MINISTERSTWO ZDROWIA Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia - 31 grudnia 2003 roku PROJEKT Warszawa, 2004
Opracowanie: PAŃSTWOWA AGENCJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
Rozdział I Ocena realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2003 roku 1 1.1. Wprowadzenie 1 1.2. Polskie problemy alkoholowe 4 1.3. Zmiany w kształcie ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprowadzone w 2003 roku 5 1.4. Finansowanie zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2003 roku 8 1.5. Realizacja celów Narodowego Programu w 2003 roku 10 1.5.1. Cel 1. Zmniejszenie ilości alkoholu spożywanego przez młodzież 10 1.5.2. Cel 2. Zmniejszenie śmiertelności i degradacji psychofizycznej osób uzależnionych 15 1.5.3. Cel 3. Zmniejszenie rozmiarów uszkodzeń zdrowia spowodowanych nadużywaniem alkoholu 17 1.5.4. Cel 4. Zmniejszenie ilości i dolegliwości alkoholowych zaburzeń życia rodzinnego 18 1.5.5. Cel 5. Zmniejszenie ilości wypadków oraz strat ekonomicznych spowodowanych nietrzeźwością w miejscu pracy 21 1.5.6. Cel 6. Zmniejszenie udziału nietrzeźwości wśród przyczyn naruszania prawa i porządku publicznego 23 1.5.7. Cel 7. Zmniejszenie naruszeń prawa na rynku alkoholowym 24 1.5.8. Cel 8. Promowanie postaw społecznych ważnych dla profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 25 1.5.9. Cel 9. Ograniczanie globalnego spożycia alkoholu i zmian struktury jego spożycia na rzecz napojów niskoprocentowych 26 1.6. Źródła informacji wykorzystanych w Sprawozdaniu 27 Rozdział II Diagnoza problemów związanych z alkoholem i problemami alkoholowymi w Polsce w 2003 roku 29 2.1. Spożycie alkoholu przez Polaków w 2003 roku. 30 2.1.1. Zmiany spożycia wśród konsumenci napojów alkoholowych 31 2.1.2. Nielegalne zakupy napojów alkoholowych 33 2.1.2. Zmiany cen napojów alkoholowych 33 2.2. Spożycie alkoholu przez młodych ludzi 35 2.2.1. Wyniki międzynarodowych badań ESPAD 35 2.2.2. Badania studentów 38 2.3. Zagrożenia zdrowia związane z alkoholem 39 2.3.1. Grupy ryzyka 39 2.3.2. Raport o stanie zdrowia na Świecie 200240 Światowa Organizacja Zdrowia 40 2.3.3. Zgony z powodu zaburzeń psychicznych związanych z alkoholem 40 2.3.4. Przedwczesna umieralność 40 2.3.5. Spożywanie alkoholu przez kobiety w ciąży 41 2.4. Problemy i zagrożenia życia rodzinnego związane z nietrzeźwością 41 2.5. Opinie i postawy społeczne wobec problemów związanych z alkoholem 43 I
Rozdział III Polskie lecznictwo odwykowe podstawy prawne i merytoryczne 45 3.1. Leczenie osób uzależnionych i członków ich rodzin. 45 3.2. Stan zdrowia pacjentów lecznictwa odwykowego 47 3.3. Podstawa prawna oraz dostępność zakładów lecznictwa odwykowego 47 3.4. Pracownicy lecznictwa odwykowego 48 3.5. Wojewódzkie Ośrodki Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia 49 3.6. Zobowiązanie do podjęcia leczenia odwykowego 49 3.7. Instytucje samopomocowe 50 3.8. Lecznictwo odwykowe w zakładach penitencjarnych 50 3.9. Współuzależnienie 51 3.10. Dorosłe Dzieci Alkoholików (DDA) 52 Rozdział IV Alkohol a zagrożenie bezpieczeństwa 53 4.1. Nietrzeźwość a przestępstwa i wykroczenia 53 4.2. Nietrzeźwość w miejscach publicznych 56 4.3. Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu ruchu na drogach 57 4.4. Nietrzeźwość a przestępstwa wśród dzieci i młodzieży 61 4.5. Samobójstwa pod wpływem alkoholu 61 4.6. Nietrzeźwość związana z wypadkami w pracy oraz naruszenia obowiązku trzeźwości zawodowej 62 Rozdział V Rynek napojów alkoholowych 65 5.1. Import, produkcja oraz dostawy napojów alkoholowych w Polsce 66 5.2. Ceny napojów alkoholowych 66 5.3. Obrót hurtowy napojami alkoholowymi 66 5.3.1. Realizacja zadań w 2003roku 66 5.3.2. Współpraca z organami kontroli i ścigania 67 5.4. Wpływy podatkowe do budżetu państwa 69 5.5. Nielegalna produkcja i handel alkoholem 69 5.6. Nielegalny przewóz alkoholu przez granicę 70 5.7. Wykroczenia w obrocie handlowym napojami alkoholowymi 70 5.8. Nieprawidłowości stwierdzone przez Inspekcję Handlową 71 5.8.1. Wyniki kontroli przestrzegania ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w sklepach i zakładach gastronomicznych 71 5.8.2. Wyniki kontroli przestrzegania ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w magazynach hurtowych z napojami alkoholowymi 72 5.8.3. Wyniki kontroli przestrzegania przepisów ustawy o oznaczaniu wyrobów makami skarbowymi akcyzy (w zakresie kontroli wyrobów alkoholowych). 73 5.8.4. Wykorzystanie ustaleń kontroli 73 5.8.5. Podsumowanie i wnioski 73 5.9. Łamanie zakazu reklamy alkoholu 74 5.9.1. Działania Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów 74 5.9.2. Działania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 75 II
Rozdział VI Działania realizowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych pod nadzorem Ministra Zdrowia 77 6.1. Program I: Zwiększanie dostępności i skuteczności pomocy terapeutycznej dla osób uzależnionych i członków ich rodzin 78 6.2. Program II: Wdrażanie do systemu ochrony zdrowia metod wczesnej diagnozy i interwencji wobec pacjentów nadużywających alkoholu 83 6.3. Program III: Rozwijanie profilaktyki szkolnej, rodzinnej i środowiskowej w zakresie problemów alkoholowych 85 6.4. Program IV: Doskonalenie i rozwijanie form i metod pomocy psychospołecznej, psychologicznej i socjoterapeutycznej dla dzieci alkoholików 88 6.5. Program V Rozwijanie form i metod przeciwdziałania przemocy w rodzinach alkoholowych 91 6.6. Program VI Wspierania lokalnych systemów rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałanie nietrzeźwości w miejscach publicznych 98 6.7. Program VII Prowadzenie i wspieranie edukacji publicznej w zakresie problemów alkoholowych 103 6.8. Program VIII Monitorowanie i doskonalenie narodowej strategii rozwiązywania problemów alkoholowych oraz wspieranie strategii regionalnych w tym zakresie 109 6.9. Program IX Inicjowanie, prowadzenie i promowanie badań diagnostycznych i ekspertyz 111 6.10. Środki finansowe przeznaczone na realizację ww. Programów z budżetu Ministra Zdrowia 113 Rozdział VII Działania innych ministerstw, Komitetu Badań Naukowych oraz jednostek publicznej radiofonii i telewizji 115 7.1. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej 115 7.2. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu 118 7.2.1. Podnoszenie kompetencji pracowników oświaty w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 118 7.2.2. Wdrażanie szkolnego programu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży 120 7.2.3. Upowszechnianie i wdrażanie programów profilaktycznych 122 7.2.4. Zwiększanie skuteczności pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla dzieci i młodzieży z problemami uzależnień 123 7.3. Ministerstwo Obrony Narodowej 126 7.3.1. Działalność w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w wojsku 126 7.3.1.1. Programowanie 126 7.3.1.2. Szkolenia 127 7.3.3.3. Badania 128 7.3.3.4. Finansowanie 129 7.3.2. Alkoholowe tło stanu dyscypliny wojskowej 129 7.3.3. Przedsięwzięcia podejmowane w wojsku 130 7.4. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji 131 7.4.1. Działania realizowane przez resort MSWiA 131 7.4.2. Działania realizowane przez Straż Graniczną 133 III
