- - - - - ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Word count: 3122 Tables: 6 Figures: 0 References: 16 196 Wojciech Chalcarz (A,C,D,E,F,G), Sylwia Merkiel (A,B,C,D,E), Agata Taraska (B,F) Zak³ad ywnoœci i ywienia, Akademia Wychowania Fizycznego, Poznañ Ford and Nutrition Department, University School of Physical Education, Poznañ OCENA JAD OSPISÓW REALIZOWANYCH W ZESPOLE SZKÓ SPORTOWYCH ASSESSMENT OF MENUS FOR ADOLESCENTS IN SPORTS SCHOOL S³owa kluczowe: jad³ospisy, szko³y sportowe, m³odzie, dzieci, sport, ywienie, dieta Key words: menus, sports schools, adolescents, children, sport, nutrition, diet Streszczenie Wstêp. Celem pracy by³a ocena zawartoœci energii, makrosk³adników, witamin i sk³adników mineralnych w jad³ospisach realizowanych w zespole szkó³ sportowych w zale noœci od pory roku. Materia³ i metody. Analizowano 70 jad³ospisów z okresu od wrzeœnia 2006 do czerwca 2007 roku, obejmuj¹cych drugi lub trzeci tydzieñ kolejnych miesiêcy roku szkolnego, uzyskanych od dietetyków z zespo³u szkó³ sportowych i przeznaczonych dla m³odzie y mieszkaj¹cej w internacie. Ka dy jad³ospis sk³ada³ siê z trzech posi³ków. Zawartoœæ energii, makrosk³adników, witamin i sk³adników mineralnych obliczono programem komputerowym Dieta 2.0. Przy pomocy pakietu statystycznego SPSS 12.0 PL for Windows analizowano wp³yw pór roku na zawartoœæ energii i sk³adników pokarmowych. Wyniki. Nie stwierdzono statystycznie istotnego wp³ywu pory roku na zawartoœæ energii i analizowanych sk³adników pokarmowych. Jad³ospisy charakteryzowa³y siê zbyt wysok¹ zawartoœci¹ energii ogó³em, bia³ka ogó³em, bia³ka zwierzêcego, t³uszczów ogó³em, kwasów t³uszczowych nasyconych, dwucukrów, b³onnika pokarmowego, wszystkich witamin (z wyj¹tkiem witaminy D), jak równie zbyt wysok¹ zawartoœci¹ sk³adników mineralnych (zw³aszcza sodu), a zbyt nisk¹ zawartoœci¹ bia³ka roœlinnego, skrobi i kwasów t³uszczowych jednonienasyconych. Wnioski. B³êdy wystêpuj¹ce w jad³ospisie mo na by³oby wyeliminowaæ przede wszystkim poprzez przystosowanie tych jad³ospisów do faktycznych potrzeb energetycznych poszczególnych uczniów, szersze stosowanie albo oliwy z oliwek, albo oleju rzepakowego, ograniczenie t³uszczów zwierzêcych i cukru, wyeliminowanie z diety bogatych Ÿróde³ cholesterolu oraz zwiêkszenie udzia³u bia³ka roœlinnego i skrobi. Wskazane jest przeprowadzenie szczegó³owych badañ uwzglêdniaj¹cych faktyczne spo ycie ywnoœci przez uczniów zespo³u szkó³ sportowych i wprowadzenie ich edukacji ywieniowej odnoœnie bilansowania diety. Summary Medycyna Sportowa MEDSPORTPRESS, 2008; 3(6); Vol. 24, 196-202 Background. The aim of this study was to assess the influence of season on energy, macronutrient, vitamin and mineral content in menus for adolescents in sports school. Material and methods. Seventy menus offered to adolescents who attended boarding sports school were analysed. The menus, provided by school dieticians, were from the second or the third week of each month of the school year, from September 2006 to June 2007. The content of energy, macronutrients, vitamins and minerals was calculated by means of the Dieta 2.0 computer programme. The influence of season on energy and nutrient content was analysed using the SPSS 12.0 PL for Windows computer programme. Results. Statistical analysis showed no statistically significant influence on energy and nutrient content. The menus were characterised by excessive content of total energy, total protein, animal protein, total fat, saturated fatty acids, disaccharides, dietary fibre, all vitamins, except for vitamin D, as well as excessive content of minerals, especially sodium, along with deficient content of plant protein, starch and monounsaturated fatty acids. Conclusions. Nutritional inadequacies observed in the analysed menus can be easily eliminated by adjusting energy content to the adolescents' requirements, introducing either olive oil or rapeseed oil, reducing animal fat and sugar, eliminating rich sources of cholesterol and increasing content of plant protein and starch. Detailed research into energy and nutrient intake of adolescents in sports school should be carried out. Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. Wojciech Chalcarz, prof. nadzw. AWF Zak³ad ywnoœci i ywienia Akademii Wychowania Fizycznego 61-555 Poznañ, ul. Droga Dêbiñska 7, tel./fax: (0-61) 835-52-87 lub (0-61) 835-52-86, e-mail: chalcarz@awf.poznan.pl Otrzymano / Received 15.01.2008 r. Zaakceptowano / Accepted 27.05.2008 r.
