ANGKOR ŚWIATOWE DZIEDZICTWO ARCHITEKTURY KAMIENNEJ I GEOTURYSTYKI

GÓRNICTWO I GEOLOGIA 2011 Tom 6 Zeszyt 4 Janusz SKOCZYLAS Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Instytut Geologii ANGKOR ŚWIATOWE DZIEDZICTWO ARCHITEKTURY KAMIENNEJ I GEOTURYSTYKI Streszczenie. Na przykładzie Angkoru w Kambodży, kamiennego miastapaństwa funkcjonującego w latach 802 1431, wskazano, jak niezbędne są badania z zakresu nauk geologicznych, odkrycia, wyeksponowania i ochrony tego światowego dziedzictwa kultury. Agkor Thom, a w nim świątynia Bayon, a także Angkor Wat to obiekty wybudowane z piaskowca i laterytu. Problemy ich poszukiwań, eksploatacji, transportu, wykorzystania, użytkowania, a także ochrony również powinny być przedmiotem praktycznych i teoretycznych zainteresowań geoturystyki. Słowa kluczowe: piaskowiec, lateryt, wzgórza Kulen Angkor Thom, Angkor Wat, światynia Bayon, geoturystyka ANGKOR WORLD HERITAGE OF STONE ARCHITECTURE AND GEOTOURISM Summary. On the example of Angkor in Cambodia, a stone city-state, which existed in the years 802-1431, it was pointed out how including of research in the field of geological sciences is necessary to discover, exhibit and protect this monument of World Heritage. Angkor Thom, and the Bayon Temple as well as Angkor Wat are the edifices built from sandstone and laterite. The problems of searching, transport, usage and maintenance as well as protection of stone should also be the subject of practical and theoertical interest of geotourism. Keywords: sandstone, laterite, Kulen Angkor Thom Heights and Angkor Wat, the Bayon Temple, geotourism

84 J. Skoczylas 1. Wstęp Jeżeli zrobisz błąd, możesz go naprawić Jeśli wypowiesz nieostrożne słowo poniesiesz koszta 1 Wśród różnych punktów widzenia na problematykę: poszukiwania, znajdywania (odkrywania), dokumentowania, eksploatacji i wykorzystania surowców skalnych w naukach o ziemi zbyt małą uwagę zwraca się na ich użytkowe, a także pozaprzyrodnicze i pozautylitarne walory. W okresie pewnego zastoju w postępach wiedzy o budowie kuli ziemskiej, a niekiedy nawet odwracania uwagi od naturalnej chęci jej poznania, na rzecz innych dyscyplin wiedzy, np. biotechnologii lub nauk fizykochemicznych, mamy nikłą świadomość tego, że zasoby przyrody nieożywionej stanowią podstawowy element wyodrębnienia się człowieka i rozwoju naszej cywilizacji. Ponadto wcale nie docenia się symbolicznego znaczenia kamienia i przedmiotów oraz obiektów wykonanych z niego współcześnie i w dziejach cywilizacyjnego rozwoju naszej społeczności. W dobie kryzysu ekonomicznego, którym straszą nas współczesne media oraz szara rzeczywistość, konieczna jest refleksja natury historyczno-ekonomicznej. W okresach kryzysów ekonomicznych z jednej strony niepomiernie wzrasta zainteresowanie ochroną przyrody, przejawiające się również w różnych spektakularnych, medialnych akcjach, z drugiej zaś strony czytamy w prasie o masowym zainteresowaniu i wykupie wycieczek turystycznych na inne kontynenty. Wzrost dobrobytu napędza wzrost zainteresowania turystyką w aspekcie wyjazdów zarówno poznawczych, jak i rekreacyjnych w inne regiony kraju i świata oraz w zakresie tworzenia i organizacji ruchu turystycznego jako źródła nowych dochodów. W turystycznych podróżach po współczesnych i historycznych obiektach architektury kamiennej niemal wcale nie zwraca się uwagi na problemy użytkowania surowców skalnych, a przez to nie poznaje się ich i nie komentuje. Wbrew dotychczasowej praktyce dnia codziennego poznanie, oszacowanie, wydobycie, dystrybucja i sposób użytkowania surowców skalnych zwanych potocznie kamieniami stanowią ważny element życia gospodarczego, artystycznego i intelektualnego budowniczych, architektów, historyków sztuki, artystów rzeźbiarzy, a przede wszystkim fundatorów odwiedzanych, podziwianych, a niekiedy również użytkowanych obiektów architektury, sztuki i budownictwa. Zachwycamy się formą, rozwiązaniami technicznymi i architektonicznymi, doznaniami estetycznymi, rzadko zwracając uwagę na rodzaj naturalnego, skalnego materiału, z którego 1 Przysłowie khmerskie, [za:] T. Szafar: W cieniu świątyń Angkoru. Kambodża wczoraj i dziś. Nasza Księgarnia, Warszawa 1971, s. 5.

