Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.)

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.) 23 3 357 380 2004 PAWEŁ BUCZYŃSKI, GRZEGORZ TOŃCZYK Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce BUCZYŃSKI P., TOŃCZYK G. 2004. The importance of national parks for the protection of dragonflies (Odonata) in Poland. Parki nar. Rez. Przyr. 23: 357 380. ABSTRACT: The paper presents the summary of data on dragonfly fauna of Polish national parks. It is based on the literature data for 21 parks as well as on original data from 12 parks (Biebrzański, Bieszczadzki, Drawieński, Gorczański, Gór Stołowych, Kampinoski, Roztoczański, Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański, Wielkopolski, Wigierski NP). Information about 21 of 23 Polish national parks were presented in general; there are no data about two recently created parks: Ujście Warty and Magurski NP. 70 dragonfly species were recorded from the parks in total, which constitutes 97% of the national dragonfly fauna. In the areas of national parks all 16 species from the Red List of Polish dragonflies, 15 protected species and 7 from annexes of Bern Convention and/or Habitat Directive were found. Dragonfly assemblages associated with peat bogs, small water bodies and rivers are well but not satisfactorily protected. In the most parks there are no dragonflies directed protective activities. Only in Bory Tucholskie and Drawieński NP run special studies while establishing plans for fauna protection. The only form of protecting dragonflies in the parks is passive protection concerning species and their habitats. KEY WORDS: Odonata, dragonflies, damselflies, protection, national park, Poland. Paweł Buczyński: Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, 20 033 Lublin; tel. (081) 537 50 19, e-mail: pbuczyns@biotop.umcs.lublin.pl; Grzegorz Tończyk: Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki, ul. S. Banacha 12/16, 90 237 Łódź; tel. (042) 635 44 41, e-mail: tonczyk@biol.uni.lodz.pl. WSTĘP Zadaniem parków narodowych jest ochrona obszarów najcenniejszych przyrodniczo, naturalnych lub mało zmienionych działalnością gospodarczą człowieka. W Polsce utworzono dotąd 23 parki, zajmujące powierzchnię 315054 ha, co stanowi ok. 1% powierzchni kraju (WALCZAK i in. 2001; WYPYCHOWSKA, SZYMOŃSKI 2002). Interesującym zagadnieniem jest, na ile zabezpieczają one faunę ważek Polski oraz jaki jest stopień poznania odonatofauny tych obszarów. Analiza tych problemów dla tak dobrze zbadanej grupy owadów wodnych, jaką są ważki, powinna też rzucić światło na sytuację rzędów, cieszących się mniejszym zainteresowaniem entomologów. Celem autorów jest określenie stanu poznania ważek polskich parków narodowych, wskazanie ewentualnych potrzeb dalszych badań, oraz ocena obecnej roli parków dla ochrony ważek i możliwości jej zwiększenia. [357]

358 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk MATERIAŁ I METODY W pracy wykorzystano dane literaturowe oraz materiały niepublikowane. W analizie piśmiennictwa oparto się przede wszystkim na publikacjach zawierających oryginalne dane faunistyczne, także o charakterze popularnonaukowym, i udostępnionych autorom ekspertyzach i pracach magisterskich wykonywanych na terenach parków (o ile ich wyniki nie zostały później opublikowane); ich wykaz zawiera Tab. 1. Wykorzystano też komunikaty zjazdowe i notatki poprzedzające większe opracowania, prace przeglądowe i popularnonaukowe (MAJEWSKI 1885; URBAŃSKI 1934 a; SZAFER 1955, 1962, 1963; BORKOWSKI 1985; ŁABĘDZKI 1987 a, 1997; MIELEWCZYK 1988, 1996 a, 1990 a, 1998, 2000 b; BUCZYŃSKI 1995 b; KOWNACKI 1996; KOWNACKI, ŻUREK 1996; BUCZYŃSKI i in. 1998; DIJKSTRA, KALKMAN 1998; WENDZONKA 2002a). Brano pod uwagę tylko dane ze stanowisk leżących w parku narodowym. W przypadku, gdy nie można z całą pewnością stwierdzić, że dane dotyczą parku a nie jego otuliny lub szeroko pojmowanych okolic, określano je jako niepewne. Informacje o planach ochrony parków uzyskano z ich pracowni i działów naukowo-badawczych. Materiały własne autorów pochodzą z 12 parków: Biebrzańskiego (lata: 1993, 1995, 2000), Bieszczadzkiego (1992, 2000), Drawieńskiego (1998), Gorczańskiego (1993), Gór Stołowych (1998), Kampinoskiego (1997), Roztoczańskiego (2002-2003), Słowińskiego (2002), Świętokrzyskiego (1972, 1977 1979, 1983, 1992), Tatrzańskiego (1993, 1994, 1996), Wielkopolskiego (1999), Wigierskiego (1949, 2003). Zebrano je standardowymi metodami stosowanymi w badaniach entomologicznych i hydrobiologicznych. Wykorzystano też informacje udostępnione przez K. Frąckiela (o Biebrzańskim PN) oraz Z. Gołębia i K. Piksę (o PN Gór Stołowych). Przy podziale danych na historyczne i współczesne, za historyczne uznano informacje pochodzące sprzed 1975 roku. WYNIKI I DYSKUSJA Stan poznania odonatofauny polskich parków narodowych Ważki badano na obszarze 21 parków: w 12 przed ich utworzeniem, w 20 po. O części parków informacji jest mniej niż można oczekiwać, gdyż niektóre wielokrotnie cytowane dane z nich nie pochodzą lub są wątpliwe. Ma to miejsce głównie w przypadku Tatrzańskiego PN, co szczegółowo omawia MIELEWCZYK (1996b). Ponadto, do fauny Wolińskiego PN wliczano ważki jeziora Grodno (=Gardno, niem. Jordansee), o których pisali: JOECKS (1925), CZUBIŃSKI, URBAŃSKI (1951) oraz URBAŃSKI (1970). Leży ono poza granicami parku. Część danych nie jest wystarczająco szczegółowa, by określić, czy pochodzą one z terenów objętych granicami parku, co dotyczy zwłaszcza nowszych opracowań o

