mgr Anna Lipska Warszawa, 27.06.2016 Streszczenie pracy doktorskiej: Uczestnictwo w rytuałach rodzinnych z perspektywy młodych dorosłych. Doświadczenie i funkcje psychologiczne Zaprezentowane w rozprawie doktorskiej badania własne dotyczą problematyki psychologicznej związanej z uczestnictwem w rytuałach i zwyczajach rodzinnych. Inspiracje do badań autorka czerpała przede wszystkim z antropologicznych i psychologicznych teorii, wskazujących na rytuały jako nieodzowny element życia człowieka, w szczególności zaś ukazujących rytuały i zwyczaje rodzinne jako fundament życia rodzinnego, a jednocześnie jako spełniające szereg funkcji dedykowanych rytuałowi w tradycyjnym znaczeniu. Literatura antropologiczna (zwłaszcza: Eliade, 1993, 1997, 1998; Turner, 2005; van Gennep, 2006) była dla autorki inspiracją do poszukiwania współczesnych rytuałów. Głównym celem badań było poznanie i opisanie specyfiki uczestnictwa w rytuałach rodzinnych (empiryczna eksploracja i klasyfikacja doświadczeń płynących z uczestnictwa) na podstawie relacji o nim młodych dorosłych, a także stworzenie typologii uczestnictwa. Ważnym było również określenie specyfiki oceny rytuałów rodzinnych przez młodych dorosłych oraz stworzenie typologii tej oceny. Towarzyszące temu opis właściwości rozwojowych uczestników oraz charakterystyka ich rodzin pochodzenia posłużyły lepszemu poznaniu badanych młodych dorosłych oraz w dalszej kolejności wiązały się z poszukiwaniem uwarunkowań różnego sposobu uczestnictwa i oceny. Natomiast opis praktykowanych przez polskie rodziny rytuałów i zwyczajów, poprzez wskazanie na to, jakie święta, wydarzenia czy dni są istotne w życiu współczesnej rodziny, ukazał szerszy kontekst zagadnienia uczestnictwa w rytuałach. Tak szeroko zakrojona eksploracja miała służyć też określeniu i opisaniu funkcji psychologicznych spełnianych przez uczestnictwo w rytuałach rodzinnych. 1
Praca zawiera opis i wyniki badań, w których uczestniczyło 91 młodych dorosłych w wieku od 23 do 34 roku życia, 51 kobiet i 40 mężczyzn. Badania przeprowadzono w okresie od kwietnia 2013 roku do maja 2014 r. w Warszawie i Krakowie. Miały charakter spotkań indywidualnych. W badaniach zostały wykorzystane zarówno metody ilościowe, jak i jakościowe. Wśród narzędzi o charakterze ilościowym, uwzględnione zostały zarówno narzędzia o uznanych własnościach psychometrycznych, jak również nowe narzędzia, między innymi Kwestionariusz Religijności Mojej Rodziny autorstwa Anny Lipskiej i Wandy Zagórskiej. Natomiast za optymalny sposób dotarcia do doświadczeń płynących z uczestnictwa w rytuałach rodzinnych uznano metodę idiograficzną, opartą na gromadzeniu danych jakościowych. Narzędziem zbierania danych o charakterze jakościowym był wywiad narracyjny, który w referowanych badaniach pełnił pierwszorzędną rolę. Był metodą najważniejszą ze względu na możliwość zebrania niezwykle bogatego materiału dotyczącego zjawiska uczestnictwa w rytuałach rodzinnych, które trudno badać w inny sposób. Na podstawie badań opisano współczesną rytualność polskich rodzin oraz specyfikę uczestnictwa w rytuałach rodzinnych. Opisano również osoby badane pod względem charakterystyk rozwojowych i ich rodziny pochodzenia ze względu na ich funkcjonowanie, religijność i strukturę rytuałów w rodzinie. Wyodrębniono 14 kategorii odpowiadających wymiarom uczestnictwa oraz 5 kategorii odpowiadających aspektom oceny i 4 kategorie związane z chęcią bądź nie kontynuowania rytuałów i zwyczajów rodzinnych. Biorąc pod uwagę nasilenie poszczególnych wymiarów uczestnictwa, stworzono jego typologię. Na podstawie dwuetapowej analizy skupień wyróżniono trzy typy: rodzinny, obrzędowy i nierytualny. Podobnie wyróżniono trzy typy oceny rytuałów. Przynależność do danego typu nie była związana ze statusem dorosłości badanego (poczuciem dorosłości, stopniem wyodrębnienia Ja, nasileniem doświadczania stającej się dorosłości) oraz, do pewnego stopnia, nie łączyła się z funkcjonowaniem rodziny. Sformułowano funkcje psychologiczne spełniane przez uczestnictwo w rytuałach i zwyczajach rodzinnych. Najważniejszymi (znajdującymi najpełniejsze odbicie w 2