Angkor światowe dziedzictwo 85 powstał podziwiany obiekt. Pod tym względem świadomość współczesnego obywatela świata nie może pozostać na etapie starożytnego Rzymianina, który każdy piękny, twardy kamień nazywał marmurem. Z kolei dzisiaj w potocznej, często jednak także handlowej ocenie każdy oferowany kamień jest granitem. Tak jednak nie jest i nie było, w różnych bowiem okresach, na każdym etapie cywilizacyjnego rozwoju, a przede wszystkim w różnych rejonach użytkowano wiele różnych surowców skalnych. Tymi problemami zajmuje się na co dzień petroarcheologia, ostatnio częściej określana jako archeometria. Dzięki ruchowi turystycznemu rezultaty osiągnięć prac geologicznych, górniczych, kamieniarskich, architektonicznych, rzeźbiarskich i petroarcheologicznych mogą być powszechnie poznawane, prezentowane, upowszechniane i dyskutowane w ramach geoturystyki przez szerokie grono specjalistów, miłośników i amatorów. Obiektem dotychczas mało znanym w Polsce jest kamienne miasto i jego świątynie w Angkorze w Kambodży. 2. Wprowadzenie Ponad 75% powierzchni Kambodży zajmuje ogromna, aluwialna nizina określana często niziną Mekongu, ponieważ ta najważniejsza rzeka tej części świata przepływa przez jej wschodnią część. Średnia wysokość tego terenu nie przekracza 100 m n.p.m., jednak na obszarze niziny niekiedy wznoszą się izolowane wzgórza, które osiągają maksymalnie do 600 m n.p.m. W partii zachodniej niziny znajduje się jezioro Tonle Sap (Wielkie Jezioro), które w porze suchej ma około 2600 km 2 powierzchni, a w porze deszczowej czterokrotnie więcej, czyli około 10 400 km 2 (Piwowarczyk 1997). Na północ od Tonle Sap znajduje się miasto Siem Reap, a jeszcze bardziej na północ (około 6 km) olbrzymi teren zabudowań Angkoru (rys. 1). Nizinny obszar Kambodży jest otoczony pasmami górskimi. Od południowego zachodu są to Góry Kardamonowe i Góry Słonia. Od północy pasmem około 30 km ciągną się Góry Dangrek. Wschodnie tereny, stanowiące przedpole Gór Annamskich, osiągają średnią wysokość 200 m n.p.m. Obszar niziny Kambodży o założeniach tektonicznych jest przykryty utworami kenozoiku. Ogólny zarys budowy geologicznej Kambodży przedstawił R. A. Strzetelski (2008). Gleby występujące na terenach nizinnych to głównie czerwone gleby ferralitowe. Na wyżej położonych terenach występują natomiast czerwonożółte laterytowe gleby wilgotnych lasów tropikalnych oraz czerwone gleby laterytowe (Piwowarczyk 1997).

86 J. Skoczylas Rys. 1. Mapa Kambodży. 1 kierunek transportu surowców skalnych Fig. 1. Map of Cambodia. 1 direction of transport of rock material 3. Geoturystyczne atrakcje Angkoru Angkor, czyli teren miasta powstałego i funkcjonującego w latach 802 1431, obejmuje powierzchnię co najmniej 100 km 2. Położony jest w okolicy Jeziora Wielkiego (Tonle Sap), około 320 km na północny zachód od stolicy Kambodży Phnom Penh i około 6 km na północny wschód od miejscowości Siem Reap (rys. 1). Nazwa Angkor pochodzi od słowa nagara, co oznacza miasto lub stolica, a wat to inaczej pagoda (Paszt 1961, s. 146). Architektura obiektów średniowiecznej Kambodży cechuje się między innymi tym, że nie stanowi ona jednego gmachu, lecz raczej jest kompleksem budynków lub wież dosyć luźno związanych ze sobą murami lub galeriami. Ponadto cechą zasadniczą tej architektury jest najczęściej piramidalna forma, która jest tworzona najczęściej przez koncentryczne czworoboki murów lub galerii na coraz wyższych tarasach, które prowadzą do centralnego budynku. Właśnie ta forma piramidy z centralną kamienną piramidą miała symbolizować górę Maru, czyli centrum świata, a równocześnie olimp birmańskich bogów.