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 359 Tab. 1. Najważniejsze pozycje piśmiennictwa o ważkach polskich parków narodowych * w wątpliwych przypadkach obowiązują rozstrzygnięcia MIELEWCZYKA (1996 b). Table 1. The most important papers on dragonflies of Polish nationals parks * in doubtful cases the conclusions of MIELEWCZYK (1996 b) are obligatory. Park Park Literatura Literature 1. Babiogórski STOBIECKI (1883); DZIĘDZIELEWICZ (1919); FUDAKOWSKI (1925) KARPIŃSKI (1949); BARGIEL (1990); BERNARD, ŁABĘDZKI (1993); 2. Białowieski DIJKSTRA, KALKMAN (1997); KALKMAN, DIJKSTRA (2000); ŁABĘDZKI (2001); THEUERKAUF, ROUYS (2001); BUCZYŃSKI (2002) 3. Biebrzański MENDZIKOWSKI (1995); JÖDICKE (1999); LEWANDOWSKI (2000); BYSTROWSKI (2003) 4. Bieszczadzki ŁABĘDZKI (2000); BUCZYŃSKI i in. (2002); HOLLY (2003) 5. Bory Tucholskie MIELEWCZYK, DOMEK (1994); BROCKHAUS, REINHARDT (1996); BUSZKO (1998); WENDZONKA (2002 b); TOŃCZYK 2003 6. Drawieński LE ROI (1911); MUSIAŁ (1986); BERNARD, ŁABĘDZKI (1993); BERNARD (1998 a, 1998 b); BUCZYŃSKI, CZACHOROWSKI (1999); DOMEK, JONIAK (2000, 2002); JONIAK i in. (2003) 7. Gorczański FUDAKOWSKI (1932); MIELEWCZYK (1973); CZEKAJ (1993); ŁABĘDZKI (1995, 2002) 8. Gór Stołowych MIELEWCZYK (2003 a, 2003 b) FISCHER (1958 a, 1958 b, 1960, 1961 a, 1961 b, 1964, 1967); MASIARZ 9. Kampinoski (1985); RUTKOWSKI (1995); GOŁDYN (1998); TOŃCZYK (1998); TOŃCZYK i in. (1998); KOWALCZYK, SZCZEPKO (2001); BUCZYŃSKI (2002) SCHNEIDER (1885); PAX (1921); URBAŃSKI (1948); MIELEWCZYK (1967, 10. Karkonoski 1969); BORKOWSKI (1999) 11. Narwiański JÖDICKE (1999); BYSTROWSKI (2003); BUCZYŃSKI i in. (w druku b) STRONCZYŃSKI i in. (1855, 1857); DZIĘDZIELEWICZ (1902); SCHOLZ 12. Ojcowski (1917); PONGRÁCZ (1919, 1924); FUDAKOWSKI (1925, 1932, 1938); MIELEWCZYK (1981) 13. Pieniński MIELEWCZYK (1978), ŁABĘDZKI (2002) 14. Poleski BUCZYŃSKI (1994, 1995 a, 1997, 2000, 2001 b, 2002, 2004; JEZIORSKI (1997) 15. Roztoczański FUDAKOWSKI (1932); BERNARD (2000); BUCZYŃSKI (2002) 16. Słowiński BARGIEL (1990); BERNARD (1992) 17. Świętokrzyski PONGRÁCZ (1919); FUDAKOWSKI (1932); ŁABĘDZKI (1982, 1987b) DZIĘDZIELEWICZ (1867, 1891, 1895, 1902, 1919); NOWICKI (1867, 1868); 18. Tatrzański* WIERZEJSKI (1883); FUDAKOWSKI (1929, 1930 a, 1930 b, 1938, 1951); MAJEWSKI (1882); MINKIEWICZ (1914); URBAŃSKI (1948); MIELEWCZYK (1967, 1969, 1972, 1996 b) 19. Wielkopolski FUDAKOWSKI (1932); URBAŃSKI (1934 a, 1934 b, 1947, 1957); MIELEWCZYK (1966, 2000 a) DEMEL (1924); SUMIŃSKI (1924, 1925); UFNALSKI (1993); CHORODEŃSKI 20. Wigierski (1999); HARMACIŃSKI, WŁODARCZYK (2002); KURCZYK, KUŹMIŃSKA (2003) 21. Woliński MUSIAŁ (1975, 1979, 1988); BUCZYŃSKI (2002)

360 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk Ryc. 1. Stan poznania ważek polskich parków narodowych. 1 stopień zbadania (od lewej do prawej: zbadanie dobre, częściowe, dane wyrywkowe, brak danych), 2 aktualność danych (od lewej do prawej: dane nieaktualne, dane aktualne), 3 badania prowadzono przed czy po utworzeniu parku? (od lewej do prawej: po, przed). Fig. 1. The state of knowledge on dragonflies of Polish nationals parks. 1 The study level (from left to right: high, partial, fragmentary, no data), 2 the actuality of data (from left to right: not actual, current), 3 the studies were conducted before or after the creation of park? (from left to right: after, before). Puszczy Białowieskiej i Bieszczadach (KALKMAN, DIJKSTRA 2000; ŁABĘDZKI 2000, 2001; THEUERKAUF, ROUYS 2001). Także LE ROI (1911) podaje 14 gatunków z okolic wsi Głusko (niem. Steinbuch), obecnie enklawy otoczonej przez tereny Drawieńskiego PN; prawdopodobnie ale nie na pewno omawiany materiał pochodzi z terenu parku. Z kolei w Pienińskim PN dużo wiadomo o ważkach zbiorników zaporowych u stóp parku, prawdopodobnie regularnie do niego zalatujących (ŁABĘDZKI 2002), natomiast z samego parku podano zaledwie dwa gatunki (MIELEWCZYK 1978, inf. ustna). Podane w tej pracy nowe informacje są znaczącym uzupełnieniem wiedzy o analizowanych parkach, potwierdzając występowanie wcześniej stwierdzonych gatunków lub wnosząc informacje o dotąd nie wykazanych. W przypadku Roztoczańskiego PN są to pierwsze dane, oparte na systematycznych badaniach. W sumie z polskich parków narodowych wykazano 70 gatunków ważek, w tym 67 z całą pewnością (Tab. 2). Jest to odpowiednio 97% i 93% fauny ważek Polski

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 361 Tab. 2. Ważki wykazane z polskich parków narodowych. Parki: 1. Babiogórski, 2. Białowieski, 3. Biebrzański, 4. Bieszczadzki, 5. Bory Tucholskie, 6. Drawieński, 7. Gorczański, 8. Gór Stołowych, 9. Kampinoski, 10. Karkonoski, 11. Narwiański, 12. Ojcowski, 13. Pieniński, 14. Poleski, 15. Roztoczański, 16. Słowiński, 17. Świętokrzyski, 18. Tatrzański, 19. Wielkopolski, 20. Wigierski, 21. Woliński. dane literaturowe ( stanowisko na pewno leży w danym parku, być może),? niepewne oznaczenie, * nowe dane. Table 2. Dragonfly species recorded in Polish national parks. The parks: 1. Babiogórski, 2. Białowieski, 3. Biebrzański, 4. Bieszczadzki, 5. Bory Tucholskie, 6. Drawieński, 7. Gorczański, 8. Gór Stołowych, 9. Kampinoski, 10. Karkonoski, 11. Narwiański, 12. Ojcowski, 13. Pieniński, 14. Poleski, 15. Roztoczański, 16. Słowiński, 17. Świętokrzyski, 18. Tatrzański, 19. Wielkopolski, 20. Wigierski, 21. Woliński. literatural data ( the locality lies for certain in the park, perhaps),? uncertain determination, * new data. Gatunek Species 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Calopteryx splendens (HARR.) * * * * * * * C. virgo (L.) * * * Sympecma fusca (VANDER L.) * S. paedisca (BRAU.) * Lestes barbarus (FABR.) * L. dryas KIRBY * L. sponsa (HANSEM.) * * * L. virens (CHARP.) * L. viridis (VANDER L.) * * Platycnemis pennipes (PALL.) * * * * Ischnura elegans (VANDER L.) * * * * * I. pumilio (CHARP.) * * Enallagma cyathigerum (CHARP.) * * * Pyrrhosoma nymphula (SULZ.) * * * * Coenagrion armatum (CHARP.)? C. hastulatum (CHARP.) * * * C. lunulatum (CHARP.) C. ornatum (SÉL.) C. puella (L.) * * * * * cd. na str. 362

362 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk cd. ze str. 361 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 C. pulchellum (VANDER L.) * * * * Erythromma najas (HANSEM.) * * * *? E. viridulum Nehalennia speciosa (CHARP.) Gomphus flavipes (CHARP.) G. vulgatissimus (L.) * Ophiogomphus cecilia (FOURCR.) * Onychogomphus forcipatus (L.) Brachytron pratense (O.F. MÜLL.) * * Aeshna affinis VANDER L. A. caerulea (STRÖM) A. cyanea (O.F. MÜLL.) * * * * * * * * A. grandis (L.) * * * * * * A. isosceles (O.F. MÜLLER, 1767) * * A. juncea (LINNAEUS, 1758) * * A. mixta LATREILLE, 1805 * * A. subarctica elisabethae DJAK. A. viridis EVERSMANN, 1836 Anax imperator LEACH * * * A. parthenope (SÉL.) l l* Hemianax ephippiger (BURM.) Cordulegaster bidentata SÉL. * * * C. boltonii (DONOV.) Cordulia aenea (L.) * * var. tatrica DZIĘDZ. Somatochlora alpestris (SÉL.) cd. na str. 363