Chalcarz W. i wsp., Ocena jad³ospisów w szko³ach sportowych - - - - - Wstêp Jednym z podstawowych wyzwañ, przed jakimi stoj¹ nauki o ywieniu cz³owieka, jest ywienie dzieci i m³odzie y uprawiaj¹cych sport. Dotychczasowa wiedza na ten temat jest ci¹gle niewystarczaj¹ca, gdy ka da dyscyplina sportu stosuje ró ne formy treningu i obci¹ eñ realizowanych w okresie roku treningowego. Dodatkow¹ trudnoœci¹ jest to, e dzieci i m³odzie s¹ w okresie wzrostu, a dodatkowe obci¹ enia treningiem wymagaj¹ stosowania indywidualnego podejœcia ywieniowego [1,2,3]. W zwi¹zku z powy szym wa ne jest przygotowanie dla m³odych sportowców odpowiedniej diety. Niestety brakuje prac analizuj¹cych jad³ospisy dostêpne dla dzieci i m³odzie y ze szkó³ sportowych. Dotychczasowe prace koncentruj¹ siê przede wszystkim na ocenie sposobu ywienia m³odzie y szkolnej w wê - szym [4,5] lub w szerszym zakresie [6] oraz dzieci i m³odzie y z nadwag¹ i oty³oœci¹ [7,8,9]. Wiêkszoœæ posi³ków spo ywanych przez m³odzie szkoln¹ zaliczono do nieprawid³owych. Podstawowymi b³êdami ywieniowymi by³ nadmiar sodu oraz niedobory wapnia, witaminy D i elaza. Z kolei diety m³odzie y z nadwag¹ i oty³oœci¹ charakteryzowa³y siê zbyt wysokim spo yciem energii i wiêkszoœci analizowanych sk³adników pokarmowych, a sk³ad kwasów t³uszczowych mia³ wiêcej cech sprzyjaj¹cych aterogenezie ni u dzieci z grupy kontrolnej. Zastosowanie u nich diet redukcyjnych spowodowa³o znaczne zmniejszenie poda y wszystkich makrosk³adników i mikrosk³adników. Oznaczono równie zawartoœæ fosforu i elaza w racjach pokarmowych m³odzie y z wybranych internatów szkó³ œrednich [10], przy czym nie stwierdzono niedoborów fosforu, a niedobór elaza wyst¹pi³ sporadycznie. Z oceny dekadowych jad³ospisów realizowanych w ywieniu m³odzie y w wieku od 16 do 18 lat na wakacyjnym obozie rekreacyjno-sportowym [11] wynika, e nie zapewni³y one zbilansowania poda y niektórych sk³adników od ywczych. Celem pracy by³a ocena zawartoœci energii, makrosk³adników, witamin i sk³adników mineralnych w jad³ospisach realizowanych w zespole szkó³ sportowych w zale noœci od pory roku. Materia³ i metody Analizowano 70 jad³ospisów z okresu od wrzeœnia 2006 do czerwca 2007 roku, obejmuj¹cych drugi lub trzeci tydzieñ kolejnych miesiêcy roku szkolnego, uzyskanych od dietetyków z zespo³u szkó³ sportowych i przeznaczonych dla m³odzie y mieszkaj¹cej w internacie. Ka dy jad³ospis sk³ada³ siê z trzech posi³ków. Dietetycy podali równie informacje odnoœnie technologii przygotowania posi³ków, wielkoœci porcji w gramach i godzin spo ycia posi³ków. W analizowanym okresie z jad³ospisów korzysta³o 160 uczniów i uczennic gimnazjum oraz liceum w wieku od 13 do 18 lat. Zawartoœæ energii, makrosk³adników, witamin i sk³adników mineralnych obliczono programem komputerowym Dieta 2.0. Program ten uwzglêdni³ automatycznie straty technologiczne podczas obróbki ywnoœci. Przy pomocy pakietu statystycznego SPSS 12.0 PL for Windows analizowano wp³yw pór roku na zawartoœæ energii i sk³adników pokarmowych. Uzyskane wyniki porównano z normami Instytutu ywnoœci i ywienia (I ) dla m³odzie y gimnazjalnej i licealnej, czyli w wieku od Background One of the main challenges of human nutrition is nutrition of children and adolescents who practise sport. Knowledge in this field is still incomplete since each sports discipline requires various forms of training and different training loads throughout the training year. What makes this issue even more complex and difficult to deal with, is children's and adolescents' development which, along with specific training loads, requires individual nutritional approach [1,2,3]. Therefore, it is indispensable to provide adequate diet for young athletes. Unfortunately, there is lack of studies into adequacy of the menus offered for