Angkor światowe dziedzictwo 87 Potężne miasto Angkor Thom, zwane przez Khmerów wielkim miastem, słynie z wielu zachowanych w różnym stanie obiektów architektury świątynnej i pałacowej, stanowiących w opinii współczesnych przedstawicieli nauki i sztuki tzw. cuda architektury. Średniowieczne miasto zbudowano na planie kwadratu. Otoczone było kamiennym murem o wysokości 8 m i około 13 km długości. Mury w przewadze były zbudowane z piaskowca, rzadziej z laterytu (rys. 2). Wzdłuż murów ciągnęła się 100-metrowej szerokości fosa, przecięta 5 kamiennymi mostami (Paszt 1961). Nad każdą bramą znajdywała się kamienna, 20-metrowa wieża. Angkor Thom było bardzo rozległym miastem, większym niż jakiekolwiek miasto ówczesnej Europy. Jedynie Rzym z czasów Nerona mógł dorównywać mu gęstością zaludnienia (Paszt 1961). Bardziej współcześni twierdzą, że Angkor Thum był najbardziej rozległą metropolią świata, zamieszkaną przez około 750 000 ludzi, a zajmującą obszar podobny co do wielkości do dzisiaj zajmowanego przez Nowy Jork i porównywalny z powierzchnią Londynu (Stone 2009). Za jedno z największych arcydzieł architektury świątynnej na świecie został uznany Angkor Wat. Początek budowy kompleksu świątynnego Angkor Wat nastąpił wskutek inicjatywy władcy Suryaarmana II, który za swego bezpośredniego boga uznawał Wisznu. Angkor Wat znalazł się w światowej Księdze Rekordów Guinessa jako największa budowla sakralna świata (Jelonek 2008). Jest to kompleks architektoniczny zbudowany głównie z piaskowca na planie prostokąta o wymiarach 1500 m x 1300 m. Otoczony jest fosą o szerokości 200 m, przez którą prowadzi most do centralnej bramy, która składa się z trzech pawilonów z trzema wieżami. Świątynia składa się z trzech kondygnacji i jest zwieńczona grupą wież. Na każdej z nich znajduje się strzeliste zakończenie przypominające wielki pąk lotosu. Wszystkie tarasy otoczone są galeriami z wieżami w narożnikach i pawilonami, które kryją schody na centralną wieżę o wysokości 65 m (Audric 1979; rys. 3, 4, 5). W opinii ekspertów Angkor Wat jest kulminacyjnym osiągnięciem 250-letniego rozwoju ówczesnej koncepcji architektonicznej. Godna podziwu jest nie tylko doskonałość architektonicznego planu, lecz także wprost idealne zharmonizowanie ornamentacji z całością wystroju. Warto podkreślić, że zbudowany jest z piaskowca, który stał się nie tylko wspaniałym materiałem budowlanym, ale przede wszystkim niezastąpionym tworzywem dla artystycznej, rzeźbiarskiej działalności bezimiennej rzeszy artystów. Właśnie reliefy są jednym z największych skarbów Angkor Watu (rys. 6). Na niższym tarasie ciągną się one na długości 800 metrów i szerokości 2 m. Są to głównie ilustracje do hinduskich eposów Ramayana, Mahabharata. Wiele płaskorzeźb przedstawia także sceny z życia króla Suryarmana II w otoczeniu doradców, tancerek, wojska itp. Przeważa tematyka religijna, batalistyczna i mitologiczna, a ogólna liczba postaci ludzi, zwierząt i ptaków sięga około 20 000. Wyrzeźbione zostały setki słoni, na których przeciwnicy wyruszają do boju, sceny z życia Ramy i jego małżonki Sity, wiele małp, ludzi, bogów i demonów. Reliefy ukazują także parady okrętów, wspaniałe, zwycięskie defilady wojska itp. (Paszt 1961, Audric 1979).

88 J. Skoczylas Rys. 2. Płaskorzeźby muru zewnętrznego Angkor Tomu wykonane w piaskowcu Fig. 2. Bas-reliefs of the outer wall of Angkor Thom, executed in sandstone Rys. 3. Widok na Angkor Wat Fig. 3. A view of Angkor Wat Rys. 4. Widok na Angkor Wat Fig. 4. A view of Angkor Wat Rys. 5. Fragment wewnętrznej galerii Angkor Wat Fig. 5. A fragment of the inside gallery of Angkor Wat Ogrom wykonanych prac budowlanej oraz rzeźbiarskiej świadczy o dużym wysiłku intelektualnym i praktycznym, o znacznych nakładach czasu i finansów, a także o dużych umiejętnościach, ponieważ zachowane i podziwiane reliefy zostały wykonane z niezwykłą precyzją i dbałością o szczegóły. Cechują je również doskonała symetria i proporcje. Finezyjna dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca piaskowcowe bloki o wysokości około 2 m, sprawia wrażenie nieskończenie pięknego i niekończącego się obrazu. Angkor Wat zachwyca rozmiarami i bogactwem. Stanowił on ziemską replikę niebiańskiego świata. Symbolizował ścisłe związki łączące dwa światy, obietnicę przyszłego życia. Angkor Wat według J. Audrica (1979) był odwzorowaniem i miniaturą wszechświata, mikrokosmosem modelowo wykonanym w kamieniu zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami.