narracjach młodych dorosłych) okazały się: funkcja porządkująca, osobo- i sensotwórcza oraz integrująca i afiliacyjna. Praca składa się z sześciu rozdziałów, z których pierwsze trzy zawierają teoretyczne wprowadzenie do problematyki i stanowią podstawę dla przeprowadzonych i omówionych w dalszej części wyników badań własnych. W pierwszym rozdziale przywołano możliwe definicje i klasyfikacje rytuałów, w szczególności rytuałów rodzinnych. Dokonano również ogólnego przeglądu obszarów badań nad tymi zjawiskami. W rozdziale drugim ukazano rodzinę jako środowisko, w którym człowiek ma szansę na poznawanie i doświadczanie rytuałów i zwyczajów oraz przedstawiono autorską koncepcję religijności rodziny. Przytoczono charakterystykę Modelu Kołowego Olsona, który został wykorzystany w przeprowadzonych badaniach. W rozdziale trzecim podjęto problematykę okresu wczesnej dorosłości. Po pierwsze okres ten został scharakteryzowany w świetle uznanych teorii i badań. Po drugie opisane zostały relacje młodych ludzi z rodziną pochodzenia oraz znaczące w tym kontekście wydarzenie, jakim jest założenie nowej rodziny. Po trzecie w związku z problematyką badań, której przedmiotem jest opowieść młodych dorosłych o rytuałach i zwyczajach rodzinnych, zaprezentowano pokrótce zagadnienia doświadczenia oraz pamięci. Rozdział czwarty poświęcony jest prezentacji problematyki i metody badań własnych. Szczegółowo omówiono cele i przedmiot badań, pytania badawcze, zastosowane metody oraz dobór próby. Ponadto została opisana metoda analizy materiału jakościowego. Piąty rozdział stanowi opis rezultatów przeprowadzonych badań. Praca została zakończona podsumowaniem, ogólną refleksją nad zjawiskiem uczestnictwa w rytuałach i zwyczajach rodzinnych oraz interpretacją uzyskanych wyników badań. Omówione w pracy wyniki badań zawierają wiele informacji, które pogłębiają wiedzę psychologiczną o życiu rodzinnym oraz zachęcają do dalszej eksploracji uczestnictwa w rytuałach i zwyczajach rodzinnych. Ponadto, mogą być pomocne w postępowaniu diagnostycznym i terapeutycznym w pracy z rodziną. Słowa kluczowe: rytuały i zwyczaje rodzinne, doświadczenie, autonarracje wspomnieniowe, analiza treści narracji, funkcje psychologiczne rytuałów rodzinnych, wczesna dorosłość 3
Anna Lipska, MA Warszawa, 27.06.2016 Summary of the Doctoral Dissertation: Participation in Family Rituals from the Perspective of Young Adults. Experience and Psychological Functions. The research results presented in the dissertation concern psychological aspects of participation in family rituals and routines. The research was inspired mainly by theories in the fields of anthropology and psychology, which indicate that rituals constitute an indispensable element in human life. The theories show family rituals and routines as the foundation of family life, as these rituals and routines play numerous functions dedicated to rituals in the traditional sense. Anthropological literature (Eliade, 1993, 1997, 1998; Turner, 2005; van Gennep, 2006) has inspired research into contemporary rituals. The main aim of this research was to define the specificity of participation in family rituals (empirical exploration and classification of relevant experiences), and offer a typology of participation. It was also important to describe the specificity of the evaluation of family rituals by young adults while providing a typology of this evaluation. The accompanying description of developmental characteristics of participants, along with description of their families, has enabled an accurate diagnosis of young adults and finding the conditions for various types of participation and evaluation. The description of rituals and routines practiced in Polish families shows which holidays, events, and days can be seen as important in the life of a family, and has provided a broad perspective on the participation in rituals. This broad exploration serves to find and describe the psychological roles performed by participating in family rituals. 4