7.5. Ministerstwo Sprawiedliwości 133 7.5.1. Departament Sądów Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości 133 7.5.2. Działania Centralnego Zarządu Służby Więziennej 135 7.6. Ministerstwo Infrastruktury 138 7.7. Ministerstwo Środowiska 139 7.8. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 140 7.9. Media publiczne działania edukacyjne podejmowane w zakresie profilaktyki rozwiązywania problemów alkoholowych 141 7.9.1. Telewizja Polska S.A. 141 7.9.1.1. Program 1 TVP S.A. 142 7.9.1.2. Program 2 TVP S.A. 143 7.9.1.3. TV Polonia 143 7.9.1.4. TVP 3 Regionalna 143 7.9.1.5. Pasma wspólne ogólnopolskie TVP 3 Regionalnej 145 7.9.1.6. Patronaty medialne ogólnokrajowe TVP 3 146 7.9.2. Polskie Radio S.A. 154 7.9.2.1. Program 1 PR S.A. 156 7.9.2.2. Program 3 PR S.A. 158 7.9.2.3. Radio Bis PR S.A. 158 7.9.2.4. Rozgłośnie regionalne radia publicznego 159 7.9.3. Podsumowanie 161 7.10. Komitet Badań Naukowych 162 7.11. Pełnomocnik Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn 162 7.12. Rzecznik Praw Dziecka 163 Rozdział VIII Działalność innych instytucji oraz organizacji i środowisk wzajemnej pomocy 167 8.1. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 167 8.2. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 168 8.2.1. Szkoły 168 8.2.2 Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie. 170 8.2.3. Ośrodek Psychoterapii i Rehabilitacji Rodzin Alkoholowych 171 8.2.4. Centrum Informacji Naukowej 172 8.2.5. Dział Badań 173 8.2.6. Publikacje 2003 174 8.3. ETOH Fundacja Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych, Warszawa 175 8.3.1. Działalność socjoterapeutyczna: Pępek Ośrodek Profilaktyki i Pomocy Psychologicznej Dzieciom i młodzieży 175 8.3.2. Działalność szkoleniowa, edukacyjna i profilaktyczna: Centrum Edukacyjne Profilaktyki Problemowej Fundacji ETOH 178 8.3.2.1. Szkolenia 178 8.3.2.2. Konferencje 179 8.3.2.3. Realizacja programu profilaktycznego III Elementarz 180 8.3.2.4. Działalność wydawnicza 180 8.3.2.5. Współpraca 181 8.4. Warszawskie Stowarzyszenie Abstynenckie 181 8.5. Polska Rada Ruchu Abstynenckiego, Warszawa 183 8.6. Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki Szkolnej Spójrz Inaczej, Starachowice 183 IV
8.7. Fundacja Pomoc Społeczna SOS, Warszawa 184 8.8. Caritas Polska 185 8.9. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno Pedagogicznej, Warszawa 186 8.10. Fundacja Przeciwdziałaniu Uzależnieniom Dominik, Warszawa 187 8.11. Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Członkom Ich Rodzin w Dołdze 189 8.12. Fundacja Masz Szansę, Lublin 189 8.13. Profilaktyczno Rozwojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci, Łódź 190 Rozdział IX Działalność samorządów gminnych 193 9.1. Podstawy prawne działalności gmin 193 9.2. Realizacja gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 195 9.2.1. Zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu 195 9.2.2. Udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinach 196 9.2.3. Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo wychowawczych i socjoterapeutycznych. 197 9.2.4. Działania z zakresu edukacji publicznej 197 9.2.5. Działania dotyczące wspierania działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych 198 9.2.6. Podejmowanie interwencji w związku z naruszaniem zakazu reklamy i sprzedaży alkoholu nieletnim i nietrzeźwym, występowanie przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego 198 9.2.7. Wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez organizowanie i finansowanie centrów integracji społecznej 198 9.2.8. Dodatkowe obowiązki i uprawnienia gmin w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu 198 9.2.9. Wydatkowanie środków finansowych 199 9.3. Podsumowanie 199 V
Rozdział X Programy Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Realizowane w województwach 201 10.1. Województwo Dolnośląskie 202 10.2. Województwo Kujawsko Pomorskie 207 10.3. Województwo Lubelskie 212 10.4. Województwo Lubuskie 215 10.5. Województwo Łódzkie 233 10.6. Województwo Małopolskie 241 10.7. Województwo Mazowieckie 249 10.8. Województwo Opolskie 255 10.9. Województwo Podkarpackie 264 10.10. Województwo Podlaskie 268 10.11. Województwo Pomorskie 271 10.12. Województwo Śląskie 277 10.13. Województwo Świętokrzyskie 282 10.14. Województwo Warmińsko Mazurskie 288 10.15. Województwo Wielkopolskie 295 10.16. Województwo Zachodniopomorskie 299 VI
ZAŁĄCZNIKI Tab. Uchwały organów gminy dotyczące profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 307 Tab. Lokalne ograniczenia i zakazy w zakresie sprzedaży napojów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 308 Tab. Limit punktów sprzedaży napojów alkoholowych uchwalony przez gminy na terenie województwa w Polsce w 2003 roku 309 Tab. Liczba jednorazowych zezwoleń oraz zezwoleń wydanych przedsiębiorcom i jednostkom Ochotniczej Straży Pożarnej na sprzedaż napojów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 310 Tab. Liczba punktów sprzedaży napojów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 311 Tab. Liczba zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych wydanych w Polsce w 2003 roku. 312 Tab. Interwencje podjęte przez gminy, w związku z naruszeniem przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2003 roku. 313 Tab. Programy z zakresu przestrzegania przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi dla sprzedawców napojów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 314 Tab. Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 315 Tab. Osoba odpowiedzialna za koordynację gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 316 Tab. Zawód i forma zatrudnienia osoby odpowiedzialnej za koordynację gminnego programu profilaktyk ii rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 317 Tab. Rodzaje zespołów działających w ramach gminnych komisji w województwach w Polsce w 2003 roku 318 Tab. Grupy pomocowe i samopomocowe w Polsce w 2003 roku. 319 Tab. Interwencje gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych pomoc dla osób z problemem alkoholowym w Polsce w 2003 roku. 320 Tab. Najważniejsze działania podjęte przez gminy na terenie województw w celu zwiększenia dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych i współuzaleznionych od alkoholu w Polsce w 2003 roku. 321 Tab. Finansowanie przez gminy w województwie działań zwiększających dostępność pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób z problemem alkoholowym w Polsce w 2003 roku. 322 Tab. Klienci punktów konsultacyjnych dla osób z problemem alkoholowym w Polsce w 2003 roku. 323 Tab. Liczba pracowników oraz finansowanie punktów konsultacyjnych dla osób z problemem alkoholowym w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 324 Tab. Prace gminnej komisji pomoc ofiarom przemocy w Polsce w 2003 roku 325 Tab. Najważniejsze działania podjęte przez gminy, w celu zwiększenia dostępności pomocy dla ofiar przemocy w Polsce w 2003 roku. 326 Tab. Działania podejmowane były przez gminną komisję wobec członków rodzin, w których dochodziło do przemocy w Polsce w 2003 roku. 327 Tab. Szkolne programy profilaktyczne w Polsce w 2003 roku. 328 Tab. Pozaszkolne (środowiskowe) programy profilaktyczne w Polsce w 2003 roku. 329 VII
Tab. Szkolne i pozaszkolne (środowiskowe) programy profilaktyczne; podsumowanie w Polsce w 2003 roku. 330 Tab. Świetlice realizujące program socjoterautyczny w Polsce w 2003 roku. 331 Tab. Świetlice realizujące program opiekuńczo wychowawczy w Polsce w 2003 roku. 332 Tab. Świetlice realizujące program socjoterapeutyczny i opiekuńczo-wychowawczy; podsumowanie w Polsce w 2003 roku. 333 Tab. Inne działania profilaktyczne skierowane do dzieci i młodzieży w Polsce w 2003 roku. 333 Tab. Programy interwencyjno-profilaktyczne dla młodzieży z problemami alkoholowymi (np. upijającej się) w Polsce w 2003 roku. 335 Tab. Profilaktyczne programy pracownicze oraz szkolenia z zakresu wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji w Polsce w 2003 roku. 336 Tab. Działania na rzecz dożywiania dzieci w Polsce w 2003 roku. 337 Tab. Pozalekcyjne zajęcia sportowe realizowane przez gminy na terenie województwa w Polsce w 2003 roku. 338 Tab. Działania gmin z zakresu edukacji publicznej dotyczącej profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 339 Tab. Działania gmin na rzecz przeciwdziałania nietrzeźwości kierowców w Polsce w 2003 roku. 340 Tab. Współpraca między gminami w ramach realizacji gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 341 Tab. Współpraca między gminą a samorządem powiatu w ramach realizacji gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 342 Tab. Współpraca między gminą a samorządem województwa w ramach realizacji gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 343 Tab. Ocena współpracy z samorządem województwa pełnomocnikiem zarządu województwa ds. profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 344 Tab. Badania naukowe, diagnozy i sondaże z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych zrealizowane na terenie gmin w Polsce w 2003 roku. 345 Tab. Finansowanie działań organów gminy dotyczących profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku. 346 Tab. Finansowanie poszczególnych zadań w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce w 2003 roku 347 Tab. Zestawienie wykonania dochodów gmin, miast na prawach powiatu i województw z tytułu wpływów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych (par 048) i wydatków poniesionych w rozdziale 85154 Przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2003 roku (w zł). 348 VIII
Rozdział I Ocena realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi * oraz Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych ** w 2003 roku 1.1. Wprowadzenie Rok 2003 był czwartym rokiem realizacji przyjętego przez Radę Ministrów we wrześniu 2000 roku Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2000 2005. Dokument ten określił najważniejsze cele, strategie i kierunki działań administracji państwowej oraz przedstawił rekomendacje dla samorządów województw i gmin oraz organizacji pozarządowych, wskazując jednocześnie priorytety i wyzwania jakie stają przed tymi podmiotami. Dokument ten uwzględnia również podstawowe strategie i wskaźniki sformułowane w Drugim Europejskim Planie Działań wobec Alkoholu na lata 2000 2005 *** (European Alcohol Action Plan), w którego przygotowaniu i realizacji Polska od początku aktywnie uczestniczy. W ciągu kilkunastu ostatnich lat kwestia nadużywania alkoholu i wynikających z tego konsekwencji zdrowotnych, ekonomicznych czy moralnych była postrzegana jako jeden z ważniejszych problemów społecznych w Polsce. Jednak percepcja tego zjawiska podlegała w tym czasie głębokim przemianom. Lata 90. były okresem wielkiej transformacji w różnych obszarach naszego życia. Rodząca się demokracja i gospodarka wolnorynkowa, powstawanie samorządów lokalnych i organizacji pozarządowych przewartościowały dotychczasowe postawy, zachowania i oczekiwania Polaków wobec różnych zjawisk i problemów, także związanych z alkoholem. Istniejący od lat 60. system propagandy antyalkoholowej, opierający się na tzw. walce z alkoholizmem, okazał się całkowicie nieadekwatny do nowej rzeczywistości. Profilaktyka antyalkoholowa pełna była mitów, sloganów i stereotypów zakorzenionych w socjalistycznej frazeologii, na których trudno byłoby oprzeć nowoczesne, wieloaspektowe podejście do tej sfery. W powszechnej świadomości społecznej dominowały postawy przyzwolenia i tolerancji wobec destrukcyjnych zachowań związanych z alkoholem, brak było również rzeczywistej oceny kosztów i strat jakie ponosi społeczeństwo w tym obszarze. Nie było