Angkor światowe dziedzictwo 89 Jego pięć wież mogło symbolizować wierzchołki góry Meru, a otaczający mur nawiązywał do znajdujących się na obrzeżach niziny gór. Z kolei fosa oblewająca i otaczająca kamienny mur nawiązywała do wszechobecnego oceanu. Angkor Wat stanowi wyjątkowe arcydzieło architektoniczne, będące w dużej mierze ukoronowaniem kilkuwiekowych dążeń Khmerów do wzniesienia niepowtarzalnego monumentu bogom hinduistycznej trójcy, których później miał zastąpić Budda. Świątynia Angkor Wat osiągnęła najwyższe stadium sztuki architektonicznej XII wieku i stanowiła po wyeliminowaniu metodą prób i błędów wcześniejszych uchybień dzieło niemal doskonałe. O rozmiarach tej budowli niech świadczy stwierdzenie, że na terenie Angkor Wat mogłyby się pomieścić wszystkie pomniki architektoniczne starożytnej Grecji (Szafar 1971). Angkor Wat budowano około 30 lat. Budowane w tym czasie katolickie katedry w Europie były dziełem kilku pokoleń, niekiedy budowano je setki lat (Szafar 1971). Angkor Wat porównywany był do Wersalu. Jednak Wersal był siedzibą króla Francji i dworu, natomiast Angkor Wat nikomu nie służył, nie był siedzibą władcy. Powstał jako mauzoleum króla Surriwarmana II, a równocześnie jako świątynia poświęcona kultowi Wisznu. Władca wraz ze swoim dworem mieszkał w drewnianych zabudowaniach, gdyż według Khmerów tylko bogowie mieli prawo do zamieszkiwania w gmachach z kamienia, a wcześniej z cegły jedynych materiałach budowlanych mogących stawić czoła upływowi czasu i działaniu klimatu (Szafar 1971). Królowie khmerscy dążyli do zapewnienia sobie szczęśliwego życia pozagrobowego. Usiłowali sobie zapewnić przychylność bogów w celu osiągnięcia nieśmiertelności. Budowali coraz więcej świątyń, ponieważ następca nie używał starej, budował nową (Audric 1979). Rozwój architektury khmerskiej w Angkorze kończy się stylem reprezentowanym przez świątynię Bayon powstałą w ostatnim ćwierćwieczu XII i w pierwszej połowie XIII wieku. Bayon powstała jako świątynia grobowa Dżajawarmana VII i wykonana została także z piaskowca. Centralną postacią świątyni był posąg władcy ukazanego w postaci pogrążonego w medytacji Buddy, zwracającego swe oblicze na cztery strony świata, które symbolizowały przejawy miłości Buddy, czyli: dobroć, miłosierdzie, radość i spokój umysłu (Jelonek 2008; rys. 7, 8, 9). Niektórzy badacze sugerowali, że tego typu budowle mogły również spełniać funkcje grobowców, w których składano prochy zmarłych władców. Król w tej sytuacji, wcielając się w kamienne postacie, mógł pozostać wiecznie żywy, więc mógł być kontynuowany jego kult, kult władcy. Bayon ma 54 wieże o wysokości 45 m. Został wzniesiony z olbrzymich bloków o wadze co najmniej 1 tony, często niezbyt precyzyjnie dopasowanych, ułożonych bez zaprawy murarskiej. Obecnie przedstawia się nieco chaotycznie, zatracając proporcje i pewną symetrię. Niemniej jednak duże wrażenie wywierają wieże, które wystawiają na cztery strony świata wyrzeźbione w kamieniu olbrzymie twarze o tajemniczym uśmiechu (rys. 7, 8, 9, 10).

