Łukasz Żabski ROLA SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W GOSPODARCE W latach 70 XX wieku znaczna ilość dużych przedsiębiorstw zaczęła przeprowadzać proces restrukturyzacyjny, który polegał na modyfikacji istniejącej struktury organizacyjnej i wycofaniu się z obszarów niezwiązanych z główną działalnością. Dotychczas duży rozmiar przedsiębiorstwa, a także posiadanie własnych ośrodków badawczych umożliwiało korzystanie z efektów skali, rozwoju technologii. Uważano zatem, że małe i średnie przedsiębiorstwa nie zdołają wypracować przewagi konkurencyjnej na rynku nad silniejszymi podmiotami. W Polsce, po roku 1989 miał miejsce silny rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Wyróżnia się trzy fazy rozwoju tego sektora: faza wstępnego rozwoju przedsiębiorczości, faza eksplozji przedsiębiorczości i faza samoregulacji rynkowej. Pierwsza faza zapoczątkowana była w okresie gospodarki centralnie planowej, kiedy to wprowadzono pozytywne uregulowania prawne sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości. Druga faza eksplozji przedsiębiorczości miała miejsce po roku 1989. Nastąpił wówczas duży wzrost liczby małych i średnich przedsiębiorstw oraz ich udział w tworzeniu PKB. Przedsiębiorstwa powstawały dzięki prywatyzacji założycielskiej, bądź poprzez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych. Ostatnia, trzecia faza rozwoju sektora MŚP cechowała się ustabilizowanym tempem wzrostu ilości podmiotów gospodarczych. 1 Do poważnego wzrostu liczby małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, przyczynił się głównie postęp techniczny. Wówczas zaczęto postrzegać je jako duże przedsiębiorstwa, które głównie zajmowały się wykonywaniem zadań związanych z serwisem, programami komputerowymi i innych usług teleinformatycznych. Pojawienie się procesów globalizacyjnych zmusiło duże przedsiębiorstwa do obniżenia kosztów działalności i przesunięcia produkcji do obszarów mniej kapitałochłonnych. W wyniku tych zmian nastąpił spory spadek zatrudnienia 1 Koszarek M., Milewski G., Rybacka M., Szultka S., 2008: Analiza czynników konkurencyjności sektora MŚP w Polsce. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Gdańsk, s. 42. 1
w wielu przedsiębiorstwach, które chcąc pozostać konkurencyjne, zaczęły wdrażać ostrożniejszą politykę finansową. Ponadto można wskazać, że na zwiększenie rangi małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, wpływał przede wszystkim: znaczący postęp technologii informacyjnych, rozbudowany sektora usług, zoptymalizowanie kosztów działalności, wzrost cen energii i spadek światowego popytu, modyfikacja technik wytwarzania, spadek międzynarodowej konkurencyjności wielkich przedsiębiorstw, spowodowany głównie wzrostem ryzyka działalności, rosnącą konkurencyjnością zagraniczną oraz dużymi wahaniami kursów walut, wyższość sektora małych i średnich przedsiębiorstw nad dużymi korporacjami w zakresie elastyczności działania, szybkości reakcji na zmiany otoczenia rynkowego. 2 Rozpatrując wyższość sektora małych i średnich przedsiębiorstw nad potężnymi korporacjami, można wyróżnić siedem czynników rynkowych, które w istotny sposób wpływają na dalsze powiększanie się dysproporcji pomiędzy nimi: 1. brak zbiurokratyzowanej struktury organizacyjnej, 2. łatwość transmisji informacji w przedsiębiorstwie, wpływająca pozytywnie na szybkość działania, trafność rozwiązywania problemów i przystosowanie się do obecnych zmian płynących z otoczenia zewnętrznego, 3. szybkość reakcji na zmieniające się tendencje rynkowe, 4. umiejętność wykorzystywania nadarzających się okazji rynkowych, 5. szybkość dostosowywania nowych technologii, 6. korzystanie ze środków finansowych, uruchamianych wyłącznie w celu wspierania rozwoju gospodarki, 7. skuteczne wykorzystanie wiedzy i doświadczeń specjalistów rynkowych. 3 2 Czechowski L., 2007: Małe i średnie przedsiębiorstwa na rynku turystycznym. Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku. Gdańsk, s. 15. 3 Gabarski L., Kłosiewicz U., Olejniczuk-Merta A., Słomińska B., Strużycki M., 1999: Zarządzanie marketingowe małym i średnim przedsiębiorstwem. Wyd. Difin. Warszawa, s. 14. 2