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 363 cd. ze str. 362 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 S. arctica (ZETT.) S. metallica (VANDER L.) * * * * Epitheca bimaculata (CHARP.) * Libellula depressa L. * * L. fulva (O.F. MÜLL.) * *? L. quadrimaculata L. * * * * Orthetrum albistylum (SÉL.) O. brunneum (FONSC.) O. cancellatum (L.) * O. coerulescens (FABR.) * Crocothemis erythraea (BRULLÉ) Sympetrum danae (SULZ.) * * * * * S. depressiusculum (SÉL.) * S. flaveolum (L.) * * * S. fonscolombei (SÉL.) S. meridionale (SÉL.) S. pedemontanum (ALL.) * * S. sanguineum (O. F. MÜLL.) * * * * S. striolatum (CHARP.) S. vulgatum (L.) * * * * Leucorrhinia albifrons (BURM.) * L. caudalis (CHARP.) L. dubia (VANDER L.) * * L. pectoralis (CHARP.) * * L. rubicunda (L.) *? Suma Total 2 40 38 31 43 37 23 11 31 14 31 18 26 52 38 20 32 36 52 51 35

364 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk Ryc. 2. Gatunki specjalnej troski wykazane z polskich parków narodowych: A z polskiej Czerwonej listy (I wszystkie, 2 z kategorii VU-CR), B chronionych (I) i z Dyrektywy Siedliskowej (II). 1 21 parki (numeracja jak w Tab. 1), Σ we wszystkich parkach. Fig. 2. The species of special care recorded in Polish national parks. 1 from the Polish Red List (I all, II categories VU-CR), 2 protected ones (I) and listed in the Habitats Directive (II). 1 21 the parks (numbers like in the Tab. 1), Σ in all parks. (MIELEWCZYK 1990 b, 1997). Brak danych o PN Ujście Warty i Magurskim PN. Z pozostałych parków podano od 2 do 52 gatunków (Tab. 2). Dobrze zbadane są parki: Drawieński, Poleski, Świętokrzyski, Tatrzański, Wielkopolski i Woliński. Bogata lecz niepełna jest wiedza o 7 parkach. Tak jest też w przypadku Wigierskiego PN, w którym bardzo dobrze zbadane są jeziora i torfowiska, ale prawie nie ma danych o innych siedliskach (zwłaszcza rzekach i drobnych zbiornikach). Fragmentaryczne są dane o 8 parkach narodowych. Aktualne informacje posiadamy na temat 19 parków, w tym pełne o Drawieńskim, Poleskim, Świętokrzyskim, Tatrzańskim i Wolińskim PN. Wyłącznie historyczne są informacje o parkach: Babiogórskim i Wielkopolskim (Ryc. 1).

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 365 Porównując stopień zbadania odonatofauny parków narodowych z analizą stanu wiedzy o ważkach Polski przedstawioną przez BERNARDA i in. (2002 b), można stwierdzić, że parki są zbadane co najmniej w takim samym stopniu co reszta kraju. Bardzo istotny jest fakt, ze dysponujemy obszernymi danymi z parków reprezentujących różne regiony Polski, co umożliwia dokonywanie analiz porównawczych. Występowanie gatunków specjalnej troski Jednym ze wskaźników najczęściej wykorzystywanych w waloryzacji przyrodniczej, są gatunki specjalnej troski (special care species). W polskich parkach narodowych występują wszystkie gatunki ważek: umieszczone na polskiej Czerwonej Liście (16 gat.) (BERNARD i in. 2002 a); objęte ochroną prawną w Polsce (15 gat.) (ROZPORZĄDZENIE... 2004); ujęte w załączniku II Konwencji Berneńskiej oraz załącznikach II i IV Dyrektywy Siedliskowej i obecne w Polsce (7 gat.) (VAN HELSDINGEN i in. 1996) (Ryc. 2). Tak więc parki narodowe, jako cały zespół obszarów chroniących najcenniejsze fragmenty kraju o wysokich walorach przyrodniczych, mają duże znaczenie dla ochrony ważek. Analiza znaczenia poszczególnych parków jest trudniejsza, ze względu na bardzo nierówny stopień ich zbadania i aktualność danych. Z obiektów, dla których dysponujemy pełnymi danymi współczesnymi, zdecydowanie najcenniejszy jest Poleski PN. Wysokie walory cechują też parki: Tatrzański, Drawieński, Bory Tucholskie i Woliński. Przed 40 70 laty walory podobne do Poleskiego PN, cechowały Wielkopolski PN. Brak jednak aktualnych danych z tego parku, a niekorzystne zmiany jego odonatofauny obserwowano już w latach 60-tych i 70-tych XX w. (MIELEWCZYK 1966, 2000). Z parków zbadanych częściowo lub fragmentarycznie, za cenne odonatologicznie należy uznać: Bieszczadzki PN, Białowieski PN, Karkonoski PN i Wigierski PN. Występowanie gatunków specjalnej troski może też być cenną wskazówką, jakie wartościowe przyrodniczo obszary, leżące w bezpośrednim sąsiedztwie parków, pominięto przy ich tworzeniu. Dobrze ilustruje to przykład PN Bory Tucholskie i Poleskiego PN. I tak w odległości kilku kilometrów od granic PN Bory Tucholskie odnotowano (BROCKHAUS 1990; REINHARDT 1994; BERNARD 2000; TOŃCZYK i in. 2004; TOŃCZYK npubl): silną populację stenobiontycznej Nehalennia speciosa; dwa stanowiska Cordulegaster boltonii na rzece Kulawa (i w rezerwacie Bagno Stawek ; cztery stanowiska Somatochlora arctica w rezerwatach Bagno Stawek i Piecki, nad Jez. Sosnówek i na torfowiskach sfagnowych koło Męcikału. Gatunków tych nie stwierdzono w samym parku narodowym (WENDZONKA 2002 b, TOŃCZYK 2003). Wszystkie wymienione stanowiska leżą w Zaborskim Parku

366 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk Krajobrazowym i podlegają jakieś formie ochrony. Jednak skład ich fauny świadczy o tym, że w razie planowania poszerzenia PN Bory Tucholskie, powinny zostać włączone w jego granice. Także w otulinie Poleskiego PN znajdują się stanowiska gatunków specjalnej troski, które w parku są bardzo rzadkie, a jeden z nich Aeshna subarctica elisabethae w nim nie występuje. Jest to przede wszystkim oddalone o ok. 600 m od granicy parku torfowisko Krugłe Bagno (m.in. Coenagrion armatum, Nehalennia speciosa, A. subarctica elisabethae, Leucorrhinia albifrons), jak też leżące ok. 4 km od parku jeziora Lubowież i Lubowieżek (N. speciosa, L. albifrons, L. caudalis) (BUCZYŃSKI, STANIEC 1998; BUCZYŃSKI, SERAFIN 2004; BUCZYŃSKI npubl). Podobne przykłady można też przytoczyć dla parków słabiej zbadanych, np. ok. 1 km od granicy Roztoczańskiego PN, stwierdzono krytycznie zagrożoną łątkę Coenagrion armatum i silną populację narażonej Somatochlora arctica (BUCZYŃSKI 2001 a, b). Rola parków narodowych w ochronie siedlisk ważnych dla odonatofauny Analiza współczesnego znaczenia parków narodowych w ochronie siedlisk istotnych dla ochrony tej grupy owadów na terenie Polski, jest bardzo trudna. Duża część parków jest opracowana tylko częściowo lub doniesienia o ważkach występujących na ich terenie mają wartość historyczną. Taki stan wiedzy pozwala tylko na ogólną analizę ich roli w ochronie siedlisk, uznawanych za najcenniejsze dla krajowych gatunków Odonata. Zasadniczą sprawą jest to, jak siedliska najcenniejsze dla odonatofauny Polski są reprezentowane na terenie parków. W przeglądzie siedliskowego zagrożenia ważek Polski przedstawionym przez BERNARDA i in. (2002 b), za najbardziej zagrożone uznano: torfowiska sfagnowe i zbiorniki z nimi związane, torfowiska niskie, drobne naturalne zbiorniki terenów otwartych i małe cieki (śródleśne i terenów otwartych). W mniejszym stopniu zagrożone są też jeziora oraz średnie i duże cieki. W niniejszej analizie pominięto ważne dla ochrony ważek zbiorniki antropogeniczne, związane z terenami zurbanizowanymi lub rolniczymi rzadko reprezentowane w parkach narodowych. Analiza siedlisk nierozerwalnie wiąże się z pasowym ułożeniem parków na obszarze kraju i reprezentowaniem przez nie głównych rejonów geograficznych i stref krajobrazu: nadmorskich, pojeziernych, Niżu Środkowopolskiego, wyżynnych i górskich. Torfowiska sfagnowe, z którymi związane są zespoły ważek o dużej specyficzności, są uznawane za najbardziej zagrożone (BERNARD i in. 2002 b). Analiza danych zawartych w Tab. 2 i najważniejszych pozycji literaturowych (Tab. 1) pokazuje, ze na terenie parków w dużym stopniu podlegają one ochronie. Dobrze reprezentowane są w parkach leżących w pasie pojezierzy (PN Bory Tucholskie, Drawieński PN,