students in sports schools. Articles on this issue, which have been published so far, focus on the assessment of vitamin and mineral intake [4,5] or dietary intake and food habits [6] in school children and in overweight and obese children and adolescents [7,8,9]. Most of the meals consumed by the studied children and adolescents were assessed as unbalanced. The main nutritional inadequacies were sodium excess and calcium, vitamin D and iron deficiency. The diets of overweight and obese children and adolescents were characterised by excessive intake of energy and most of the analysed nutrients, along with adverse fatty acid composition posing higher risk of atherogenesis than in control group. Introducing calorie-restricted diets in this group resulted in lower intake of macro- and micronutrients. In another study, aimed at assessing phosphorus and iron content in food rations for adolescents from selected dormitories [10], no phosphorus deficiency was observed and iron deficiency was very rare. Finally, the evaluation of ten-day menus offered to adolescents aged 16 to 18 years during their holidays in a sports camp [11] led to a conclusion that content of some of the nutrients was not balanced. The aim of this study was to assess the influence of season on energy, macronutrient, vitamin and mineral content in menus for adolescents in sports school. Material and methods Seventy menus offered to adolescents who attended boarding sports school were analysed. The menus, provided by school dieticians, were from the second or the third week of each month of the school year, from September 2006 to June 2007. Each menu was comprised of three meals. The dieticians gave also detailed information on meal preparation, portion size in grams and the time of serving meals. During the studied period, the menus were offered to 160 girls and boys aged 13 to 18 years. The content of energy, macronutrients, vitamins and minerals was calculated by means of the Dieta 2.0 computer programme. The output was automatically diminished by the programme by losses of nutrients during meal preparation. The influence of season on energy and nutrient content was analysed using the SPSS 12.0 PL for Windows computer programme. The results were compared to the dietary reference values for girls and boys aged 13 to 18 years worked out by the National Food and Nutrition 197
Chalcarz W. et al., Evaluation of menus in sports schools - - - - - 13 do 18 lat, zgodnie z podzia³em ludnoœci na grupy zaproponowanym przez I [12]. Normy na spo ycie obliczono dla du ej aktywnoœci fizycznej, stosuj¹c wspó³czynnik 2,0, zgodnie z zaleceniami I [12]. Wyniki W Tabelach 1-6 przedstawiono, odpowiednio, œredni¹ zawartoœæ energii ogó³em i udzia³ energii z makrosk³adników, œredni¹ zawartoœæ bia³ka ogó³em, bia³ka zwierzêcego i roœlinnego, œredni¹ zawartoœæ t³uszczów ogó³em, kwasów t³uszczowych i cholesterolu, œredni¹ zawartoœæ wêglowodanów, œredni¹ zawartoœæ witamin oraz œredni¹ zawartoœæ sk³adników mineralnych w analizowanych jad³ospisach w zale noœci od pory roku. 198 Institute in Warsaw [12]. The reference values were calculated using coefficient 2.0 for high level of physical activity as recommended by the National Food and Nutrition Institute [12]. Results Tables 1 to 6 show, respectively, mean content of total energy and mean percentage of energy from macronutrients, mean content of total, animal and plant protein, mean content of total fat, fatty acids and cholesterol, mean content of carbohydrates, mean content of vitamins and mean content of minerals in the studied menus by season. Tab. 1. Œrednia zawartoœæ energii ogó³em oraz œredni udzia³ energii z makrosk³adników w zale noœci od pory roku Tab. 1. Mean content of energy and mean percentage of energy from protein, fat and carbohydrates by season Tab. 2. Œrednia zawartoœæ bia³ka ogó³em oraz bia³ka zwierzêcego i roœlinnego w zale noœci od pory roku Tab. 2. Mean content of total, animal and plant protein by season Tab. 3. Œrednia zawartoœæ t³uszczów ogó³em oraz kwasów t³uszczowych i cholesterolu w zale noœci od pory roku Tab. 3. Mean content of total fat, fatty acids and cholesterol by season
