Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26 27 marca 2003, pod redakcją Anny Bitner-Wróblewskiej, Seminarium Bałtyjskie, tom I, Warszawa 2007, ss. 519 + CD. Kultura bogaczewska... to tom pierwszy powołanej do życia serii pt. Seminarium Bałtyjskie, wydawanej pod redakcją Anny Bitner- Wróblewskiej i Wojciecha Brzezińskiego. Jak można przeczytać we wstępie celem nowej serii wydawniczej jest publikacja prac monograficznych poświęconych szeroko pojętej problematyce bałtyjskiej. Nie tylko nazwa, ale i podejmowane w serii tematy mają nawiązywać do comiesięcznych spotkań seminaryjnych organizowanych od stycznia 2000 r. w salach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Podobnie jak w przypadku Seminarium Bałtyjskiego seria ma być otwarta zarówno dla autorów rodzimych, jak i zagranicznych. Jak pisze redakcja, to właśnie w trakcie comiesięcznych spotkań i dyskusji w ramach Seminarium Bałtyjskiego narodził się pomysł zorganizowania konferencji o kulturze bogaczewskiej. Konferencję zaplanowano w 20 rocznicę obrony pracy doktorskiej Wojciecha Nowakowskiego. W pracy tej wprowadził do obiegu naukowego termin kultura bogaczewska określający zespół zjawisk, jakie miały miejsce na Pojezierzu Mazurskim w okresie wpływów rzymskich. Dwudniową konferencję przeprowadzono z zamiarem jak najszybszego opublikowania wygłoszonych referatów wraz z towarzyszącymi im nierzadko burzliwymi dyskusjami. Zapewne z uwagi na opieszałość w nadsyłaniu artykułów przez część autorów 1 udało się tego dokonać po ponad czterech latach. Niemniej jednak warto było poczekać. Konstrukcja książki jest odzwierciedleniem dwudniowego, napiętego planu konferencji. Na łamach imponującej swym rozmiarem pracy, liczą- 1 Niestety, Konstantin Skvorcov, autor referatu na temat elementów bogaczewskich na Sambii, nie nadesłał artykułu. Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 327 330
328 Recenzje i omówienia cej 519 (!) stron i opatrzonej licznymi rycinami i zdjęciami, w 27 artykułach wypowiedziało się 25 autorów tekstów 2. Podobnie jak w przypadku konferencji publikację otwierają artykuły wstępne autorstwa Jerzego Okulicza-Kozaryna Mistrza polskiej szkoły archeologii bałtyjskiej i Wojciecha Nowakowskiego Ojca Chrzestnego kultury bogaczewskiej. W obrębie pierwszych trzech części noszących tytuły: Problem genezy kultury bogaczewskiej, Nowe spojrzenia na stare problemy oraz Kultura bogaczewska i jej sąsiedzi zebrano artykuły, które powstały na podstawie wygłoszonych na konferencji referatów. W części czwartej pt. Sesja posterowa zawarto teksty, w których autorzy rozwinęli tematy przedstawione w przygotowanych na sesję posterach. Każdy z artykułów opatrzony został streszczeniem w języku angielskim. Dzięki temu, że konferencja była nagrywana, publikacja została wzbogacona o niezwykle interesujący i wartościowy element, a mianowicie zapis, nierzadko gorących dyskusji, jakie miały miejsce po wygłoszeniu każdej z serii referatów. Bardzo istotnym dodatkiem do publikacji jest płyta CD z nie opublikowanym dotychczas doktoratem Wojciecha Nowakowskiego pt. Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu przedrzymskiego do starszej fazy okresu wpływów rzymskich. Próba analizy chronologiczno-kulturowej. Wydaje się, że szerokie i wnikliwe potraktowanie tematyki upoważnia piszącego te słowa do zwięzłego zreferowania zebranych artykułów, pozwalając sobie jedynie na wyrażenie emocji przy użyciu słów szacownego grona dyskutantów uczestników konferencji. W części pierwszej poświęconej problemowi genezy kultury bogaczewskiej zawarto trzy artykuły. Pierwszy, autorstwa Marcina Gładkiego, dotyczy schyłkowej fazy rozwojowej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich omówionej na przykładzie stanowiska II w Wyszemborku. Stanowisko to autor datuje od schyłku okresu środkowolateńskiego po początek okresu wpływów rzymskich, wprowadzając w ten sposób czytelników w problematykę początków kultury bogaczewskiej. W kolejnym artykule Anna Juga-Szymańska wraz z Piotrem Iwanickim omówili grupę zabytków tj. szpile, sprzączki z kolcem przedłużonym w skuwkę i krzesaki z najwcześniejszych zespołów kultury bogaczewskiej. Perfekcyjną analizę uzbrojenia (Dyskusja..., W. Nowakowski, s. 113) z najstarszego horyzontu tej kultury przedstawił w ostatnim w tej części artykule Bartosz Kontny. W części drugiej książki, zatytułowanej Nowe spojrzenie na stare 2 Dodatkowo, Zofia Tomczyńska przygotowała analizę węgli drzewnych jako aneks do artykułu o cmentarzysku w Paprotkach Kolonii, a Karol Piasecki sporządził aneks z analizą kości z grobu 171A z tego cmentarzyska.