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 367 Wigierski PN) i na Niżu Środkowopolskim (Poleski PN). Ten typ siedliska i zespołów ważek wydaje się być też dobrze zachowany w parkach reprezentujących warunki górskie (choć dane na to wskazujące są niepełne): Bieszczadzkim PN, Gorczańskim PN, PN Gór Stołowych, Świętokrzyskim PN i Tatrzańskim PN. Ta dobra ocena ochrony tego typu siedlisk torfowiskowych na terenie parków narodowych, nie wyklucza niedostatków w tym zakresie. Przykładowo tyrfobiontyczna Somatochlora arctica, jeden z bardzo cennych gatunków ważek (kategoria VU na Czerwonej liście Polski), na terenie parków nie była stwierdzana, poza jednym stanowiskiem bez potwierdzenia rozwoju w Wolińskim PN (MUSIAŁ 1979). Zagrożenia ważek związanych z torfowiskami niskimi są w Polsce znacznie mniejsze, niż w krajach Europy Zachodniej (BERNARD i in. 2002 b). Wiąże się to ze stosunkowo dobrym stanem zachowania tych siedlisk oraz małą specyficznością zgrupowań Odonata je zasiedlających. Analizowane dane literaturowe i własne wskazują, że ten typ siedliska jest dobrze chroniony w parkach reprezentujących warunki Niżu Środkowopolskiego, szczególnie: Biebrzańskim PN, Kampinoskim PN, Narwiańskim PN i Poleskim PN. Według BERNARDA i in. (2002 b) do siedlisk najbardziej zagrożonych, z którymi związane są specyficzne zespoły ważek, należą też drobne naturalne zbiorniki wód terenów otwartych. Ten typ siedlisk jest bardzo słabo reprezentowany terenach większości parków narodowych, mających zwykle leśny charakter. Świadczy o tym rzadkość takich gatunków jak Coenagrion armatum, C. lunulatum czy Ischnura pumilio. Wykazywane stanowiska wiążą się raczej z bardzo zróżnicowaną strefą brzegową jezior (Poleski PN) lub naturalnymi dolinami rzecznymi, obfitującymi w zbiorniki różnych typów (Kampinoski PN). Bardzo trudna do oceny jest sytuacja wazek związanych z wodami bieżącymi, tak z małymi ciekami, jak i rzekami średniej wielkości. Badania odonatologiczne prowadzone na terenie parków narodowych opierały się najczęściej na zgrupowaniach związanych z wodami stojącymi. Zgromadzone dane (Tab. 2) i analiza warunków hydrograficznych polskich parków narodowych, wskazują na dobrą reprezentację gatunków reofilnych, choć zaznaczyć należy, ze dane są najczęściej wyrywkowe i wymagają dalszych badań inwentaryzacyjnych. Wydaje się, że dobrze reprezentowana jest fauna małych cieków typowo nizinnych, wyżynnych i górskich. Choć brak na ten temat kompletnych danych, dobrze reprezentowana jest także fauna średnich rzek. Bardzo obiecująco wyglądają wstępne wyniki badań w Biebrzańskim PN, Narwiańskim PN, Drawieńskim PN i Roztoczańskim PN Bardzo skąpe dane dotyczące reofilnej fauny ważek terenów górskich uniemożliwiają analizę ochrony tego typu siedlisk na terenie parków narodowych. Wydaje się jednak, że wysokie walory przyrodnicze takich parków jak: Bieszczadzki PN, Magurski PN, Gorczański PN, Pieniński PN, Tatrzański PN czy Karkonoski PN i PN Gór Stołowych, wskazują na niemniej wysoką wartość występujących tam zespołów ważek. Do niedawna nie podlegały ochronie w parkach narodowych duże polskie rzeki. Dużą nadzieją dla

368 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk badaczy ważek Polski jest zatem najmłodszy PN Ujście Warty, z którego jednak nie posiadamy dotychczas żadnych danych. Najlepiej bodajże spośród wszystkich typów siedlisk, reprezentowane w parkach są jeziora i odonatofauna z nimi związana. Dobrze wykształcone zgrupowania ważek znamy z: Wigierskiego PN, PN Bory Tucholskie, Wielkopolskiego PN, Wolińskiego PN i Poleskiego PN. Duże nadzieje na jeszcze lepszą sytuację stwarza projektowany Mazurski PN (BUCZYŃSKI, CZACHOROWSKI 1998). Szczególnie ciekawe i cenne wydają się zgrupowania ważek odnotowywane w jeziorach lobeliowych (PN Bory Tucholskie ) i nadmorskich zbiornikach słonawowodnych (Słowiński PN). Czynniki zagrażające odonatofaunie parków narodowych są zbieżne z przedstawianymi przez BERNARDA i in. (2002 b). Należą do nich głównie zmiany środowiskowe wywoływane przez człowieka w skali globalnej i lokalnej: zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie wód, zmiana warunków hydrologicznych poprzez budowę zbiorników wodnych i niewłaściwe melioracje, nadmierna turystyka i rekreacja itp. Ważki jako element polityki ochronnej Dla uzyskania odpowiedzi na zagadnienie poruszane w niniejszym artykule (rola polskich parków narodowych w ochronie rodzimej odonatofauny), niezbędna jest także analiza, na ile ważki są uwzględniane w planach ochronnych parków narodowych. Zgromadzenie tego typu informacji możliwe było dzięki życzliwości pracowników parków narodowych, którym w formie ankietowej postawiono dwa pytania: 1. Czy w Państwa parku prowadzono badania ważek w ramach przygotowywania nowych planów ochrony? 2. Czy w oparciu o ważki planuje się albo prowadzi działania ochronne, jak: utrzymanie ekosystemu w określonym stadium sukcesji lub ingerencja w sukcesję, ochrona zlewni, zmiany powierzchni parku? Postawione pytania wywołały na tyle duże zainteresowanie, ze możliwa stała się także odpowiedź na trzecie pytanie, które nie zostało umieszczone w ankiecie: 3. Czy parki narodowe zainteresowane są opracowaniem ważek i uwzględnieniem tej grupy owadów w planach ochronnych? Odpowiedzi udzieliło 18 parków narodowych (Babiogórski, Białowieski, Biebrzański, Bieszczadzki, Bory Tucholskie, Drawieński, Gorczański, Gór Stołowych, Kampinoski, Narwiański, Pieniński, Poleski, Roztoczański, Słowiński, Świętokrzyski, Wielkopolski, Wigierski, Woliński). Pozwala to odpowiedzieć na stawiane pytania. W sposób syntetyczny wyniki ankiety przedstawione są na Ryc. 3. Specjalne badania ważek uwzględnione w planie ochrony, wykonano jedynie w PN Bory Tucholskie i Drawieńskim PN W skład operatów ochrony fauny pierwszego z nich weszło osobne opracowanie TOŃCZYKA (2003), w operacie drugiego