także skutecznych metod radzenia sobie z tymi problemami, a większość osób zawodowo związanych z leczeniem alkoholików co potwierdziły badania naukowe przeprowadzone w połowie lat 80. nie wierzyła w efektywność swojej pracy. Zmiany prawno organizacyjne, jakie nastąpiły w latach 90. polegające przede wszystkim na decentralizacji działań wobec różnych aspektów problemów alkoholowych oraz wskazaniu pozabudżetowego źródła finansowania tych zadań przez samorządy (obecnie ponad 90% * Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dnia 26 października 1982 roku (tekst pierwotny: Dz. U. 1982 nr 35 poz. 230 z późniejszymi zmianami; tekst jednolity: Dz. U. 2002 r. Nr 147 poz. 1231) zwana dalej ustawą. ** Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów zatwierdzony do realizacji na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 26 września 2000 roku, zwany dalej Programem. *** Drugi Europejski Plan Działań wobec Alkoholu został przyjęty przez Europejski Komitet Regionalny WHO i rekomendowany państwom członkowskim na 49. sesji Komitetu we Florencji, 13 17 października 1999 roku. 1
środków posiadają samorządy gminne) doprowadziły do zbudowaniu spójnego systemu rozwiązywania problemów alkoholowych opartego na bliskiej współpracy i partnerstwie samorządów lokalnych i wojewódzkich, organizacji pozarządowych oraz Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, która koordynuje działania administracji rządowej oraz bezpośrednio współpracuje z samorządami i podmiotami pozarządowymi. Podstawą wspomnianego modelu rozwiązywania problemów alkoholowych są trzy wzajemnie komplementarne programy działań realizowane na różnych poziomach administracji. Pierwszy z nich, najszerszy i najważniejszy w całym systemie to gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych realizowane przez 2.478 polskich gmin. Ustawa określa najważniejsze kategorie zadań, które w ramach gminnego programu powinny realizować samorządy lokalne oraz wskazuje źródło finansowania tych zadań, jakie są wnoszone do kasy gminy opłaty za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż detaliczną napojów alkoholowych. W 2003 roku wpływy uzyskane z tego tytułu przez samorządy lokalne wynosiły ponad 470 mln zł, co stanowiło ponad 90% wszystkich środków przeznaczonych na realizację zadań wynikających z ustawy. Drugim filarem polskiego modelu rozwiązywania problemów alkoholowych są wojewódzkie programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych uchwalane corocznie przez samorządy województw. Określają one zadania z zakresu profilaktyki problemów alkoholowych na poziomie regionów. Jednym z najważniejszych zadań realizowanych przez województwa jest wspieranie i udzielanie pomocy samorządom lokalnym w realizacji gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. W tym zakresie województwa ściśle współpracują z Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wspólnie organizując szkolenia, seminaria i konferencje dla koordynatorów gminnych programów oraz członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Województwa odgrywają ważną rolę także w zakresie wspierania rozwoju i modernizacji systemu lecznictwa odwykowego, podejmują działania na rzecz zwiększenia dostępności terapii dla osób uzależnionych od alkoholu przebywających w zakładach karnych oraz szkolą lekarzy i innych pracowników służby zdrowia we wdrażaniu metod wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji wobec nadużywających alkoholu pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej. Podobnie jak samorządy gminne również województwa mają ustawowo zagwarantowane środki finansowe na realizację wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Środki te pochodzą z opłat za zezwolenia na obrót hurtowy piwem i winem, które wydają marszałkowie województw. W 2003 roku na realizację wojewódzkich programów przeznaczono ponad 41 mln zł, co stanowiło ok. 8% wszystkich środków przeznaczonych na realizację zadań wynikających z ustawy. Trzecim filarem polskiego modelu rozwiązywania problemów alkoholowych jest zbiór zadań realizowanych przez centralną administrację rządową Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Sprawa Wewnętrznych i Administracji oraz Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, która koordynuje całość Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Aktualny Narodowy Program zatwierdzony do realizacji przez rząd na lata 2000 2005, podobnie jak dwa poprzednie programy, został opracowany przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Dokument ten w syntetyczny sposób opisuje najważniejsze polskie problemy alkoholowe, wskazuje założenia systemowe programu oraz cele, metody i wskaźniki osiągania celów. Formułuje również konkretne 2
zadania dla poszczególnych ministerstw i urzędów centralnych oraz rekomendacje dla samorządów gminnych i wojewódzkich. Warto przypomnieć, iż w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2000 2005 wskazano dziewięć podstawowych celów w polityce państwa wobec problemów alkoholowych: 1. Zmniejszenie ilości alkoholu spożywanego przez młodzież. 2. Zmniejszenie śmiertelności i degradacji psychofizycznej osób uzależnionych od alkoholu. 3. Zmniejszenie rozmiarów uszkodzeń zdrowia spowodowanych nadużywaniem alkoholu. 4. Zmniejszenie ilości i dolegliwości alkoholowych zaburzeń życia rodzinnego. 5. Zmniejszenie ilości wypadków oraz strat ekonomicznych spowodowanych nietrzeźwością w miejscu pracy. 6. Zmniejszenie udziału nietrzeźwości wśród przyczyn naruszania prawa i porządku publicznego. 7. Zmniejszenie rozmiarów naruszeń prawa na rynku alkoholowym. 8. Promowanie postaw społecznych ważnych dla profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. 9. Ograniczanie globalnego spożycia alkoholu i zmiana struktury jego spożycia na rzecz napojów niskoprocentowych. Realizacja celów tego Programu została szczegółowo scharakteryzowana w rozdz. 1.5 niniejszego sprawozdania, warto jednak podkreślić, iż po raz pierwszy od kilku lat w badaniach zrealizowanych w 2003 roku odnotowano bardzo niepokojący wskaźnik radykalny wzrost średniego spożycia napojów spirytusowych o ok. 25% w stosunku do roku 2002 oraz niekorzystne przesunięcia w strukturze spożycia alkoholu przez Polaków (wyższy niż poprzednio udział w spożyciu napojów wysokoprocentowych). Szczegółowe analizy w tym zakresie zawiera rozdział 2.1. Z uwagi na potwierdzoną w badaniach naukowych ścisłą korelację pomiędzy spadkiem cen napojów alkoholowych a wzrostem ich średniego spożycia rekomenduje się utrzymywanie na możliwie wysokim poziomie stawek podatkowych od tych napojów. Należy również podkreślić potrzebę utrzymania dotychczasowych ograniczeń w zakresie reklamy i promocji napojów alkoholowych oraz dostępności alkoholu, w szczególności możliwość limitowania przez samorządy lokalne ilości punktów sprzedaży oraz podejmowania uchwał w sprawie zasad ich usytuowania. 3