90 J. Skoczylas Rys. 6. Płaskorzeźby Apsary w Angkor Wat Fig. 6. Bas-reliefs Apsaries in Angkor Wat Rys. 7. Podobizny Buddy w świątyni Bayon Fig. 7. Effigies of Buddha in the Bayon Temple Rys. 8. Podobizny Buddy w świątyni Bayon Fig. 8. Effigies of Buddha in the Bayon Temple Rys. 9. Podobizny Buddy w świątyni Bayon Fig. 9. Effigies of Buddha in the Bayon Temple Najbardziej jednak w tej budowli cenione są płaskorzeźby. Ciągną się one na długości prawie 1,5 km i pokrywają całe powierzchnie ścian. Reliefy na ścianie zewnętrznej odbiegają tematyką od reliefów znajdujących się w wewnętrznej galerii. Reliefy na ścianie zewnętrznej, tam, gdzie prawdopodobnie gromadziła się ludność, mają charakter świecki. Przedstawiają wydarzenia historyczne i sceny z życia codziennego (rys. 11, 12, 13, 14, 15). Natomiast ściany wewnętrznej galerii są pokryte płaskorzeźbami o tematyce religijnej. Khmerowie nie mieli historii pisanej, dlatego reliefy mają dla nich charakter przekazu dla potomności. W ten sposób starali się uwiecznić swoje mity, legendy, prawdy i półprawdy (Audric 1979). Reliefy odznaczają się dużą różnorodnością, świadczącą o intensywnej pracy rzeźbiarzy i ich dużym talencie. Zdumiewa rozmach i ogrom wykonanych kompozycji w kamieniu, a co za tym idzie liczba zatrudnionych rzeźbiarzy o tak wysokich kwalifikacjach.

Angkor światowe dziedzictwo 91 Budowle Angkoru, rozmieszczone na niemal 100 km 2, stanowią najdoskonalsze dzieła sztuki i architektury Khmerów okresu 802 1431 r. Bardzo wiele z nich się zachowało (w różnym stanie). Część została odkryta na nowo i opisana oraz zabezpieczona przed zniszczeniem przez ludzi i roślinność. Wiele opisów zachowanych świątyń i budowli można znaleźć w przewodniku M. Freemana i C. Jacques (2009). Budowle te stanowią przykład, jak Khmerowie z pełną konsekwencją i wyjątkową ekspresją zawarli w dziełach swojej architektury i sztuki materialne i duchowe podstawy swojej egzystencji. Obecnie podziwiamy i poznajemy pozostałą po nich księgę w kamieniu, jako namacalny dokument historii, zadziwiające i niepowtarzalne świadectwo zaginionej i nieznanej do niedawna kambodżańskiej cywilizacji. 4. Materiał budowlany Podstawowym surowcem skalnym, z którego wykonano obiekty świątynne i pałacowe, są lekko różowawe piaskowce, natomiast fundamenty, a przede wszystkim mury i nawierzchnie dróg oraz obudowy licznych fos są zbudowane w głównej mierze ze skał laterytowych. W literaturze spotyka się również stwierdzenia o występowaniu wśród materiału budowlanego wapienia, a nawet bazaltu (Audric 1979), jednak w czasie pobieżnych obserwacji autorowi nie udało się tego stwierdzić. Wypada jeszcze przypomnieć, że początkowo wznoszono budowle z cegły, kamień bowiem wymagał większej ilości siły roboczej, większych zdolności rzeźbiarskich, wydobywczych i organizacyjnych. Piaskowiec to kamień używany rzadko, głównie do oblicowania otworów drzwiowych i okiennych. Najstarsze cegły miały wymiary 30 x 15 x 7 cm. Łączono je zaprawami roślinnymi, które były mocne i mało widoczne. Fasada takich murów była tłoczona (rzeźbiona). Jednak najczęściej dekoracje fasad były stiukowe. Na cegłach zostawały jedynie rysunki tego, co wypełniano stiukami. Takimi przykładami wspaniałych ceglanych światyń są wschodni Mebon z 952 r. i Pree Rup z 961 r. (Audric 1979; Freeman, Jacques 2009). W późniejszych czasach świątynie budowano zawsze z kamienia. Kamień (a piaskowce w szczególności) był materiałem ekskluzywnym. Do celów rzeźbiarskich nadawały się tylko piaskowce. Ich wychodnie były znane na obszarze wzgórz Kulen, znajdujących się około 30 km na północ i północny wschód od Angkoru (rys. 1). Dystans około 30 km, wielkie bloki, a więc ogromna waga przysparzały budowniczym wiele problemów. Te ograniczenia były m.in. przyczyną wielu zmian projektów architektonicznych w kierunku zabezpieczenia się przed nadmiernym naciskiem na podłoże.