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 369 Ryc. 3. Ważki w planach ochrony polskich parków narodowych. Diagram górny: źródła danych (A wykonano specjalne badania, B oparto się na aktualnych/pełnych danych literaturowych, C oparto się na historycznych/fragmentarycznych danych literaturowych, D nie uwzględniono ważek, E brak informacji). Diagram dolny: działania ochronne (A prowadzi się działania nakierowane na ważki, B planuje się działania nakierowane na ważki, C ważki korzystają na już prowadzonych działaniach nakierowanych na inne grupy organizmów wodnych, D nie prowadzi się i nie planuje żadnych działań, E brak informacji). Fig. 3. Dragonflies in protection plans of Polish national parks. The upper diagram: the sources of data (A special studies were conduced, B actual and/or complete literature was used, C historical and/or incomplete literature was used, D the dragonflies were not considered, E no data). The lower diagram: conservation activities (A conduced activities directed on dragonflies, B planed activities directed on dragonflies, C conduced activities directed on other aquatic organisms but favourable for dragonflies, D no activities, E no data). wykorzystano wyniki badań BERNARDA (1998 b). W kilku kolejnych parkach, do opracowania ogólnych założeń ochronnych użyto danych literaturowych lub wyników badań prowadzonych na ich terenie (np. Poleski PN, Słowiński PN, Wigierski PN, Woliński PN). W Poleskim PN i Świętokrzyskim PN były one na tyle pełne i aktualne, że nie zachodziła konieczność prowadzenia badań specjalnie do operatu. Zalecenia ochronne dotyczące bezpośrednio ważek umieszczono jedynie w operatach PN Bory Tucholskie i Drawieńskiego PN (BERNARD 1998 b; TOŃCZYK 2003). Z uwagi na dobry stan odonatofauny i jej siedlisk oraz niewielki poziom zagrożeń, w obu parkach zalecono przede wszystkim ochronę siedlisk wodnych i monitoring wybranych gatunków ważek. Ponadto, uznano za celowe rozszerzenie

370 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk Ryc. 4. Liczba stanowisk gatunków z wysokich kategorii polskiej Czerwonej listy (VU-CR), podana z Polski po roku 1975 (wg BERNARDA i in. 2002 b, zmienione): A w parkach narodowych, B w rezerwatach, C poza parkami narodowymi i rezerwatami. Fig. 4. The number of localities of species included in the high categories of national Red List (VU-CR) recorded after the year 1975 (after BERNARD et al. 2002 b, changed): A in national parks, B in nature reserves, C outside national parks and reserves. granic PN Bory Tucholskie tak, by objął on swoimi granicami bardzo cenne odonatologiczne siedliska w otulinie (patrz: Występowanie gatunków specjalnej troski). W Drawieńskim PN zalecono monitoring czystości rzek i zasugerowano rozważenie introdukcji Aeshna viridis i Cordulegaster boltonii. Zwrócono też uwagę na konieczność ograniczenia intensywności badań florystycznych i faunistycznych nad niektórymi zbiornikami torfowiskowymi. Poza monitoringiem rzek w Drawieńskim PN, jak na razie nie wprowadzono tych zaleceń w życie, jednak jest to planowane w najbliższych latach. Według danych uzyskanych z innych parków, nie prowadzi się tam działań ochronnych nakierowanych specjalnie na ważki. W niektórych chroni się czynnie stanowiska o cennej, bogatej lub stenotopowej odonatofaunie, co dzieje się zwykle przy okazji działań nakierowanych na florę lub kręgowce (np. w PN Gór Stołowych, Narwiańskim PN, Poleskim PN). W pozostałych parkach uwzględniono w operatach postulaty ochrony różnego typów siedlisk wodnych, co przynajmniej potencjalnie służy ochronie tej grupy owadów. Bardzo pocieszające jest wyrażane przez parki zainteresowanie danymi o ważkach, możliwością przeprowadzenia badań nad nimi i wykorzystania zebranych materiałów do planowania działań ochronnych. Stwarza to nadzieje na to, że w przyszłości interesy tej grupy owadów zostaną uwzględnione w szerszym zakresie, niż dotychczas. Jest to tym bardziej istotne, że jak wskazuje wielu autorów

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 371 ważki są organizmami wskaźnikowymi, dobrze określającymi jakość środowiska przyrodniczego (m.in. CORBET 1993, 1999; SCHMIDT 1983): duże bogactwo gatunkowe i naturalność zgrupowań ważek zwykle wskazują też na cenne zgrupowania gatunków innych grup fauny wodnej. Podsumowując można stwierdzić, ze chociaż w większości parków nie prowadzono specjalnych badań nakierowanych na ochronę wazek, to postulaty dotyczące ochrony sformułowane w Czerwonej liście ważek polski (BERNARD i in. 2002 a), są realizowane lub planowane do realizacji w ramach planów zmierzających do pełnego zachowania różnorodności biologicznej wód powierzchniowych. Sposoby ochrony ważek w parkach narodowych Dane literaturowe oraz informacje uzyskane z poszczególnych parków narodowych pokazują, że jedyną formą ochrony ważek na ich terenie jest ochrona bierna (gatunkowa i obszarowa). Jak wykazano we wcześniejszej części artykułu, w parkach narodowych występują wszystkie gatunki ważek objęte ochroną gatunkowaąw Polsce oraz umieszczone na Czerwonej Liście ważek Polski (ROZPORZĄDZENIE 2001, BERNARD i in. 2002 a). Podobnie jest z ochroną obszarową: objęta nią jest większość siedlisk istotnych dla ochrony ważek. Jednak liczba stanowisk najbardziej zagrożonych gatunków objęta tą formą ochrony jest wysoce niewystarczająca. W parkach narodowych leży tylko 11,4% stanowisk stwierdzonych w ostatnich 30 latach, niewielką rolę odgrywają też rezerwaty (6,7%) (BERNARD i in. 2002 b; DOLNÝ 2003; DOLNÝ i in. 2003; DONATH 2003; dane w tej pracy) (Ryc. 4). Prawdopodobnie na skutek nadal słabej znajomości tej grupy owadów w Polsce, ważki nie są wykorzystywane w parkach narodowych (podobnie jak i w całym kraju) jako gatunki parasolowe. Jak wskazują CZACHOROWSKI i in. (2000) oraz BERNARD i in. (2002 b), właśnie ta grupa owadów mogłyby spełniać istotna rolę jako gatunki osłonowe w ochronie siedlisk wodnych, ze względu na specyficzne wymagania siedliskowe i łatwość rozpoznania wielu gatunków. Ochrona czynna ważek nie jest w Polsce realizowana. Wydaje się jednak, że takie metody dbania o zróżnicowanie biologiczne należałoby rozważyć właśnie na terenie parków narodowych. Dobre efekty mogłyby przynieść wszystkie sugerowane przez BERNARDA i in. (2002 b) formy ochrony czynnej, właściwe dla ważek: introdukcja i reintrodukcja, tworzenie nowych zbiorników, ingerencja w sukcesję zbiornika. Pewne uznanie znalazła jedynie introdukcja, zalecona w operacie ochrony fauny Drawieńskiego PN (JERMACZEK 1999). Była też przedmiotem rozważań przygotowanych do planu ochronnego PN Bory Tucholskie (TOŃCZYK npubl.), jednak nie została uwzględniona w jego ostatecznej wersji (TOŃCZYK 2003). Ważki mogą korzystać z czynnej ochrony innych elementów środowiska. Przykładowo w dolinie Kamienicy (Gorczański PN) i dolinie Wołosatki (Bieszczadzki PN), dzięki tworzeniu i ochronie miejsc rozrodu płazów wzrosło także lokalne