Chalcarz W. i wsp., Ocena jad³ospisów w szko³ach sportowych - - - - - Tab. 4. Œrednia zawartoœæ wêglowodanów w zale noœci od pory roku Tab. 4. Mean content of carbohydrates by season Tab. 5. Œrednia zawartoœæ witamin w zale noœci od pory roku Tab. 5. Mean vitamin content by season 199
Chalcarz W. et al., Evaluation of menus in sports schools - - - - - Tab. 6. Œrednia zawartoœæ sk³adników mineralnych w zale noœci od pory roku Tab. 6. Mean mineral content by season Nie stwierdzono statystycznie istotnego wp³ywu pory roku na spo ycie energii i analizowanych makrosk³adników, witamin oraz sk³adników mineralnych. 200 Dyskusja Brak statystycznie istotnego wp³ywu pór roku na spo ycie energii i analizowanych sk³adników pokarmowych œwiadczy pozornie korzystnie o autorach jad³ospisów, gdy potrafili ustawiæ je tak, e przez ca³y rok zapewni³y dowóz energii i wszystkich sk³adników pokarmowych na tym samym poziomie. Jednak e niepotrzebnie zwiêkszyli oni zawartoœæ energii ogó- ³em w opracowanych jad³ospisach a o 27% w stosunku do maksymalnych zaleceñ I dla tej grupy m³odzie y. Dodatkowym ich b³êdem by³o to, e do przygotowania racji pokarmowej uwzglêdnili przede wszystkim produkty pochodzenia zwierzêcego, o czym œwiadczy zaledwie 41,5-procentowy udzia³ bia³ka roœlinnego zamiast 50%-70% [13]. W porównaniu do obowi¹zuj¹cych zaleceñ dotycz¹cych ywienia dzieci i m³odzie y [12,13] nast¹pi³o równie przekroczenie zawartoœci wiêkszoœci makrosk³adników, a przede wszystkim bia³ka ogó³em, t³uszczów ogó³em, cholesterolu, b³onnika pokarmowego, kwasów t³uszczowych nasyconych, witamin (z wyj¹tkiem witaminy D), jak równie sk³adników mineralnych, przy niedoborze kwasów t³uszczowych jednonienasyconych i wielonienasyconych oraz zbyt niskim udziale bia³ka roœlinnego i skrobi. Zawartoœæ witaminy D waha³a siê od 3,62 µg, dla jad³ospisu zimowego, do 5,03 µg dla jad³ospisu wiosennego, czyli wynosi³a od 36,2% do 50,3% normy na poziomie zalecanym [12]. Szczególnie niepokoj¹ce by³o prawie piêtnastokrotne przekroczenie minimalnego spo ycia sodu. Bardzo negatywnie nale y oceniæ to, e opracowane jad³ospisy zamiast stanowiæ dietê wysokowêglowodanow¹, zalecan¹ dla osób aktywnych fizycznie [13,14], nabra³y charakteru diety wysokot³uszczowej. Równie niekorzystne by³o znaczne przekroczenie zawartoœci wiêkszoœci witamin i sk³adników mineralnych, gdy zarówno witaminy, jak i sk³adniki mineralne s¹ zwi¹zkami biologicznie czynnymi i trudno przewidzieæ ich wp³yw na organizm cz³owieka w przypadku spo ywania ich w nadmiarze [15]. Z uwagi na to, e opracowany jad³ospis by³ zbyt wysokoenergetyczny w stosunku do potrzeb uczniów, powstaje pytanie, w jaki sposób m³odzie bilansowa- ³a swoj¹ dietê, korzystaj¹c z otrzymanych produktów Statistical analysis showed no significant influence of season on energy and nutrient content. Discussion The lack of statistically significant influence of season on energy and nutrient content may be outwardly to the dieticians' credit because they managed to keep equal content of energy and all nutrients in the menus throughout the whole school year. However, total energy content in the studied menus exceeded by 27% the upper level of recommendations for this group of adolescents. Another inadequacy was composing meals using mainly animal products, which resulted in a low content of plant protein only 41.5% of total protein instead of 50% to 