Wśród pełnionych przez sektor MŚP funkcji, warto wskazać, że przyczynia się on, w głównej mierze do rozwoju światowej gospodarki. Unia Europejska w swojej polityce, skierowała uwagę na małe i średnie przedsiębiorstwa, ponieważ odgrywają one ważną rolę w kreowaniu rynku wolnej konkurencji oraz stwarza możliwość zatrudnienia. 4 W Polsce przejawem zainteresowania sektorem małych i średnich przedsiębiorstw było przedstawienie warunków opartych na zasadach konkurencji i równości, jakie powinno stwarzać Państwo. Przede wszystkim powinno dążyć się do inicjowania zmian w dotychczasowym stanie prawnym oraz w dostępie do środków finansowych. Kolejnym zadaniem Państwa powinno być wspieranie instytucji i organizacji działających na rzecz przedsiębiorców z MŚP, głównie finansujących działalność gospodarczą na przystępnych warunkach oraz ułatwianie dostępu do informacji rynkowych, doradztwa i szkoleń oraz propagowanie wzajemnej współpracy z małymi i średnimi przedsiębiorstwami w Polsce, jak i zagranicą. 5 Stan sektora MŚP w Polsce W wolnych gospodarkach rynkowych, aż 99% wszystkich działających podmiotów rynkowych stanowią małe i średnie przedsiębiorstwa. Wielkość ta zmienia się w czasie, wskutek likwidacji, upadłości, łączenia się obecnych przedsiębiorstw z innymi podmiotami oraz powstawania nowych. Podstawowym źródłem informacji o stanie polskiego sektora MŚP jest rejestr prowadzony przez organy statystyki publicznej REGON oraz coroczne raporty Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) i Ministerstwa Gospodarki. Poniżej w formie tabelarycznej i wykresu zostały zaprezentowane główne mierniki oceny stanu polskiego sektora małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2003-2008, na podstawie Raportu o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP). 4 Waniak-Michalak H., op. cit., s. 19. 5 Borkowski A, Chełmoński A. i inni. 2009: Administracyjne prawo gospodarcze. Wyd. Kolonia Limited. Wrocław, s. 153. 3
Tabela 1. Liczba przedsiębiorstw w Polsce (2003-2007r.) Lata Typ przedsiębiorstwa 2003 2004 2005 2006 2007 Ogółem 1 726 536 1 714 983 1 676 775 1 714 915 1 777 076 MŚP ogółem 1 723 834 1 712 229 1 673 940 1 711 934 1 773 830 Średnie 14 368 14 003 14 254 14 708 15 542 Małe 42 770 44 370 44 519 44 228 45 184 Mikro 1 666 696 1 653 856 1 615 167 1 652 998 1 713 194 [http://www.parp.gov.pl/files/74/81/305/5000.pdf] (dostęp 27.10.2010). Z powyższej tabeli wynika, że w Polsce bardzo duży udział, w liczbie wszystkich przedsiębiorstw zajmują mikroprzedsiębiorstwa. Od roku 2005 do 2007 odnotowano znaczny ich wzrost. Drugie miejsce w strukturze przedsiębiorstw polskiej gospodarki zajmują małe przedsiębiorstwa, odnotowujące od początku 2006, a także wyraźny wzrost. Najmniejszą grupę stanowią średnie przedsiębiorstwa, których udział w latach 2001-2004 zmniejszył się, w wyniku spowolnienia gospodarczego. Wykres 1. Struktura sektora przedsiębiorstw polskich na postawie REGON w 2007 roku mikro małe średnie duże 4,20% 0,80% 0,14% 94,86% [http://www.parp.gov.pl/files/74/81/305/5000.pdf]. 4