372 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk zróżnicowanie fauny ważek (HOLLY 2003; ARMATYS inf. ustna). W PN Gór Stołowych renaturyzuje się, głównie z pobudek florystycznych, torfowisko Niknąca Łąka o bardzo cennej odonatofaunie (cf. MIELEWCZYK 2003 a, 2003 b). Podobne działania prowadzone są w innych parkach, choć brak danych o ich wpływie na odonatofaunę. Budowę stawków dla płazów oraz bierną i czynną ochronę młak prowadzi się w Pienińskim PN. W Drawieńskim PN kosi się roślinność nadbrzeżnych łąk i polan w celu utrzymania roślinności elodeidowej w jeziorach, co jest wynikiem zaleceń ochronnych nakierowanych na chruściki. W Roztoczańskim PN przeciwdziała się niekorzystnej sukcesji leśnej, renaturyzuje stosunki wodne w ekosystemach torfowiskowych i odtwarza zanikłe zbiorniki wodne. Wpływ tych prac na ważki jest jednak niezamierzony i przypadkowy. Nie mogą więc one zastąpić działań celowych, zaplanowanych z udziałem specjalistów i w oparciu o wiedzę na temat odonatofauny danych stanowisk. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Polskie parki narodowe grają ważną rolę w zachowaniu krajowej fauny ważek. Dotyczy to szczególnie biernej i czynnej ochrony siedlisk oraz związanych z nimi odonatocenoz; wyjątkiem są tu tylko duże rzeki nizinne. Mimo iż zajmują małą część powierzchni kraju, parki są też istotne dla zachowania bogactwa polskiej odonatofauny. Stosunkowo niewielkie wydaje się znaczenie parków narodowych dla ochrony gatunków najbardziej zagrożonych wymarciem. Można jednak postawić pytanie, czy taki obraz nie wynika z niedostatecznego zbadania tych obszarów: zagadnienie tak szczegółowe wymaga dokładniejszych danych, niż np. analiza ochrony siedlisk. Jednak nawet przy obecnym stanie wiedzy można stwierdzić, że niewystarczająco chronione są niewielkie, śródleśne torfowiska wysokie i przejściowe pasa wyżyn w Polsce południowej, będące ważnym siedliskiem Somatochlora arctica. Niedostateczna jest też ochrona Cordulegaster boltonii i jego siedlisk. Biorąc pod uwagę obecny stan wiedzy o odonatofaunie polskich parków narodowych i potrzeby jej ochrony, pożądane jest przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań inwentaryzacyjnych i waloryzacyjnych. Miałyby one znaczenie poznawcze i sozologiczne: uzupełniono by bardzo niekompletną wiedzę o ważkach najważniejszych w kraju obszarów chronionych, a zebrane informacje można by wykorzystać do planowania ochrony tak samych ważek, jak i całych ekosystemów. Biorąc pod uwagę stronę techniczną takiego przedsięwzięcia, konieczne jest opracowanie skoordynowanego programu badawczego, angażującego wielu specjalistów i znaczne środki finansowe. Przynajmniej technicznie jest to możliwe, gdyż w latach 90-tych XX w. nastąpiło w Polsce wyraźne ożywienie badań odonatologicznych, wzrosła też liczba kompetentnych specjalistów.

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 373 PODZIĘKOWANIA Dziękujemy Państwu: Stanisławowi Czachorowskiemu, Krzysztofowi Frąckielowi, Zbigniewowi Gołębiowi, Krzysztofowi Pałce, Krzysztofowi Piksie, Bernardowi Stańcowi, Edycie Serafin, Robertowi Stryjeckiemu i Andrzejowi Zawalowi, za udostępnienie będących w ich posiadaniu danych lub materiałów faunistycznych, oraz Rafałowi Bernardowi, Petrowi Jeziorskiemu i Dariuszowi H. Rutkowskiemu za zgodę na wykorzystanie ich raportów. Jesteśmy też wdzięczni Panu Andrzejowi Łabędzkiemu za pomoc w dotarciu do wielu trudno dostępnych pozycji piśmiennictwa. Informacje o planach ochrony parków narodowych i ich realizacji przekazali nam Państwo: Paweł Armatys, Rafał Bernard, Krzysztof Frąckiel, Zbigniew Gołąb, Bogdan Jaroszewicz, Zbigniew Karbowski, Janusz Kochanowski, Tadeusz Kohut, Jerzy Kostrzewski, Zygfryd Kowalski, Lech Krzysztofiak, Ireneusz Lewicki, Józef Omylak, Edyta Owadowska, Andrzej Różycki, Michał Sokołowski, Zdzisław Strupieniuk, Andrzej Szczocarz i Tomasz Winnicki za co składamy im serdeczne podziękowania. PIŚMIENNICTWO BARGIEL J. 1990. Badania nad wybranymi elementami ekologii ważek (Odonata) w biocenozach leśnych. Praca magisterska, Wydział Leśny Akademii Rolniczej, Poznań (maszyn.). BERNARD R. 1992. Nowe stanowiska niektórych rzadkich gatunków ważek (Odonata) w Polsce. Wiad. ent. 11: 59. BERNARD R. 1998 a. Stan wiedzy o rozmieszczeniu i ekologii Nehalennia speciosa (CHARPENTIER, 1840) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 2: 67 94. BERNARD R. 1998 b. Ważki (Odonata) Drawieńskiego Parku Narodowego. Opracowanie dla potrzeb operatu ochrony fauny, Poznań (maszyn.). BERNARD R. 2000. Stan wiedzy o występowaniu i biologii Cordulegaster boltonii (DONOVAN, 1807) (Odonata: Cordulegastridae) w Polsce. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 4: 55 87. BERNARD R., BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A., TOŃCZYK G. 2002 a. Odonata Ważki. [W:] Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce Red list of threatened animals in Poland, Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 125 127. BERNARD R., BUCZYŃSKI P., TOŃCZYK G. 2002 b. Present state, threats and protection of dragonflies (Odonata) in Poland. Nature Conserv. 59: 53 72. BERNARD R., ŁABĘDZKI A. 1993. Występowanie Sympetrum pedemontanum (ALLIONI, 1766) na niżu polskim (Odonata, Libellulidae). Wiad. ent. 12: 164 171. BORKOWSKI A. 1985: Owady. [W:] Karkonosze Polskie, A. JAHN (red.). Ossolineum, Wrocław, 395 428. BORKOWSKI A. 1999. Ważki (Odonata) byłego województwa jeleniogórskiego z uwagami do aktualnego stanu badań, zagrożeń i ochrony. Przyr. Sudetów zach. 2: 37 56. BROCKHAUS T. 1990. Libellenbeobachtungen in Nordpolen. Notul. odonatol. 3: 81 96. BROCKHAUS T., REINHARDT K. 1996. Drei neue Libellenarten für die Tucheler Heide, Bory Tucholskie (Nordpolen). Ent. Ber. Nachr. 40: 127. BUCZYŃSKI P. 1994. Nowe stanowiska rzadkich gatunków ważek (Odonata) ze wschodniej Polski. Wiad. ent. 13: 129 1130. BUCZYŃSKI P. 1995 a. Materiały do poznania ważek (Odonata) Lubelszczyzny. Cz. I. Wiad. ent. 14: 76 183. BUCZYŃSKI P. 1995 b. Ważki (Odonata) wybranych torfowisk Poleskiego Parku Narodowego i jego okolic. [W:] 42 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Poznań, 8 110.IX.1995. Materiały Zjazdowe. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Poznań, 10.