1.2. Polskie problemy alkoholowe * Od kilku lat nie posługujemy się już słowem alkoholizm jako centralną kategorią ujmującą wszystkie szkody związane z nadużywaniem alkoholu. Zgodnie z terminologią międzynarodową taką kategorią są problemy alkoholowe, co ułatwia bardziej precyzyjne określanie szkód i metod zmniejszania lub usuwania tych szkód. Na przełomie lat 2002 2003 do najważniejszych polskich problemów alkoholowych można zaliczyć: a) Samoniszczenie osób uzależnionych od alkoholu Jest to około 600 700 tys. osób, czyli około 2% całej populacji. Na początku 2003 roku w lecznictwie ambulatoryjnym zarejestrowanych było 128 tys. osób uzależnionych, w lecznictwie stacjonarnym i dziennym 50 tys. uzależnionych. Znacznie wzrosła skuteczność terapii uzależnienia od alkoholu, ale faktyczne możliwości skorzystania z nowoczesnej i skutecznej terapii ma tylko około 30% zarejestrowanych pacjentów z powodu deficytów kadrowych i lokalowych w lecznictwie odwykowym oraz trwającego procesu modernizacji usług świadczonych przez lecznictwo odwykowe. b) Uszkodzenia zdrowia u dorosłych osób nadmiernie pijących Znaczna część pacjentów leczących się w placówkach podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej z powodu zaburzeń układu trawiennego, krążenia, neurologicznego, chorób płuc, nowotworów, urazów itd., nadużywa alkoholu na podstawie badań zrealizowanych w 2003 roku na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych szacuje się, że dotyczy to ok. 2,2 mln osób. Stanowi to bardzo poważne obciążenie ekonomiczne dla polskiego systemu ochrony zdrowia, ponieważ leczenie tych pacjentów trwa dłużej i jest mniej efektywne. W latach 1996 2003 rozpoczęto wdrażanie metod wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji dla tego rodzaju pacjentów, ale postępy w tej dziedzinie nie są zadawalające. c) Uszkodzenia rozwoju psychofizycznego pijącej młodzieży Zdaniem ekspertów poważne szkody związane z piciem alkoholu przez dzieci i młodzież występują u około 10 15% populacji w wieku między 15 a 18 rokiem życia, ale rozmiary realnych zagrożeń są znacznie wyższe. W ciągu ostatnich lat zwiększyła się ilość pijącej i upijającej się młodzieży, w szczególności dziewcząt, oraz zmniejszyła ilość abstynentów. Polska młodzież poddawana jest bardzo agresywnym, starannie przygotowanym i skutecznym oddziaływaniom promującym picie alkoholu. Badania rynkowe pokazują, że wzrost spożycia w populacji od 15 do 19 roku życia jest istotnym źródłem wysokich zysków przemysłu piwnego. Zwiększa się wprawdzie zakres szkolnych i pozaszkolnych programów profilaktycznych (w 2003 roku uczestniczyło w nich około 2,1 mln uczniów wzrost o 20% w porównaniu z rokiem 2002 i ponad 340 tys. rodziców), ale nie stanowią one wystarczająco skutecznej przeciwwagi dla ekspansji biznesu alkoholowego. Zbyt wolno rozwija się tzw. profilaktyka rodzinna inicjowana programami szkolnymi. * W rozdziale tym i kolejnych szczegółowo wykorzystano wyniki następujących badań: ESPAD The European School Survey Project on Alcohol and Drugs (Europejskiego Programu Badań Szkolnych na Temat Alkoholu i innych Narkotyków). Badania realizowane są co 4 lata od 1995 r. Ostania edycja w roku 2003; Substancje psychoaktywne postawy i zachowania; badania zrealizowane na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2002 roku; Substancje psychoaktywne postawy i zachowania cz.2; badania zrealizowane na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2003 roku; Studenci 2003 r. Rozmiary spożycia alkoholu i innych substancji psychoaktywnych przez osoby rozpoczynające studia na Akademii Medycznej; badania zrealizowane przez Instytut Psychologii Zdrowia na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych; Analiz, ekspertyz i dokumentacji prowadzonej przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. 4
d) Szkody występujące u członków rodzin z problemem alkoholowym Występują one u około 3 3,5 mln osób (dorosłych i dzieci) i obejmują przede wszystkim schorzenia psychosomatyczne i zaburzenia emocjonalne spowodowane chronicznym stresem i przemocą oraz demoralizację, ubóstwo i obniżenie szans osiągnięcia kariery zawodowej. Programy pomocy rodzinom prowadzone w placówkach odwykowych obejmują tylko około 42 tys. osób dorosłych (głównie kobiet). Ponad 93 tys. dzieci alkoholików otrzymuje pomoc w placówkach socjoterapeutycznych. Potrzeby w tym zakresie są co najmniej 10 krotnie większe. e) Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy i bezrobotnych Szkody związane z piciem alkoholu w miejscu pracy obejmują przede wszystkim absencję, wypadki i obniżanie wydajności pracy. Wprawdzie spożycie alkoholu w miejscu pracy w latach 1996 2003 zmniejszyło się w sposób istotny, jednak w dalszym ciągu stanowi problem. Obserwuje się natomiast coraz większą alkoholową patologizację populacji bezrobotnych, co poważnie ogranicza szanse na skuteczną pomoc w przezwyciężaniu bezrobocia i nędzy. Na terenach o wysokim stopniu bezrobocia brakuje placówek odwykowych i profilaktycznych. f) Naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe Do najważniejszych problemów należą tu przede wszystkim: wpływ nietrzeźwości na popełnianie przestępstw (w 2003 roku aż 56,5% sprawców w wybranych kategoriach przestępstw było pod wpływem alkoholu), przemoc w rodzinach alkoholowych i nietrzeźwość w miejscach publicznych (w 2003 roku 74,9% sprawców przemocy to osoby będące pod wpływem alkoholu; 164 tys. osób przebywało w izbach wytrzeźwień). g) Naruszenia prawa związane z handlem napojami alkoholowymi Najważniejsze zjawiska problemowe to: nielegalny import, produkcja i sprzedaż napojów alkoholowych (wielkość tego zjawiska szacuje się na około 30% legalnego obrotu wyrobami spirytusowymi i winnymi), sprzedaż alkoholu osobom nieletnim i nietrzeźwym. 