn 36, 21 (nr przyp. w KKK: 84). -26-
Ustanowienie dnia Pańskiego przyczynia się do tego, by wszyscy korzystali z wystarczającego odpoczynku i czasu wolnego ( ) (KKK 2184). 26. Pozytywny i negatywny aspekt trzeciego przykazania Trzecie przykazanie 1) nakazuje oddawanie czci Bogu oraz 2) zabrania wykonywania niekoniecznej pracy w dzień szabatu. 27. Szabat i prawo publiczne Ponieważ szabat służy naturalnemu dobru wszystkich ludzi, dlatego też: W poszanowaniu wolności religijnej i dobra wspólnego wszystkich, chrześcijanie powinni domagać się uznania niedzieli i świąt kościelnych za ustawowe dni świąteczne. Powinni wszystkim dawać widoczny przykład modlitwy, szacunku i radości oraz bronić swoich tradycji jako cennego wkładu w życie duchowe społeczności ludzkiej (KKK 2188). 28. Niedziela czy sobota? Jezus zmartwychwstał pierwszego dnia tygodnia (Mt 28, 1; Mk 16, 2; Łk 24, 1; J 20, 1) ( ). Stał się on dla chrześcijan pierwszym ze wszystkich dni, pierwszym ze wszystkich świąt, dniem Pańskim ( ) (KKK 2147). Niedziela nie jest siódmym dniem tygodnia, czy też szabatem, ale dniem ósmym. Dla chrześcijan uroczyste świętowanie niedzieli zastępuje i wypełnia duchową prawdę żydowskiego szabatu. 29. Najgłębszy sens szabatu Szabat zapowiada wieczny odpoczynek człowieka w Bogu (KKK 2175). Bóg ustanowił szabat jako -27-
przypomnienie i zapowiedź nieba. Jest on jak pierwszy rzut oka na miasto znajdujące się jeszcze daleko, u końca drogi. -28-