374 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk BUCZYŃSKI P. 1997. Ważki Odonata Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr. 16: 41 162. BUCZYŃSKI P. 2000. Großlibellen auf Kiefernadeln aufgespießt (Odonata: Libellulidae). Libellula 19: 213 1216. BUCZYŃSKI P. 2001 a. Pierwsze stwierdzenie Coenagrion armatum (CHARPENTIER, 1840) na Roztoczu (Odonata: Coenagrionidae). Wiad. ent. 20: 87 88. BUCZYŃSKI P. 2001 b. Ważki (Insecta: Odonata) torfowisk wysokich i przejściowych środkowowschodniej Polski. Praca doktorska, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. BUCZYŃSKI P. 2002. Materiały do poznania ważek (Odonata) Lubelszczyzny. Część II. Ważki w zbiorach Zakładu Zoologii UMCS w Lublinie. Wiad. ent. 21: 5 110. BUCZYŃSKI P. 2002.Ważki (Odonata) Poleskiego Parku Narodowego i jego otuliny: nowe dane i podsumowanie badań z lat 1985 2003. Parki nar. Rez. Przyr. 23:...UZUPEŁNIĆ BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S. 1999. Nowe stanowisko Sympetrum fonscolombii (SELYS, 1840) (Odonata, Libellulidae) na Pojezierzu Pomorskim. Wiad. ent. 18: 56. BUCZYŃSKI P., KSENIAK M., MARTYSIAK B., PIOTROWSKI W., RÓŻYCKI A., SOŁTYS M. 1998. Poleski Park Narodowy. Przewodnik turystyczno-przyrodniczy. Wydawnictwo Promotor, Lublin. BUCZYŃSKI P., SERAFIN E. 2004 O zasadności włączenia Krowiego Bagna do Poleskiego Parku Narodowego na podstawie Odonata, wodnych Coleoptera i Trichoptera. [W:] Ochrona owadów Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów. Wiad. ent. 23 (Supl. 2) 125 126. BUCZYŃSKI P., SERAFIN E., LECHOWSKI L. w druku. Niektóre grupy owadów wodnych (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) Narwiańskiego Parku Narodowego wyniki wstępnych badań. Parki nar. Rez. Przyr. BUCZYŃSKI P., STANIEC B. 1998. Waloryzacja godnego ochrony torfowiska Krugłe Bagno (Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie) w oparciu o wybrane elementy jego fauny. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 2: 95 107. BUCZYŃSKI P., THEUERKAUF J., ROUYS S. 2002. Nowe stanowiska Cordulegaster bidentata SÉLYS, 1843 (Odonata: Cordulegastridae) w Bieszczadach. Wiad. ent. 20: 183 184. BUSZKO J. 1998. Owady Parku Narodowego Bory Tucholskie i terenów sąsiednich. [W:] Park Narodowy Bory Tucholskie, J. BANASZAK, J,. TOBOLSKI (red.). Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, 367 370. BYSTROWSKI C. 2003: Nowe dane o występowaniu Sympetrum pedemontanum (ALLIONI, 1776) (Odonata, Libellulidae) na Północnym Podlasiu. Nowy Pam. fizj. 1: 209 214. CHORODEŃSKI J. 1999. Larwy ważek rozwijające się w sucharach Wigierskiego Parku Narodowego. Praca magisterska, Wydział Leśny Akademii Rolniczej. Poznań. (maszyn.) CORBET P. S. 1993. Are Odonata useful as bioindicators? Libellula 12: 91 102. CORBET P. S. 1999. Dragonflies. Behaviour and ecology of Odonata. Harley Books, Colchester. CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P., WALCZAK U., PAKULNICKA J. 2000: Gatunki osłonowe (parasolowe) w ochronie owadów. Przegl. przyr. 11: 139 148. CZEKAJ A. 1993. Ważki (Odonata) Gorców. Wiad. ent. 12: 155 161. CZUBIŃSKI Z., URBAŃSKI J. 1951. Park narodowy na wyspie Wolin. Chrońmy Przyr. ojcz. 7: 3 56. DIJKSTRA K.-D. B., KALKMAN J. V. (red.) 1997. Report on the flora and fauna of Bialowieza, NJNsummercamps1996. Private publication, Leiden. DIJKSTRA K.-D. B., KALKMAN V. J. 1998. Request: dragonfly records from Bialowieza (Poland). Hagenia 15: 13. DEMEL K. 1924. Ugrupowanie ekologiczne makrofauny w strefie litoralnej jeziora Wigierskiego. Pr. Inst. Nenckiego 23: 1 49.

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 375 DOLNÝ A. 2003. Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the Polish part of Upper Silesia (Opolskie and Śląskie Voivodships). Natura Silesiae Superioris 7: 89 91. DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. B. 2003. Ważki (Insecta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody województwa śląskiego (polska część Górnego Śląska) wyniki wstępnych badań. Natura Silesiae Superioris 7: 93 103. DOMEK P., JONIAK T. 2000. Fauna bentosowa a trofia wód trzech jezior dystroficznych Drawieńskiego Parku Narodowego (północna Polska). [W:] Fauna denna jezior. Materiały VII Ogólnopolskich Warsztatów Bentologicznych, Jeziory, Wielkopolski Park Narodowy, S. CERBIN (red.). Wielkopolski Park Narodowy, UAM, Jeziory Poznań, 81 84. DOMEK P., JONIAK T. 2002. Sezonowe zmiany makrozoobentosu na tle warunków fizycznochemicznych wód jezior humusowych. [W:] Materiały IX Ogólnopolskich Warsztatów Bentologicznych. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Bachotek, 5. DONATH H. 2003. Nowe dane o ważkach (Odonata) północno-wschodniej Polski. Wiad. ent. 22: 188 189. DZIĘDZIELEWICZ J. 1867. Wykaz owadów siatkoskrzydłych (Neuroptera). Spraw. Kom. fizj. 1: 158 165. DZIĘDZIELEWICZ J. 1891. Przegląd fauny krajowej owadów siatkoskrzydłych (Neuroptera, Pseudoneuroptera). Spraw. Kom. fizj. 26: 26 151. DZIĘDZIELEWICZ J. 1895. Zestawienie zapisków o owadach siatkoskrzydłych w Tatrach podczas pobytu w latach 1891 i 1892. Spraw. Kom. fizj. 30: 1 40. DZIĘDZIELEWICZ J. 1902. Ważki Galicyi i przyległych krajów Polskich. Muzeum im. Dzieduszyckich, Lwów. DZIĘDZIELEWICZ J. 1919. Owady siatkoskrzydłowate ziem Polski. Rozpr. Wiad. Muz. Dzieduszyckich 3: 105 168. FISCHER Z. 1958 a. Wpływ temperatury na rozwój larw Lestes sponsa LEACH (Odonata). Ekol. Pol., B, 4: 305 309. FISCHER Z. 1958 b. Wpływ niskich temperatur na przeżywalność larw Coenagrion hastulatum (Odonata). Ekol. Pol. (B) 4: 305 315. FISCHER Z. 1960. The influence of some changes of environment on the development of Daphnia magna STRAUS and the larvae of the dragon-fly Lestes nympha SEL. Pol. Arch. Hydrobiol. 7: 125 142. FISCHER Z. 1961 a. Cannibalism among the larvae of the dragonfly Lestes nympha SELYS. Ekol. Pol. (B) 7: 33 39. FISCHER Z. 1961 b. Some data on the Odonata larvae of small pools. Internationat. Revue (ges. Hydrobiol.) 46: 269 275. FISCHER Z. 1964. Cycle vital de certaines espèces de libellules du genre Lestes dans les petits bassins astatiques. Pol. Arch. Hydrobiol. 12: 349 382. FISCHER Z. 1967. Food composition and food preference in larvae of Lestes sponsa (L.) in astatic environment. Pol. Arch. Hydrobiol. 14: 59 71. FUDAKOWSKI J. 1925. Przyczynek do fauny ważek Małopolski zachodniej. Pol. Pismo ent. 3: 127 131. FUDAKOWSKI J. 1929. O nowym dla fauny polskiej gatunku ważki, Aeschna subarctica WALKER. Spraw. Kom. fizj. 63: 315 318. FUDAKOWSKI J. 1930 a. Fauna ważek (Odonata) Tatr polskich. Spraw. Kom. fizj. 64: 87 174. FUDAKOWSKI J. 1930 b. Beitrag zur Biologie einiger Odonaten-Arten. Konovia 9: 1 5. FUDAKOWSKI J. 1932. Neue Beiträge zur Odonaten-Fauna Polens. Fragm. faun. Mus. zool. Pol. 1: 389 401.