Recenzje i omówienia 329 problemy, znalazły się: artykuł poświęcony tematyce archiwaliów dotyczących kultury bogaczewskiej autorstwa Anny Juga-Szymańskiej; problematyce materiałów z tzw. wschodniej strefy kultury bogaczewskiej poświęcony jest artykuł Piotra Iwanickiego (autor zajął się analizą materiałów z terenu pomiędzy Krainą Wielkich Jezior Mazurskich a Suwalszczyzną, najsłabiej poznanego obszaru tej kultury); z kolei Paweł Szymański podsumował stan badań osiedli bogaczewskich. Na zakończenie części drugiej swoimi referatami kij w mrowisko wetknęli (głos w dyskusji, W. Nowakowski, s. 239) Małgorzata i Maciej Karczewscy oraz Anna Bitner-Wróblewska. M. i M. Karczewscy 3 przedstawili uwagi na temat obrządku pogrzebowego kultury bogaczewskiej na przykładzie cmentarzyska w Paprotkach Kolonii, natomiast Anna Bitner-Wróblewska zrobiła niesłychane wrażenie (Dyskusja..., W. Nowakowski, s. 240), prezentując niezmiernie interesujący problem schyłku omawianej kultury oraz jej roli w tworzeniu nowego organizmu, jakim była grupa olsztyńska. O importach z terenu kultury bogaczewskiej, popielnicach bogaczewizujących znajdowanych z dala od Pojezierza Mazurskiego i innych problemach można się dowiedzieć z kolejnej, trzeciej części publikacji. Analogie dla materiałów bogaczewskich z terenów środkowej Litwy, znajdowane na cmentarzysku w Marvelė omówił tu Mindaugas Bertašius, Gytis Grižas wraz z Anną Bitner-Wróblewską zaprezentowali zaś wybrane przykłady ceramiki z Litwy południowej. Po wnikliwej analizie relacji bałtyjsko-germańskich u schyłku starożytności kulturę bogaczewską do wspólnoty środkowoeuropejskich barbarzyńców włączyli Jacek Andrzejowski wraz z Adamem Cieślińskim. Z tego też powodu kolegom z kręgu germańskiego wdzięczność podczas dyskusji wyraziła Anna Bitner- Wróblewska (s. 326). Ważnym elementem książki jest seria 14 artykułów, będących rozwinięciem zaprezentowanych w czasie konferencji posterów. Umieszczone w ostatniej, czwartej części publikacji, stanowią świetne jej uzupełnienie. Rasa Banytė-Rowell omówiła znaleziska ażurowych okuć końca pasa z terenów Gotlandii, Mazur i wybrzeża Litwy, wyjątkowości grobu 171A z Paprotek dowiodły Anna Bitner-Wróblewska i Małgorzata Karczewska 4. Szeroko przedstawiono także materiały z cmentarzysk. Można tu wymienić artykuły publikujące rezultaty nowych badań oraz materiały z nekropoli ponownie odzyskanych dzięki wnikliwej analizie archiwaliów. Omówienie sezonu badawczego 2002 na stanowisku XV w Czerwonym Dworze zostało przygotowane przez Piotra Iwanickiego i Pawła Szymańskiego oraz Beatę Balukiewicz autorkę obszernej analizy antropologicznej. Z nie- 3 Do artykułu dołączono analizę gatunkową węgli drzewnych. 4 Do artykułu dołączono analizę antropologiczną.