Na podstawie wykresu nr 1 wynika, że w strukturze polskich przedsiębiorstw największy udział posiadały mikroprzedsiębiorstwa (94,86%). Natomiast najmniejszy udział stanowiły duże przedsiębiorstwa (zaledwie 0,14%). Wykres 2. Przychody i koszty ogółem w sektorze MŚP w latach 2003-2007 [mld zł.] 3 000,00 2 500,00 mld zł. 2 000,00 1 500,00 1 000,00 500,00 0,00 2003 2004 2005 2006 2007 Lata Przychody ogółem Koszty ogółem [http://www.parp.gov.pl/files/74/81/305/5000.pdf]. Analizując na przestrzeni pięciu lat (2003-2004) przychody i koszty ogółem generowane przez małe i średnie przedsiębiorstwa, można zauważyć, że przychody ogółem wzrosły i charakteryzują się dalszą tendencją wzrostową. Jednocześnie wzrosty koszty ogółem, które w stosunku do przychodów są niższe. Na poprawę sytuacji finansowo-ekonomicznej sektora MŚP wpłynęła przede wszystkim rosnąca wartość dodana, która z kolei była wynikiem dynamicznego wzrostu popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego (wewnętrznego i zewnętrznego) w kraju. 5
Tabela 2. Liczba osób zatrudnionych w poszczególnych typach przedsiębiorstw w Polsce (2003-2007) Lata Typ przedsiębiorstwa 2003 2004 2005 2006 2007 Ogółem tys. osób 8 139 8 161 8 288 8 556 8 969 MŚP ogółem 5 829 5 812 5 869 5 993 6 220 Średnie 1 479 1 462 1 494 1 542 1 619 Małe 954 967 972 977 1 008 Mikro 3 397 3 384 3 403 3 475 3 593 [http://www.parp.gov.pl/files/74/81/305/5000.pdf]. Z roku na rok, zatrudnienie w mikroprzedsiębiorstwach znajdowało przeciętnie 3 450 tysięcy osób (tabela nr 7). Z kolei najmniejszą liczba zatrudnionych legitymują się małe przedsiębiorstwa, w których średnio pracowało 976 tysięcy osób. Warto wskazać, że od roku 2004 (po akcesji Polski do Unii Europejskiej) odnotowano znaczący wzrost liczby zatrudnionych w sektorze MŚP z 5 812 do 6 220 tysięcy osób. Pozytywny wpływ na to zjawisko miało przede wszystkim wzrost znaczenia sektora w gospodarce narodowej. Całościowym miernikiem znaczenia sektora MŚP w gospodarce krajowej, jest jego udział w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto (PKB). Jest on powszechnie przyjętym wskaźnikiem poziomu i wzrostu gospodarczego. Głównymi wadami stosowania tego miernika, w odniesieniu do sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest: - trudność z wyliczeniem rzeczywistego rezultatu działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw, szczególnie w przedsiębiorstwach rodzinnych, w których niemożliwe jest określenie pracy i czasu członków rodziny, - brak miarodajnych wielkości statystycznych dotyczących przede wszystkich mikroprzedsiębiorstw, - większy udział szarej strefy w sektorze MŚP, który zniekształca ostateczny poziom wzrostu PKB. W efekcie stopień wpływu MŚP w tworzeniu PKB jest zmniejszony. 6 6 Bednarz J., Gostomski E., op. cit., s. 25. 6
Ostatecznie należy zwrócić uwagę, że dzięki oddziaływaniu sektora MŚP na wzrost gospodarczy ma miejsce: podniesienie wydajności pracy w gospodarce, wzrost miejsc pracy, wprowadzenie innowacyjnych produktów i usług na rynek, utrzymywanie wolnej konkurencji, tworzenie sieci powiązań z innymi przedsiębiorstwami. 7 Podsumowując rozważania o stanie i funkcji, jakie pełni sektor MŚP w gospodarce krajowej można stwierdzić, że pomimo ograniczonych środków kapitałowych stanowią one największy udział we wszystkich przedsiębiorstwach gospodarki narodowej. Z kolei, duże przedsiębiorstwa posiadające znaczne zasoby kapitałowe wykazują niewielki udział. Wysoki i ciągły wzrost udziału małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu PKB jest głównym bodźcem dla rozwoju przedsiębiorczości oraz zapewnieniu stabilnego rozwoju polskiej gospodarki. 8 7 Tamże, s. 26. 8 Chądzyński M., 2008: Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na wzrost gospodarczy w Polsce w latach 1995-2005:, Roczniki naukowe Stowarzyszenia ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, tom X, zeszyt 3, s. 61. 7