376 Paweł Buczyński, Grzegorz Tończyk FUDAKOWSKI J. 1938. {Sprawozdanie z badań nad ważkami] Sprawozdanie z czynności Sekcji zoologicznej Oddziału Krakowskiego. Spraw. Kom. fizj. 71: XXVIII. FUDAKOWSKI J. 1951. Świat zwierzęcy Tatr. PZWS, Warszawa. HARMACIŃSKI T., WŁODARCZYK G. 2002. Ważki (Odonata) południowej części Jeziora Wigry. Praca magisterska, Wydział Leśny Akademii Rolniczej, Poznań. (maszyn.). GOŁDYN K. 1998. Ważki (Odonata) południowo-zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Praca magisterska, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Łódzki. Łódź. (maszyn.) HOLLY M. 2003. Monitoring zasiedlenia oczek wodnych w dolinie Wołosatki przez bezkręgowce i drobne kręgowce. Roczniki Bieszczadzkie 11: 249 257. JEZIORSKI P. 1997. Važky (Odonata) Poleskiego Parku Narodowego (PPN) a bliského okolí (rez. Ciesacin ) 7 10.VII.1997. Závěrečna zpráva, Olomounc. JÖDICKE R. 1999. Libellenbeobachtungen in Podlasie, Nordpolen. Libellula 18: 31 48. JOECKS G. 1925. Beitrag zur Libellen-Fauna Pommerns. Mitt. Naturw. Ver. Neu. Vorpommern Rügen 50/51: 72 76. JONIAK T., KLIMASZYK P., DOMEK P. 2003. Analiza porównawcza zgrupowań makrofauny jezior humusowych Drawieńskiego i Wielkopolskiego Parku Narodowego. [W:] XIX Zjazd Hydrobiologów Polskich. Streszczenia plakatów i referatów. Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 72. KALKMAN V., DIJKSTRA K.-D. B. 2000. The dragonflies of the Bialowieza area, Poland and Belarus (Odonata). Opusc. zool. flumin. 185: 1 19. KARPIŃSKI J. J. 1949. Materiały do bioekologii Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. Inst. Bad. Leśn. (A) 56: 1 212. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. Inwentaryzacja entomofauny terenów porolnych w fazie renaturyzacji w zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. [W:] Materiały Zjazdowe. 44 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Spała 14 16 IX 2001. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Poznań, 40. KOWNACKI A. 1996. Fauna potoków. [W:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatry i Podtatrze, 3, Z. MIREK, Z. GŁOWACIŃSKI, K. KLIMEK, H. PIĘKOŚ-MIRKOWA (red.). Tatrzański Park Narodowy, Zakopane Kraków, 555 573. KOWNACKI A., ŻUREK R. 1996. Fauna jezior. [W:] Z. MIREK, Z. GŁOWACIŃSKI, K. KLIMEK, H. PIĘKOŚ- MIRKOWA (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatry i Podtatrze, 3. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane Kraków, 535 553. KURCZYK T., KUŹMIŃSKA M. 2003. Ważki (Odonata) wybranych torfowisk i sucharów Wigierskiego Parku Narodowego. Praca magisterska, Wydział Leśny Akademii Rolniczej, Poznań. (maszyn.). LE ROI O. 1911. Beiträge zur Kenntnis der Libellen-Fauna von Brandenburg. Berl. ent. Z. 56: 105 108. LEWANDOWSKI K. 2000. Ważki (Odonata) drobnych zbiorników wodnych. [W:] XVIII Zjazd Hydrobiologów Polskich, 4 8. IX. 2000. Materiały Zjazdowe, B. CZECZUGA, J. I. RYBAK (red.). Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne, Zakład Biologii Ogólnej AM w Białymstoku, Białystok, 151 152. ŁABĘDZKI A. 1982. Masowy pojaw ważki czteroplamej (Libellula quadrimaculata) w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr. 3: 19 22. ŁABĘDZKI A. 1987 a. Ważki (Odonata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. [W:] Materiały na sympozjum Fauna Gór Świętokrzyskich : jej odrębność, zróżnicowanie i wartości godne szczególnej ochrony. Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 29. ŁABĘDZKI A. 1987 b. Ważki (Odonata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun. 31: 111 134. ŁABĘDZKI A. 1995. Ważki (Odonata) Gorczańskiego Parku Narodowego stan poznania i przewidywane kierunki zmian. Parki nar. Rez. Przyr. 14: 97 102.

Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce 377 ŁABĘDZKI A. 1997. Ważki (Odonata) zbiorników w Sromowcach i Czorsztynie. [W:] Sesja Naukowa Badania naukowe w Pieninach 97. Czerwony Klasztor Słowacja, 9 11. 06. 1997. Przewodnik po sesji posterowej. Pieniński Park Narodowy, Krościenko nad Dunajcem, 17. ŁABĘDZKI A. 2000. Ważki (Odonata) Bieszczadów. [W:] Bezkręgowce Bieszczadów Zachodnich ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Część I, J. PAWŁOWSKI (red.). Monografie Bieszczadzkie, tom VII. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne, 157 163. ŁABĘDZKI A. 2001. Odonata ważki. [W:] Katalog fauny Puszczy Białowieskiej, J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ (red.) Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa, 88 91. ŁABĘDZKI A. 2002. Ważki (Odonata) Zespołu Zbiorników Wodnych Czorsztyn Niedzica i Sromowce Wyżnie oraz okolic. Pieniny Przyrody i Człowiek 7: 99 103. MAJEWSKI E. 1882. Systematyczny wykaz owadów żyłkoskrzydłych ziem polskich. Gebertner i Wolf, Warszawa. MAJEWSKI E. 1885. Owady żyłkoskrzydłe (Neuroptera polonica). Systematyczny wykaz krajowych sieciarek i prasiatnic zawierający źródłowo zestawione wszystkie owoce dotychczasowych poszukiwań z dodaniem projektu odnośnego mianownictwa polskiego do ostatnich potrzeb zastosowanego. Księgarnia Teodora Paprockiego, Warszawa. MASIARZ P. 1985. Jętki (Ephemeroptera) i ważki (Odonata) Kampinoskiego Parku Narodowego. Praca magisterska, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Łódzki. Łódź. (maszyn.) MENDZIKOWSKI J. 1995. Ważki (Odonata) Biebrzańskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Praca magisterska, Wydział Leśny Akademii Rolniczej, Poznań. (maszyn.). MIELEWCZYK S. 1966. Larwy ważek (Odonata) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Pr. monogr. Przyr. Wielkop. Parku nar., 4: 1 39. MIELEWCZYK S. 1967. Bemerkungen über Morphologie der Larven einiger Libellenarten (Odonata). Bull. Acad. Pol. Sci. (II) 15: 221 225. MIELEWCZYK S. 1969. Larwy ważek (Odonata) niektórych torfowisk sfagnowych Polski. Pol. Pismo ent. 39: 17 81. MIELEWCZYK S. 1972. Über das Vorkommen von Lestes barbarus (FABRICIUS) in Polen (Zygoptera: Lestidae). Odonatologica 1: 37 40. MIELEWCZYK S. 1973. Ważki (Odonata) rzeki Raby, niektórych jej dopływów i zbiorników przyrzecznych. Acta hydrobiol. 15: 379 385. MIELEWCZYK S. 1978. Ważki (Odonata) Pienin. Fragm. faun. 12: 265 293. MIELEWCZYK S. 1981. Uwagi o faunie ważek (Odonata) Ojcowskiego Parku Narodowego. Przegl. zool. 25: 259 263. MIELEWCZYK S. 1988. Dotychczasowy stan poznania ważek (Odonata) OPN. [W:] Stan poznania fauny Ojcowskiego Parku Narodowego i problemy jego ochrony. Ojców, 6 7 maja 1988 r. Streszczenia referatów, E. WARCHAŁOWSKA-ŚLIWA, A. KLASA, A. MARYAŃSKA-NADACHOWSKA (red.). Polska Akademia Nauk Zakład Zoologii Systematycznej i Szczegółowej, Ojcowski Park Narodowy, Muzeum Imienia Profesora Władysława Szafera, Ojców, 9. MIELEWCZYK S. 1990 a. Dotychczasowy stan poznania ważek (Odonata) Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik, Pr. Mat. Muz. Prof. W. Szafera 1: 59 62. MIELEWCZYK S. 1990b. Ważki Odonata. [W:] Wykaz zwierząt Polski. Tom I, część XXXII/1 20, J. RAZOWSKI (red). Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków, 39 41. MIELEWCZYK S. 1996 a. Zmiany w faunie ważek (Odonata) Tatrzańskiego Parku Narodowego. [W:] I Ogólnopolska Konferencja Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek stan i perspektywy badań tatrzańskich. Zakopane, 6-9 października 1995 r. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi Oddział Krakowski, Kraków Zakopane, 39. MIELEWCZYK S. 1996 b. Zmiany w faunie ważek (Odonata) Tatrzańskiego Parku Narodowego. [W:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek. Tom II. Biologia, A. KOWNACKI