70% [13]. In comparison to the nutritional recommendations for adolescents [12,13], the content of most of the macronutrients was excessive, particularly the content of total protein, total fat, saturated fatty acids, cholesterol and dietary fibre. Moreover, the content of vitamins, except for vitamin D, as well as mineral content was too high, while the content of monounsaturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, plant protein and starch was too low. Mean content of vitamin D was the lowest in winter menus, 3,62 µg, and the highest in spring menus, 5,03 µg, which is equivalent to, respectively, 36,2% and 50,3% of the recommended intake [12]. It was highly unfavourable that sodium content exceeded recommended minimal intake as many as almost fifteen times. Another adverse characteristic of the studied menus was that they were typical of high-fat diet instead of high-carbohydrate diet recommended for physically active people [13,14]. Similarly, excessive content of most of the vitamins and minerals is to the menus' disadvantage, since both vitamins and minerals are biologically active substances which may have unforeseeable consequences for human organism when eaten in excess [15]. Owing to the fact that total energy content in the studied menus exceeded adolescents' energy requirements, the question arises as to how the adolescents balanced their diets using products and dishes offered in those menus. In order to answer this question, detailed research into energy and nutrient intake of adolescents in sports school should be carried out. Inadequacies in the studied menus can be easily
Chalcarz W. i wsp., Ocena jad³ospisów w szko³ach sportowych - - - - - i potraw. Aby odpowiedzieæ na to pytanie, nale a³oby przeprowadziæ szczegó³owe badania uwzglêdniaj¹ce faktyczne spo ycie energii i sk³adników pokarmowych przez uczniów zespo³u szkó³ sportowych. B³êdy wystêpuj¹ce w jad³ospisie mo na by³oby ³atwo wyeliminowaæ przede wszystkim przez przystosowanie tych jad³ospisów do faktycznych potrzeb energetycznych poszczególnych uczniów, szersze stosowanie albo oliwy z oliwek, albo oleju rzepakowego, ograniczenie t³uszczów zwierzêcych i cukru, wyeliminowanie z diety bogatych Ÿróde³ cholesterolu oraz zwiêkszenie udzia³u bia³ka roœlinnego i skrobi. Zmniejszenie zawartoœci sodu w polskiej diecie wymaga³oby wprowadzenia Narodowego Programu Profilaktyki Nadciœnienia Têtniczego zgodnie z nasz¹ wczeœniejsz¹ propozycj¹ [16]. Wnioski 1. Analizowane jad³ospisy charakteryzowa³y siê zbyt wysok¹ zawartoœci¹ energii ogó³em, bia³ka ogó- ³em, bia³ka zwierzêcego, t³uszczów ogó³em, kwasów t³uszczowych nasyconych, dwucukrów, b³onnika pokarmowego, wszystkich witamin (z wyj¹tkiem witaminy D) oraz sk³adników mineralnych (zw³aszcza sodu), a zbyt nisk¹ zawartoœci¹ bia³ka roœlinnego, skrobi i kwasów t³uszczowych jednonienasyconych. 2. B³êdy wystêpuj¹ce w jad³ospisie mo na by³oby wyeliminowaæ przede wszystkim przez przystosowanie tych jad³ospisów do faktycznych potrzeb energetycznych poszczególnych uczniów, szersze stosowanie albo oliwy z oliwek, albo oleju rzepakowego, ograniczenie t³uszczów zwierzêcych i cukru, wyeliminowanie z diety bogatych Ÿróde³ cholesterolu oraz zwiêkszenie udzia³u bia³ka roœlinnego i skrobi. 3. Wskazane jest przeprowadzenie szczegó³owych badañ uwzglêdniaj¹cych faktyczne spo ycie ywnoœci przez uczniów zespo³u szkó³ sportowych i wprowadzenie ich edukacji ywieniowej odnoœnie bilansowania diety. Piœmiennictwo / References eliminated by, first of all, adjusting energy content to the real energy requirements of adolescents, introducing either olive oil or rapeseed oil, reducing animal fat and sugar, excluding rich sources of cholesterol and increasing content of plant protein and starch. Reducing sodium content in Polish diets requires introducing the National Hypertension Prevention Programme as we suggested in our previous article [16]. Conclusions 1. The studied menus were characterised by excessive content of total energy, total protein, animal protein, total fat, saturated fatty acids, disaccharides, dietary fibre, all vitamins, except for vitamin D, as well as minerals, particularly sodium, along with deficient content of plant protein, starch and monounsaturated fatty acids. 