330 Recenzje i omówienia co starszych badań, Jerzy Siemaszko omówił wybrane zespoły z Przytuł, a Monika Żuberek przybliżyła cmentarzysko w Brodzie Nowym. Na podstawie archiwaliów zaprezentowano stanowisko w Gutach opracowanie Anny Juga-Szymańskiej, Grunajkach praca Aleksandry Rzeszotarskiej- Nowakiewicz, oraz nekropole w Łazdojach i Pilcu, przedstawione przez Mariusza Wyczółkowskiego. Świetnym uzupełnieniem tematu jest praca Anny Gręzak. Autorka zebrała i zaprezentowała groby koni znajdowane na cmentarzyskach bogaczewskich znane z archiwaliów oraz badań powojennych. W części czwartej nie zabrakło także materiałów z osad. Na temat osady z Rybczyzny artykuł przygotował Jerzy Marek Łapo, a Izabela Mellin-Wyczółkowska opisała osiedle ze Starych Kiełbonek. Należy także wspomnieć o dość intrygującej pracy Jerzego Marka Łapo o ornamentyce na popielnicach, a także artykule Jerzego Miałduna i Izabeli Mirkowskiej przedstawiającym założenia projektu systemu informacji archeologicznej ze szczególnym uwzględnieniem fotografii lotniczej. Warto podkreślić, że zamieszczone w tym artykule zdjęcie grodziska w Staświnach Jan Żabko-Potopowicz wykorzystał przy opracowaniu okładki publikacji. Przygotowujący niniejszą publikację, po uzyskaniu zgody Autora, zadali sobie trud sporządzenia elektronicznej wersji doktoratu Wojciecha Nowakowskiego nadając mu bardzo atrakcyjną formę prezentacji elektronicznej. Właśnie dzięki tej formie kultowy już doktorat został przybliżony szerokiemu gronu, zwłaszcza młodszych 5 adeptów archeologii kultury bogaczewskiej. Wielkim atutem książki jest publikacja żywych dyskusji towarzyszących referatom. Z ich lektury można dowiedzieć się mnóstwa dodatkowych informacji i sugestii, których autorzy z różnych względów nie mieli okazji przelać na papier. Interesująca dla czytelnika może okazać się także informacja, z kim siadała do stołu Magdalena Mączyńska, komu bał się narazić Jerzy Kolendo, dlaczego nie należy używać słowa marker oraz co powodowało zwrażeniowanie Jerzego Okulicza-Kozaryna. Różnorodność i ogromny wachlarz poruszanych zagadnień sprawiły, iż niniejszą publikację należy uznać za bezsprzecznie wyjątkową, wnoszącą wielki wkład do badań nad problematyką zachodniobałtyjską. Z tych względów z powodzeniem można ją traktować jako monografię kultury bogaczewskiej, a co za tym idzie z przyjemnością polecić czytelnikom. Cezary Sobczak 5 Dzięki uprzejmości autora, tekst pracy rozpowszechniany był pośród archeologów, zajmujących się tematyką bałtyjską.