92 J. Skoczylas Rys. 10. Świątynia Bayon Fig. 10. The Bayon Temple Rys. 11. Płaskorzeźby przedstawiające zwycięskie wojska Fig. 11. Bas-reliefs representing the victorious army Rys. 12. Defilada zwycięskich wojsk Fig. 12. A march past of the victorious army Rys. 13. W drodze na targ do Angkoru Fig. 13. On the way to a market in Angkor Rys. 14. Życie codzienne. Scena połogu Fig. 14. Everyday life. A puerperium scene Rys. 15. Walki kogutów Fig. 15. Cock fights

Angkor światowe dziedzictwo 93 Dopiero pod koniec X wieku khmerscy budowniczy zyskali pewność we wznoszeniu budowli z kamieni. Pierwsza kamienna świątynia to Ta Keo. Wypada podkreślić, że khmerskie (kambodżańskie) świątynie nie były budowane dla gromadzenia rzesz wiernych, nie musiały więc mieć zbyt obszernych wnętrz. Architekci khmerscy nie potrafili także stworzyć z kamiennego materiału łuku (rys. 16). Własności techniczne piaskowców dostarczały budowniczym również innych kłopotów. Przede wszystkim były zbyt ciężkie jak na mało stabilne podłoże budowlane. Ponadto pod wpływem wilgoci i innych warunków atmosferycznych, a także obciążenia, często ulegały destrukcji wzdłuż powierzchni warstwowania. Jednak podstawowa zaleta piaskowca, czyli możliwość rzeźbiarskiej i kamieniarskiej obróbki, powodowała, że piaskowiec z Kulen był jedynym tak cennym materiałem budowlanym. Dzięki niemu khmerscy budowniczy, kamieniarze i rzeźbiarze tamtych czasów mogli tworzyć fascynujące dzieła, a ewolucja stylów dekoracji kamiennych rzeźb i reliefów stanowi dzisiaj przydatną metodę ich datowania. Ta dekoracyjna funkcja piaskowca osiągnęła swoje apogeum w Angkor Wat na powierzchni ponad 2 000 m 2 (Freeman, Jacques 2009). Warto jednak zauważyć, że jeszcze dzisiaj, po odsłonięciu roślinności w resztkach zachowanych budowli, znajdujemy przykłady pęknięć murów, ich zapadania się, osuwania, rozwarstwiania. Można to interpretować jako efekt złej pracy, pośpiechu i sabotażu niewolników. Należy bowiem pamiętać, że eksploatacja z Kulen piaskowców i laterytów odbywała się prawdopodobnie na drodze wykorzystywania jeńców, którzy w bardzo uciążliwych warunkach musieli najpierw wyrąbywać w kamieniołomach surowiec skalny, który w przypadku piaskowca najczęściej był wykorzystywany jako materiał budowlany i architektoniczny reprezentacyjnych budowli, oraz lateryt, wykorzystywany głównie jako budulec nawierzchni ulic. Duże, około 1-tonowe bloki piaskowca były transportowane z kamieniołomów na plac budowy. Te ciężkie, nieporęczne bloki wydobyte z kamieniołomów były przymocowywane do lin i holowane w górę na odległość co najmniej 30 km. Kamień transportowano kanałami nawadniającymi, czyli fosami, lub drogami zbudowanymi na nasypach, aby w razie powodzi nie dochodziło do przymusowych przerw w pracy. J. Audric (1979) bardzo obrazowo odtwarza trudne warunki pracy przy eksploatacji, transporcie i użytkowaniu surowców skalnych, podkreślając m.in. okrucieństwo i pogardę urzędników i nadzorców wobec niewolników, którzy ginęli jak przysłowiowe muchy. Nie liczono się z czasem, kosztami i wysiłkiem ludzkim. Rozmach budownictwa świadczy również o niezliczonej ilości siły roboczej, która musiała wykonywać zaplanowane przedsięwzięcia architektoniczne. Drugim powszechnie wykorzystywanym surowcem skalnym był lateryt, którego główne złoża także wiążą się ze wzgórzami Kulen (Phnom Kulen). Lateryt, czyli minerały ilaste bogate w związki żelaza, wydobyty na powierzchnię, jest stosunkowo miękki i łatwy do obróbki i do izometryzacji. Na powietrzu, a także pod wpływem działania promieni słonecznych, twardnieje i jest dobrym materiałem budowlanym, szczególnie dla ukrytych