2. Inadequacies in the studied menus can be eliminated by, first of all, adjusting energy content to the real energy requirements of adolescents, introducing either olive oil or rapeseed oil, reducing animal fat and sugar, excluding rich sources of cholesterol and increasing content of plant protein and starch. 3. Detailed research into energy and nutrient intake of adolescents in sports school should be carried out and a programme for nutritional education among those students should be implemented in order to teach them how to balance their diets. 1. American Academy of Pediatrics, Committee on Sports Medicine and Fitness. Intensive training and sports specialization in young athletes. Pediatrics 2000; 106 (1): 154-157. 2. Radzimirska-Graczyk M, Chalcarz W. Development of children and school youth and sports activity. New Med 2006; 9: 35-38. 3. Radzimirska-Graczyk M, Chalcarz W. Zalecenia ywieniowe dla dzieci i m³odzie y szkolnej uprawiaj¹cej sport. Medycyna Sportowa 2005; 21: 183-187. 4. Jakubik N, Krzych-Fa³ta E, Samoliñski B, Górska A. Ocena jad³ospisów dzieci w wieku szkolnym pod k¹tem zapotrzebowania na sk³adniki mineralne i witaminy. Pielêg Pol 2006; 1: 32-36. 5. Ustymowicz-Farbiszewska J, Smorczewska-Czupryñska B, Karczewski JK, Fi³on J, Sini³o M. Ocena zawartoœci magnezu w dietach m³odzie y gimnazjalnej z Bia³egostoku i okolic. J Elem 2005; 10 (1): 185-91. 6. Ustymowicz-Farbiszewska J, Smorczewska-Czupryñska B, Karczewski JK, Lach J. Jakoœciowa i iloœciowa ocena ywienia m³odzie y gimnazjalnej z Bia³egostoku i okolic. Wiad Lek 2002; 55 (suppl. 1): 550-555. 7. Czerwonogrodzka A, Bawa S. Spo ycie energii oraz makrosk³adników przez dzieci w wieku 7-12 lat z nadwag¹ i oty³oœci¹ prost¹. Roczn PZH 2007; 58 (1): 53-60. 8. Buczek S, Jab³oñski E. Sk³adniki mineralne i witaminy w diecie redukcyjnej dzieci oty³ych. Pediatr Wspó³cz 2004; 6 (2): 121-125. 9. Obuchowicz A, Œwiêtochowska-Chechliñska A, Marek M. Ocena sk³adowej t³uszczowej ca³odziennych racji pokarmowych dzieci miejskich z oty³oœci¹ prost¹ jako czynnika zagro enia rozwojem mia d ycy. Pediatr Pol 2001; 76 (3): 179-185. 10. Czapska D, Ustymowicz-Farbiszewska J, Karczewski J. Fosfor i elazo w racjach pokarmowych m³odzie y wybranych internatów szkó³ œrednich woj. bia³ostockiego w latach 1980-1993. Biul Magnezol 1998; 3 (2): 83-88. 201
Chalcarz W. et al., Evaluation of menus in sports schools - - - - - 11. Gacek M, Fiedor M. Iloœciowa i jakoœciowa ocena zbiorowego ywienia m³odzie y w wieku 16-18 lat na wakacyjnym obozie sportowym. Roczn PZH 2005; 56 (3): 253-258. 12. Ziemlañski Œ (ed.). Normy ywienia cz³owieka. Fizjologiczne podstawy. Warszawa 2001. 13. Chalcarz W. Praktyczne wykorzystanie wspó³czesnych zaleceñ ywieniowych w kulturze fizycznej [W:] Kie³basiewicz-Drozdowska I, Siwiñski W (eds.). Teoria i metodyka rekreacji ruchowej. (Zagadnienia podstawowe). Poznañ 2001; 141-163. 14. Montfort-Steiger V, Williams CA. Carbohydrate intake considerations for young athletes. J Sports Sci Med 2007; 6: 343-352. 15. Brouns F. Nutritional needs of athletes. Chichester, New York, Brisbane, Toronto, Singapore 1993. 16. Merkiel S, Chalcarz W. Modifying salt intake to prevent hypertension [published erratum appears in New Med (Wars.) 2006; 9 (3): 87]. New Med (Wars.) 2006; 9 (2): 30-34. 202