The work contains a description of research and its results. The study involved 91 young adults aged 23 to 34, including 40 males and 51 females. It was conducted from April 2013 to May 2014, in Warsaw and Krakow, in the form of individual meetings. In this research quantitative and qualitative methods were used. The quantitative research was dependent on psychometric tools and new instruments, such as the My Family s Religiosity Questionnaire, authored by Anna Lipska and Wanda Zagórska. The ideographic method based on qualitative data was identified as optimal for analyzing experiences of participation in family rituals. The data was collected using narrative interviews. Such interviews proved to be the most important research tool as they enabled gathering a rich body of data on participation in family rituals, a phenomenon difficult to be measured with the use of other methods. Rituals and routines of contemporary Polish families and specificity of participation therein were described on basis of the research. Moreover, developmental characteristics of young adults as well as families characteristics (their functioning, structure of rituals and religiosity) were presented. The author identified 14 categories corresponding to the dimensions of participation, 5 categories corresponding to aspects of evaluation, and 4 categories related to willingness or lack of willingness to continue family rituals and routines. Based on intensification of each dimension of participation, the typology was created. On the basis of a two stage cluster analysis three types of participation in family ritual were differentiated: a family-focused type, a ritual-focused type and a negative-participation type. Similarly, three types of evaluation were separated. Belonging to a particular type was not associated with the status of adulthood (a sense of adulthood, differentiation of Self, emerging adulthood) and, to a certain extent, it was not related to the functioning of the family. The author defined psychological functions fulfilled by participating in family rituals and routines. The most important (most visibly reflected in the narratives of young adults) turned out to be: the ordering function, the role related to creating identity, as well as the integrating and affiliation function. 5
The dissertation consists of 6 chapters, the initial 3 chapters containing theoretical considerations of the problems of rituals, which constitute the base for research results introduced in next parts of this work. In the first chapter, definitions are presented along with classifications of rituals, particularly family rituals, followed by a general review of research areas concerning these phenomena. In the second chapter, family is shown as an environment providing an opportunity for learning and experiencing rituals and routines. Moreover, an original concept of religiosity in a family is proposed. The chapter also contains characteristics of Olson s Circumplex Model used in the research. In the third chapter, aspects of early adulthood are discussed. Firstly, this early period of life is characterized in the light of approved theories and research results. Secondly, young people s relationships with family of origin are reported in the context of the event of starting a new family. Thirdly, the subject of this research, i.e. the narratives of young people about family rituals and routines, leads to presentation of the problem of experience and the problem of memory. The fourth chapter is devoted to research methods. Objectives, the subject of research, research queries, research methods, and the choice of research samples are discussed. Moreover, the method used for qualitative data analysis are described. The fifth chapter offers description of research results. The work ends with a summary and a general review of the phenomenon of participation in family rituals and routines. Finally, an interpretation of the research results is provided. Conclusions based on the research analysis contain information which may contribute to the enhancement and deepening of the knowledge on the life of a family, while promoting further exploration of the problem of participation in family rituals and routines. Importantly, these results can be seen as a useful source of directions on diagnosis and therapy in the case of problems and difficulties concerning a family. Key words: family rituals and routines, experience, self-narratives of memories, analysis of narrative s content, psychological functions of family rituals, early adulthood 6