94 J. Skoczylas części budowli. Jego porowatość nie jest elementem dekoracyjnym, dlatego był wykorzystywany raczej do budowy fundamentów, murów i ścian wewnętrznych. Z kolei wysuszony łatwo spajał elementy architektoniczne i wszelkie prace dekoracyjne, szczególnie stiuki (rys. 17, 18, 10). Lateryt był mniej wykorzystywany w Angkorze, natomiast bardziej na prowincji, w tym również w dzisiejszej Tajlandii. Istnieją jednak poglądy, że z chwilą, gdy wyczerpano zasoby złóż piaskowca w Kulen, zastąpiono je laterytem (Freeman, Jacques 2009). 5. Problemy konserwacji i rekonstrukcji Era budownictwa i rzeźby w kamieniu dobiegła końca wraz z śmiercią Dżajawarmana VII. Angkor był czynną stolicą państwa do 1295 r. Z kolei 1431 rok uważa się za definitywny koniec miasta-państwa. Zaniedbane, złupione, opuszczone budowle były niszczone z jednej strony przez poszukujących skarbów ludzi, z drugiej przez czas i warunki klimatyczne, głównie (w porze deszczowej) przez wodę, która mając nieskrępowany dostęp do wielu elementów budowli przyczyniała się do szybszej dezintegracji materiału budowlanego. Natomiast np. termity, a przede wszystkim podzwrotnikowa roślinność niszczyły i przykrywały resztki dawnej khmerskiej stolicy. Inwazja lian, korzeni, drzew (figowców i serowców) szybko przyczyniła się do zniwelowania zewnętrznych elementów architektonicznej świetności budowli, a potem do zupełnego ich przykrycia przez podzwrotnikowe lasy (Szafar 1971; rys. 16, 17, 20, 21). Dopiero w 1861 r. francuski przyrodnik Henri Mouhot na nowo odkrył szczątki miasta. Wprawdzie nie był pierwszym odkrywcą, jednak dzięki nagłośnieniu odkrycia zainteresowanie wykazały władze Francji, które stworzyły dyplomatyczne i ekonomiczne podstawy do badań nad dalszym odkrywaniem, rekonstrukcją i ochroną tego fenomenu khmerskiej cywilizacji. Wykarczowanie dżungli, prace zabezpieczające i porządkujące wbrew oczekiwaniom spowodowały nowe zagrożenia. Schowane pod szatą roślinną budowle z piaskowca zostały odsłonięte i poddane działaniom atmosfery. Piaskowiec zaczął szybko podlegać procesowi wietrzenia i dezintegracji. Jednak nie tylko warunki atmosferyczne przyczyniły się do raptownych zmian własności fizycznych piaskowców. Także działalność różnych bakterii żyjących w środowisku wodnym i roślinnym spowodowała wiele ubytków w nowo odsłoniętych fragmentach angorskich budowli. Trzeba było zastosować i zaaplikować tym zakażonym bakteriami skałom iniekcję antybiotyków.

Angkor światowe dziedzictwo 95 Rys. 16. Most z XII wieku na drodze do Angkoru Fig. 16. A 12th century bridge on the road to Angkor Rys. 17. Budowle z laterytu Fig. 17. Buildings made of laterite Rys. 18. Odsłonięte ściany świątyni zbudowane z laterytu, częściowo zarośnięte drzewami Fig. 18. Exposed walls of the temple, which were built of laterite, partly covered with trees Rys. 19. Droga do świątyni Bantereay Srei zbudowana z laterytu Fig. 19. A road to the Bantereay Srei Temple built of laterite Rys. 20. Mury wydarte dżungli Fig. 20. Walls wrested from the jungle Rys. 21. Mury wydarte dżungli Fig. 21. Walls wrested from the jungle

96 J. Skoczylas Dokonywano również osuszania podłoża i ścian budowli, drenowano tereny podmokłe. W pracach rekonstrukcyjnych i rewaloryzacyjnych konserwatorzy (głównie kamienia) zastosowali metodę anastylozy, czyli detalicznego rozbierania i ponownego ustawiania i spajania poszczególnych elementów kamiennych ścian i elementów architektonicznych. Niektóre świątynie Angkoru, udostępnione do zwiedzania i prowadzenia prac badawczych, według J. Audrica (1979) są świadectwem i rezultatem systematycznej i mozolnej oraz pionierskiej pracy wielu specjalistów. W tej sytuacji rezultaty pracy khmerskiego społeczeństwa od X do XIV wieku mogą być dzisiaj podziwiane dzięki XIX-, XX- i XXI-wiecznym osiągnięciom w zakresie konserwacji zabytków. 6. Zakończenie Jeśli chcesz się nauczyć, udawaj nieuka 2 Problematyka badawcza z zakresu geoturystyki wydaje się być szczególnie atrakcyjna, jeżeli rozpatrywać ją w nawiązaniu do innych przyrodniczych i pozaprzyrodniczych elementów. Odkrywanie nowych zjawisk przyrodniczych, nowych elementów przyrody ożywionej i nieożywionej w ekspedycjach terenowych może być równie inspirujące, co badanie: przyczyn, sposobów, poszukiwania, poznawania, szacowania, wydobycia, dystrybucji, przetworzenia i wykorzystania np. surowców skalnych w bliskiej i dalszej przeszłości w znanych i nowo poznanych obiektach ludzkiej cywilizacji. Geoturystyka to nie tylko geologia i górnictwo, to także kamienna architektura, sztuka, kamieniarstwo, archeologia, sozologia i wiele innych dziedzin wiedzy, które doraźnie lub w sposób trwały można wzbogacać w czasie turystycznych eskapad na całym ziemskim globie, a w przyszłości i we wszechświecie. Proponuję rozszerzyć zakres zainteresowań geoturystyki nie tylko o obiekty i procesy geologiczne, lecz także o metody badawcze stosowane w geologii, a w tym przypadku petrologii i mineralogii. Proponuję następującą definicję geoturystyki: Przedmiotem badań geoturystyki są przede wszystkim procesy i obiekty geologiczne oraz te wszystkie elementy przyrodnicze i produkty ludzkiej cywilizacji zwiedzane turystycznie, które można badać metodami stosowanymi w szeroko pojętych naukach geologicznych. Propozycja ta nawiązuje do dotychczasowej definicji przyjętej przez T. Słomkę i A. Kicińską-Świderską (2004), znacznie rozszerzając krąg jej zainteresowań badawczych. Turystyka z samej swej natury na polu praktyki przełamuje wszelki (terytorialny, przedmiotowy i mentalny) izolacjonizm, jest 2 Przysłowie khmerskie, [za:] T. Szafar: W cieniu świątyń Angkoru. Kambodża wczoraj i dziś. Nasza Ksiegarnia, Warszawa 1971, s. 19.