1.3. Zmiany w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprowadzone w 2003 roku. 1. W 2003 roku Parlament dwukrotnie nowelizował ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Pierwsza z nowelizacji przygotowana przez sejmową Komisję Kultury Fizycznej i Sportu dotyczyła kwestii reklamy napojów alkoholowych oraz sponsorowania imprez przez producentów i dystrybutorów tych napojów. Zmiany przyjęte przez Sejm w znacznym stopniu zliberalizowały istniejące wcześniej ograniczenia, przede wszystkim w zakresie reklamowania piwa oraz informowania o imprezach sponsorowanych przez producentów tego napoju. W art. 13 1 skreślono dotychczasowy zakaz reklamowania napojów alkoholowych poprzez budowanie skojarzeń ze sportem i zastąpiono to wyrażenie zakazem budowania skojarzeń w ze sprawnością fizyczną. Skrócono także limitu czasu, w którym obowiązywał zakaz reklamy napojów alkoholowych w radiu, telewizji, kinach i teatrach. Przed wprowadzeniem nowelizacji obowiązywał zakaz reklamy napojów alkoholowych od godz. 6.00 do 23.00. Uchwalona przez Sejm ustawa zakłada utrzymanie zakazu reklamy w radiu, telewizji, kinach i teatrach w godz. od 6.00 do 20.00 z wyjątkiem reklamy prowadzonej przez organizatora sportu wyczynowego lub profesjonalnego w trakcie trwania tej imprezy. W praktyce oznacza to, iż reklamy piwa mogą być nadawane bez żadnych ograniczeń czasowych od rana do wieczora jeśli sponsorem (lub jednym 5
z wielu sponsorów) trwającego przez kilka dni turnieju np. piłki nożnej itp. będzie browar sponsorujący daną imprezę sportową. W znowelizowanej ustawie zezwolono także na powrót reklamy piwa na ulice polskich miast na słupy ogłoszeniowe oraz wielkie, uliczne tablice reklamowe tzw. billboardy, autobusy i tramwaje itp. pod warunkiem że 20% powierzchni reklamy będzie zajmować widoczny i czytelny napis informujący o szkodliwości spożycia alkoholu lub o zakazie sprzedaży alkoholu małoletnim. Minister Zdrowia określił w drodze rozporządzenia treść, wzór i sposób umieszczenia na słupach i tablicach ww. napisu. W nowej ustawie zmieniono również zapisy dotyczące sponsorowania i informowania o sponsorowaniu imprez sportowych, koncertów muzycznych i innych imprez masowych przez producentów i dystrybutorów napojów alkoholowych. Zniesiono wszelkie ograniczenia w tym zakresie wobec producentów i dystrybutorów napojów zawierających do 8% alkoholu. Nowa ustawa zakłada także, że podmioty, świadczące usługi, których przedmiotem jest reklama prowadzona zgodnie z przepisami niniejszej ustawy, wnoszą na wyodrębniony rachunek utworzony przez ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu opłatę w wysokości 10% ustalonego umownie wynagrodzenia netto za usługę polegającą na reklamowaniu napoju alkoholowego. Środki te mają być przeznaczane wyłącznie na dofinansowanie sportowych zajęć pozalekcyjnych dla dzieci i młodzieży. Minister właściwy do spraw sportu w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych określił w drodze rozporządzenia wzór deklaracji dotyczącej ww. opłaty (składanej do urzędów skarbowych) oraz szczegółowy zakres zawartych w niej danych. Istniejące w tej kwestii wątpliwości prawne i organizacyjne spowodowały potrzebę doprecyzowania niektórych zapisów, co stało się przedmiotem kolejnej nowelizacji w 2004 roku. Omawiana nowelizacja ustawy rozszerzyła również katalog zadań własnych samorządu gminy poprzez nadanie nowego brzmienia pkt 3 w art. 4 1 ust. 1: 3) prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych ; Należy również podkreślić, iż w sprawie ww. ustawy, mimo negatywnego stanowiska Ministra Zdrowia Rada Ministrów nie zajęła żadnego stanowiska. 2. Szereg istotnych zmian do ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi zostało także wprowadzonych ustawą z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122, poz. 1143). W trakcie prac legislacyjnych dotyczących tej ustawy Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych ściśle współpracowała z samorządami województw oraz siecią gmin wiodących i dużych miast, konsultując poszczególne zapisy i zapraszając do przedstawienia własnych opinii i uwag. Wspomniane zmiany dotyczą w znacznym stopniu zadań własnych gmin, realizowanych w ramach gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. W ustawie pojawiło się nowe, ważne pojęcie reintegracja, rozpatrywana w dwóch aspektach: reintegracja społeczna działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu; zawodowa działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy W art. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości (...) określającym kluczowe zadania podejmowane w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi, rozszerzono dotychczasowy katalog dodając punkt siódmy przeciwdziałanie przemocy w rodzinie oraz uzupełniając pkt 5, w którym oprócz leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych od alkoholu, wprowadzono także kategorię reintegracji (w rozumieniu przepisów ustawy o 6
zatrudnieniu socjalnym). Realizacja tego zadania może odbywać się poprzez dofinansowanie Centrów/Klubów Integracji Społecznej m.in. ze środków przeznaczonych na realizację wojewódzkich i gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Znowelizowana ustawa zakłada, iż realizatorem wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych jest, zgodnie z brzmieniem art. 4 ust. 3, regionalny ośrodek pomocy społecznej, lub inna jednostka wskazana w programie. W celu realizacji programu zarząd województwa może także powołać pełnomocnika. Ustawodawca dał więc samorządom alternatywę, co do wyboru realizatora wojewódzkiego programu. Wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych stał się częścią wojewódzkiej strategii integracji i polityki społecznej, na mocy zmian wprowadzonych w art. 11b ust.1 pkt 1 ustawy z dnia 19.11.1990 o pomocy społecznej. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym wprowadziła również znaczące zmiany w przepisach ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w zakresie lokalnej polityki wobec problemów alkoholowych. Gminny program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych stał się częścią gminnej strategii integracji i polityki społecznej, uchwalanej przez radę gminy. Mimo wcześniejszych zamierzeń program nadal zachował swoją odrębność, utrzymując dotychczasową nazwę, cele i strategie działań oraz sposób uchwalania. Znowelizowana ustawa stanowi, iż program ten może być realizowany przez ośrodek pomocy społecznej, o którym mowa w przepisach o pomocy społecznej, lub inną jednostkę wskazaną w programie. W celu realizacji programu, wójt, (burmistrz, prezydent miasta), może powołać pełnomocnika (art. 4 1 ust. 2). Zapisy te oznaczają, że w obecnym stanie prawnym, gminie pozostawiono pełną swobodę wyboru koordynatora programu. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym wprowadziła także do zadań własnych gmin dodatkowe działania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz integracji społecznej osób uzależnionych od alkoholu, jako zadania własne gmin (art. 41 ust. 1). Rozszerzony został pkt 3 w art. 4 1 dotyczący profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej. Zgodnie z jego nowym brzmieniem działania te powinny obejmować nie tylko zadania związane z rozwiązywaniem problemów alkoholowych ale również z zakresu przeciwdziałania narkomanii. Ustawa zakłada również możliwość rozszerzenia dotychczasowych programów profilaktycznych dla dzieci i młodzieży o element pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo wychowawczych i socjoterapeutycznych Całkowicie nowym zadaniem własnym gminy wprowadzonym tą nowelizacją jest wspieranie zatrudnienia socjalnego przez organizowanie i finansowanie centrów integracji społecznej. 7
1.4. Finansowanie zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2003 roku Realizacja zadań ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi przebiega na trzech poziomach prawno instytucjonalnych: gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, wojewódzkie programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz działania centralne, szczegółowo określone w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Tab. 1.1 Środki finansowe przeznaczone * na realizację zadań ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi Polsce w 2003 roku (w złotych) Kwota w zł Urzędy Centralne (budżet państwa)** 9.570.260 Samorządy Województw 41.688.816 Powiaty 187.597 Samorządy Gminne 471.219.692 Suma: 522.666.365 * środki przeznaczone nie oznaczają środków wydatkowanych na realizację zadań wynikających z ustawy. Samorządy gminne w 2003 roku wydały 87,2% środków pochodzące z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych; samorządy województw 55,8% środków (źródło: Regionalne Izby Obrachunkowe). **kwota obejmuje środki z rozdziału 85154 (przeciwdziałanie alkoholizmowi) klasyfikacji budżetowej oraz środki inne w urzędach centralnych przeznaczone na realizację zadań ustawy. Podział środków na realizację zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2003 roku Urzędy Centralne 1,83% Samorządy województw 7,98% Powiaty 0,04% Samorządy gminne 90,16% Opracowanie PARPA, na podstawie danych Regionalnych Izb Obrachunkowych oraz informacji otrzymanych z urzędów centralnych. W 2003 roku łączna kwota środków uzyskanych przez samorządy gminne z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych wyniosła ponad 471 mln złotych, co stanowiło ponad 90% wszystkich środków przeznaczonych w tym roku na realizację zadań wynikających z ustawy (źródło: Regionalne Izby Obrachunkowe, Urzędy Centralne). 8
W porównaniu z rokiem 2002 zanotowano wzrost środków finansowych uzyskanych przez gminy z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych o blisko 29 mln zł. Według informacji pochodzących z regionalnych izb obrachunkowych samorządy gmin przeznaczyły na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 87,2% środków uzyskanych za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych ponad 410 mln złotych, w tym między innymi na: dofinansowanie programów terapeutycznych realizowanych w placówkach lecznictwa odwykowego ponad 16,5 mln zł. inne działania mające na celu zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych i członków ich rodzin (wydatki na szkolenia pracowników lecznictwa odwykowego, inwestycje, remonty, sprzęt, materiały itp.) ponad 20,5 mln zł. funkcjonowanie punktów konsultacyjnych dla osób z problemem alkoholowym. (Wydatki na wynagrodzenia osób pracujących w punkcie, opłaty eksploatacyjne, telefon itp.) ponad 27,5 mln zł. działania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie ponad 25 mln zł. realizację szkolnych i pozaszkolnych programów profilaktycznych ponad 51 mln zł. działalność świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo wychowawczych 81 mln zł. kolonie i obozy z programem zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym ponad 19 mln zł. kolonie i obozy z programem zajęć profilaktycznych w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych ponad 28 mln zł. programy i przedsięwzięcia profilaktyczne opracowywane i realizowane przez młodzież, skierowane do grup rówieśniczych (np. kluby dyskusyjne, gazetki, dyskoteki bezalkoholowe, audycje radiowe itp.) ponad 3,5 mln zł. działania z zakresu edukacji publicznej (np. kampanie edukacyjne, plakaty, ulotki itp.) blisko 10 mln zł. działania z zakresu dożywiania dzieci ponad 12,5 mln zł. pozalekcyjne zajęcia sportowe blisko 24 mln zł. Środki finansowe przeznaczone na profilaktykę i przeciwdziałanie problemom alkoholowym w klasyfikacji budżetowej znajdują się w rozdziale 85154. W 2003 roku były umieszczone jedynie w budżetach Ministerstwa Zdrowia Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (7.508.000 zł), Wojewody Lubuskiego (30.000 zł) ogółem 7.538.000 zł. Według informacji otrzymanych z resortów centralnych część zadań była finansowana poza rozdziałem 85154 np.: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji na zadania związane z realizacją Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2003 roku przeznaczyło 1.344.370 zł, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu dofinansowało zadania profilaktyczne z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych dzieci i młodzieży na kwotę ponad 329.640 zł (ponad 40% z kwoty 824.100 zł przeznaczonej na zadania profilaktyczne dzieci i młodzieży w 2003 roku) natomiast Ministerstwo Obrony Narodowej (Departament Wychowania i Promocji Obronności) przeznaczyło na realizację wymienionych działań 62.487 zł. Komitet Badań Naukowych dofinansowywał badania dotyczące problematyki alkoholowej na łączną kwotę 60.000 zł, Pełnomocnik Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn na dofinansowanie zleconych organizacjom pozarządowym zadań dotyczących przeciwdziałania przemocy wobec kobiet przeznaczył 228.250. Tak więc suma przeznaczona na realizację Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2003 roku na poziomie centralnym wyniosła ogółem 9.570.260 zł. 9
Zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych realizowano w Ministerstwie Zdrowia (Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) w ramach dziewięciu programów merytorycznych. W nawiasach podano procentowy podział środków finansowych przeznaczonych na realizację poszczególnych programów: Zwiększanie dostępności i skuteczności pomocy terapeutycznej dla osób uzależnionych i członków ich rodzin 2.227.553 zł (39,5%); Wdrażanie do systemu ochrony zdrowia metod wczesnej diagnozy i interwencji wobec pacjentów nadużywających alkoholu 91.684 zł (1,63%); Rozwijanie profilaktyki szkolnej, rodzinnej i środowiskowej w zakresie problemów alkoholowych 374.807 zł (6,65%); Doskonalenie i rozwijanie form i metod pomocy psychologicznej i socjoterapeutycznej dla dzieci alkoholików 355.135 zł (6,3%); Rozwijanie form i metod przeciwdziałania przemocy w rodzinach alkoholowych 1.016.661 zł (18,03%); Wspieranie lokalnych systemów rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałanie nietrzeźwości w miejscach publicznych 271.863 zł (Program VI); (4,82%) Prowadzenie i wspieranie edukacji publicznej w zakresie problemów alkoholowych 1.099.354 zł (19,5%); Monitorowanie i doskonalenie narodowej strategii rozwiązywania problemów alkoholowych oraz wspieranie strategii regionalnych w tym zakresie 45.201 zł (0,8%); Inicjowanie, prowadzenie i promowanie badań diagnostycznych i ekspertyz 156.489 zł (2,78%). 1.5. Realizacja celów Narodowego Programu w 2003 roku 1.5.1. Cel 1. Zmniejszenie ilości alkoholu spożywanego przez młodzież Picie alkoholu jest najbardziej rozpowszechnionym zachowaniem ryzykownym wśród nastolatków, stwarzając wiele zagrożeń dla młodych ludzi. Ogólnopolskie badania ankietowe ESPAD realizowane wśród 15 latków i 17 latków w roku 2003 wykazały m.in. iż: próby picia alkoholu ma za sobą 93% gimnazjalistów z klas trzecich i 97% uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych, w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem jakiekolwiek napoje alkoholowe piło 84,9% młodszych uczniów i 93,4% uczniów starszych, w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem piło 66% piętnastolatków i 79% siedemnastolatków, do upicia się w czasie ostatniego roku przyznało się niemal 50% piętnastolatków (58% chłopców i 40% dziewcząt) i ponad 65% siedemnastolatków (74% chłopców i 54% dziewcząt), większość uczniów trzecich klas gimnazjów przyznaje się do podejmowania prób zakupów alkoholu (np. piwa 64%), zdecydowana większość takich prób kończy się powodzeniem. Odmową sprzedaży ze względu na zbyt młody wiek kończy się tylko 10% prób zakupu (dwukrotny wzrost w porównaniu z rokiem 1999). 10
Porównując wyniki z ostatnich lat można wskazać kilka ważnych zjawisk: Lekki wzrost odsetka konsumentów napojów alkoholowych wśród uczniów młodszych oraz stabilizację wśród uczniów starszych. Wyniki odnoszące się do częstego picia pokazują, że różnice między chłopcami i dziewczętami powoli się zacierają. W czasie ostatnich ośmiu lat, zarówno wśród gimnazjalistów, jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych, obserwujemy stały trend wzrostowy popularności piwa (około 70% 15 latków w czasie ostatnich 30 dni piło piwo, wśród 17 latków było to 80%). Również odsetek pijących wódkę po lekkim spadku w 1999 roku, wzrósł o prawie 50% w grupie młodszej i ponad 20% wśród 17 latków. (Więcej informacji w Rozdziale II: Diagnoza problemów związanych z alkoholem i problemami alkoholowymi w Polsce w 2003 roku) Dane uzyskane z Wydziału Prasowego Komendy Głównej Policji wskazują, że spada liczba nieletnich podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Analiza danych wskazuje jednak na niezmniejszający się procent wykroczeń i przestępstw popełnionych pod wpływem alkoholu (ogółem ok. 6% oraz 20 30% w przypadku zabójstw, zgwałceń). (Więcej informacji w Rozdziale IV: Alkohol a zagrożenie bezpieczeństwa ). W 2003 roku realizowane były badania w środowisku studentów Akademii Medycznej oraz Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Wyniki wskazują, iż: odsetek konsumentów alkoholu wyniósł około 90%; w czasie ostatnich dwóch tygodni przed badaniem, alkoholu nadużywało prawie 45% badanych, w tym 38% kobiet oraz 50% mężczyzn. Jednocześnie 32% mężczyzn i 27% kobiet przyznało się, że upiło się w ciągu ostatniego miesiąca, najczęściej spożywanym przez studentów alkoholem jest piwo. (Więcej informacji w Rozdziale II: Diagnoza problemów związanych z alkoholem i problemami alkoholowymi w Polsce w 2003 roku) Do ważniejszych rodzajów działań służących realizacji tego celu można zaliczyć: 1. Realizowanie w ramach gminnych programów rozwiązywania problemów alkoholowych szkolnych i rodzinnych programów profilaktycznych. W roku 2003 w szkolnych programach profilaktycznych uczestniczyło ponad 1,5 mln uczniów i ponad 285 tysięcy rodziców. Z roku na rok wielkość obu grup systematycznie wzrasta. 2000000 1500000 1000000 500000 761685 937371 1306812 1526741 Liczba młodzieży uczestniczącej w szkolnych programach profilaktycznych 0 1997 1999 2001 2003 2. Szkoły od 2002 roku (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu) wprowadzają szkolne programy profilaktyki podejmując wiele działań z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia (konkursy, zajęcia pozalekcyjne, spotkania dla rodziców, specjalne godziny wychowawcze). Z badań ogólnopolskich HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) Środowisko psychospołeczne szkoły i przystosowanie szkolne a zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów w Polsce realizowanych w 2002 roku wynika iż: 96% dyrektorów szkół podstawowych i gimnazjów wykazuje, iż w ich placówkach realizowana jest ścieżka edukacyjna edukacja prozdrowotna, 11