Towarzystwo Pruthenia Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Olsztyn 2009
PRUTHENIA Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Marek Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Tłumaczenie streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan Przygotowanie do druku i projekt okładki: Marek Pacholec ISSN 1897 0915 Towarzystwo Pruthenia Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Adres Redakcji: 10-402 Olsztyn, ul. Partyzantów 87, Dom Polski
Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Verein Pruthenia Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek Pacholec Olsztyn 2009
348 Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 I N H A L T S V E R Z E I C H N I S Bogdan Radzicki, Von der Redaktion.... 5 I. Studien und Artikel Jerzy Kolendo, Die Gebiete im südöstlichen Ostseeraum in antiken Quellen.... 11 Wojciech Nowakowski, Aus der Problematik der baltisch-skandinavischen Kontakte in der Epoche der römischen Einflüsse. 43 Adam Cieśliński, Die Wielbark-Kultur an Alle, Passarge und oberer Drewenz.... 87 Marek F. Jagodziński, Das Problem der Anwesenheit der Skandinavier im Weichselmündungsgebiet im frühen Mittelalter.... 117 Rafał Simiński, Die preußischen Lande im Licht ausgewählter Denkmäler der mittelalterlichen dänischen Historiographie (bis zu Beginn des 14. Jh.).... 193 II. Materialien und Quellen Robert Klimek, Das Auftreten von Dirhams und ein Versuch der Rekonstruktion der Wege ihrer Verbreitung auf dem Gebiet der prußischen Stämme im 8. 10. Jh.... 215 Jerzy Marek Łapo, Zur Schwedenschanze. Echos der Schwedenkriege in den historischen Volkserzählungen und die Flurnamen in den ehemaligen preußischen Gebieten.... 241 III. Polemiken und Diskussionen Grzegorz Białuński, Über die Besiedlung des Löbauer Landes in der Vorordenszeit im Lichte der toponomastischen und schriftlichen Quellen.... 289
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 349 IV. Rezensionen und Besprechungen Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych [Grenzgebiet dreier Welten. Kontakte der Przeworsk-, Wielbark und Bogaczewo- Kultur im Licht der Forschungsmaterialien und der archäologischen Untersuchungen] (Jerzy M. Łapo).... 323 Kultura bogaczewska w 20 lat później [Die Bogaczewo-Kultur nach 20 Jahren] (Cezary Sobczak).... 327 Baltija w epohu Wikingow [Das Baltikum in der Wikingerzeit] (Marek Pacholec).... 331 V. Berichte und Ankündigungen A. Dobrosielska, S. Szczepański, Bericht über die wissenschaftliche Konferenz Interdisziplinäre Begegnungen mit der Geschichte und Kultur der Balten Colloquia Baltica III, Allenstein-Elbing 8. 10. Oktober 2008.... 339
350 Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 S P I S T R E Ś C I Bogdan Radzicki, Od redakcji.... 5 I. Studia i artykuły Jerzy Kolendo, Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych.... 11 Wojciech Nowakowski, Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynawskich w okresie wpływów rzymskim.... 43 Adam Cieśliński, Kultura wielbarska nad Łyną, Pasłęką i górną Drwęcą. 87 Marek F. Jagodziński, Zagadnienie obecności Skandynawów w rejonie ujścia Wisły we wczesnym średniowieczu.... 117 Rafał Simiński, Ziemie pruskie w świetle wybranych zabytków średniowiecznej historiografii duńskiej (do początku XIV wieku).... 193 II. Materiały i źródła Robert Klimek, Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg ich rozprzestrzeniania się na obszarze plemion pruskich w VIII X wieku.... 215 Jerzy Marek Łapo, Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych podaniach historycznych i mikrotoponimii na obszarze dawnych ziem pruskich.... 241 III. Polemiki i dyskusje Grzegorz Białuński, O zasiedleniu ziemi lubawskiej w okresie przedkrzyżackim w świetle źródeł pisanych i toponomastycznych. 289 IV. Recenzje i omówienia Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych (Jerzy M. Łapo).... 323 Kultura bogaczewska w 20 lat później (Cezary Sobczak).... 327 Baltija w epohu Wikingow (Marek Pacholec).... 331
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009 351 V. Sprawozdania i komunikaty Alicja Dobrosielska, Seweryn Szczepański, Sprawozdanie z konferencji naukowej: Interdyscyplinarne Spotkania z Historią i Kulturą Bałtów Colloquia Baltica III", Olsztyn-Elbląg 8 10 października 2008 roku.... 339