Angkor światowe dziedzictwo 97 wiedzą totalną, bliską ideałowi starożytnych filozofów. Przykład możliwości badań geoturystycznych w Angkorze jest tego najlepszym dowodem. Bibliografia 1. Audric J.: Angkor i imperium khmerskie. Państwowy Instytutu Wydawniczy, Warszawa 1979. 2. Freeman M., Jacques C.: Ancient Angkor. River Books, Tajlandia 2009. 3. Jelonek A.W.: Kambodża. Wydawnictwo Trio, Warszawa 2008. 4. Paszt A.: Kraje uśmiechniętego Buddy Wietnam, Kambodża, Laos. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1961. 5. Piwowarczyk J.: Kambodża (z wyjątkiem gospodarki), [w:] J. Jelonek (red.): Encyklopedia geograficzna świata, t. VI, Azja. Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997, s. 372-377. 6. Słomka T., Kicińska-Świderska A.: Geoturystyka podstawowe pojęcia. Geoturystyka, t. 1, 2004, s. 5-7. 7. Stone R.: Odkrywanie Angkoru. National Geographic, nr 8, 2009. 8. Strzetelski R.A.: Za ropą i gazem. Polski rekonesans geologiczny. Rurociągi, nr 1-2/5, 2008, s. 22-29. 9. Szafar T.: W cieniu świątyń Angkoru. Kambodża wczoraj i dziś. Nasza Księgarnia, Warszawa 1971. Recenzent: Prof. dr hab. inż. Krystian Probierz Abstract The author postulutes that in tourism as part of the geotouristic descriptions more attention should be drawn to extraction, transport, and most importantly, to the usage and maintenance of rock materials. This concerns a very general characterisation of Cambodia's geographical position, and mainly of its former capital of Angkor. Angkor Thom has been characterised mainly from the point of view of usage of rock materials including the Bayon Temple, which is one of the most valuable temples. Much attention was also given to bas-reliefs in sandstone of which the

98 J. Skoczylas Angkor Wat Temple was built. Even today, in spite of all the destruction, the Angkor buildings, spread over the area of almost 100 km 2 as well as the great multitude of bas-reliefs representing about 20,000 figures are the object of admiration, delight and a source of investigations of the progress of civilisation in the development of this Khmer state in the years 802-1431. Rock material was at that time treated a luxury, which had to be extracted from the Kulen Heights, located about 30 km North and North East of Angkor. On larger scale, it began to be used only at the end of the 10th century. Previously, temples had been built chiefly of bricks. The first stone temple was Ta Keo. Apart from sandstone, laterite was also commonly used, however, it was less attractive from the technical and aesthetic point of view and as a building material was used mainly for the parts of buildings which were not visible or for foundations. After 1431, the time of the fall of the power of the Khmers, the capital was changed. The magnificent buildings, destroyed by people, climate, animals and plants fell into ruin and they were by tropical forest relatively fast. It was only in 1861 that Henri Mouhot "discovered" again the traces of ancient edifices and stimulated interest in the scientific study of this city-state, its architecture and its art. The contribution of the long-lasting research work was that we can now get to know and admire the most splendid objects of the architecture of that epoch. On the example of the description of the sandstone and laterite buildings of Angkor, the author tries to present his conviction that there is a necessity to extend the scope of interest of geotourism onto architectural, scupltural and stonecutter's objects executed in stone.