RAPORT KOŃCOWY. dotyczący DIAGNOZY I ANALIZY PROBLEMU WSPARCIA PSYCHOTRAUMATOLOGICZNEGO OSÓB MŁODYCH W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM

RAPORT KOŃCOWY dotyczący DIAGNOZY I ANALIZY PROBLEMU WSPARCIA PSYCHOTRAUMATOLOGICZNEGO OSÓB MŁODYCH W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM Opracowanie: Lech Kalita 1

Spis treści 1. Streszczenie 3 2. Wprowadzenie 5 2.1 Zjawisko traumy 5 2.2 Trauma a problemy zawodowe 6 2.3. Trauma a wykluczenie społeczne 8 3. Cele badania 10 4. Metodologia badania 13 5. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza zasobów metodą desk research 16 6. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza zasobów metodą CATI 23 7. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza braków metodą desk research 32 8. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza braków metodą CATI 39 9. Diagnoza potrzeb diagnoza metodą IDI 46 10. Diagnoza potrzeb diagnoza metodą FGI 50 11. Diagnoza potrzeb diagnoza metodą paneli eksperckich 57 12. Wnioski z przeprowadzonych badań 65 13. Rekomendacje dla dalszej realizacji projektu 71 14. Bibliografia 77 15. Załączniki 81 2

1. Streszczenie Niniejszy dokument stanowi kompletny raport z badania przeprowadzonego w okresie 20.01.2012 roku 06.05.2012 roku, Badanie polegało na diagnozie potrzeb oferty psychotraumatologicznej dla młodzieży straumatyzowanej w województwie pomorskim na potrzeby projektu pod nazwą: PI Centrum Pomocy Psychotraumatologicznej w woj. Pomorskim Innowacyjny model wspierania młodzieży straumatyzowanej z wykorzystaniem doświadczeń niemieckich. Opracowanie każdego modelu pomocy psychologicznej musi opierać się na podstawach uzasadniających zarówno samą ideę tworzenia owego systemu, jak i jego formę. Z tego powodu pierwszym krokiem tworzenia systemu powinna być kompleksowa diagnoza problemu, z wyszczególnieniem diagnozy istniejącej infrastruktury pomocowej oraz diagnozy potrzeb. Celem badania było przeprowadzenie analizy i diagnozy wsparcia psychotraumatologicznego osób młodych w kontekście mocnych i słabych stron systemu wsparcia młodzieży. Wśród bardziej szczegółowych celów badania wyróżniono: zbadanie warunków dla utworzenia nowego modelu oraz nowych instytucji pomagających młodzieży po traumie psychicznej; wskazanie zasobów i braków w istniejącym systemie pomocowym; diagnozę potrzeb wśród profesjonalistów z zakresu ochrony zdrowia psychicznego oraz wśród przyszłych beneficjentów; oraz zgromadzenie wskazówek, rekomendacji i sugestii w zakresie działania powstającej instytucji. Metodologia badania łączy metody jakościowe z metodami ilościowymi. Jest zestawieniem metod stosowanych w badaniach społecznych z metodami popularnymi w marketingowych badaniach rynku. Kompleksowa diagnoza za pomocą zróżnicowanego katalogu metod miała służyć przede wszystkim uwzględnieniu rozmaitych perspektyw badawczych projektowana była zgodnie z zasadą triangulacji metodologicznej triangulacji źródeł danych, metod badania oraz perspektyw badawczych. Wnioski z poszczególnych części badania obejmują kilka najważniejszych obszarów: 3

potrzebę zwiększenia dostępności usług, potrzebę wprowadzenia oferty szkoleniowej oraz potrzebę sformułowania modelu pomocy uwzględniającego szczegółową diagnozę oraz konieczność pracy środowiskowej i dialogu społecznego. Projekt badawczy został zrealizowany przez firmę PSYCHE Lech Kalita na zlecenie Fundacji Pomorskie Centrum Psychotraumatologii. Autorem projektu badawczego i metodologii badań był Lech Kalita. Realizatorami poszczególnych elementów diagnozy i autorami raportów cząstowych byli: Agnieszka Małecka-Jagła (desk research i IDI), Dorota Modrzyńska (panele ekspertów) i Lech Kalita (FGI oraz CATI). Rolę zewnętrznego konsultanta naukowego w zakresie metodologii badań pełniła osoba o uznanym dorobku akademickim, dr hab. Wioletta Radziwiłłowicz. Autorem raportu końcowego jest Lech Kalita. 4

2. Wprowadzenie Niniejszy rozdział zawiera podstawowe informacje na temat zjawiska traumy, dostarczające merytorycznego tła dla realizowanego projektu badawczego. Szerzej omówiono kwestie dotyczące problemów zawodowych oraz wykluczenia społecznego młodych ludzi doświadczających traum, uznane za jedne z najbardziej palących zagadnień. 2.1. Zjawisko traumy psychicznej Zjawisko traumy psychicznej ma niewątpliwie ogromne znaczenie w patogenezie zaburzeń psychicznych, co rozpoznawali zarówno klasycy teorii psychoterapeutycznych (Freud, 1975, Ferenczi, 1933), jak i współcześni teoretycy (np. Herman, 2002; Symington, 2002) oraz twórcy psychiatrycznych podręczników diagnostycznych ICD-10 oraz DSM-IV. Pojęcie traumy w najprostszej, najbardziej uniwersalnej i najbardziej spopularyzowanej definicji określić można jako psychiczny uraz lub ranę, bądź silny wstrząs psychiczny o szkodliwych skutkach (Colman, 2006). Przyjmując tę najprostszą definicję zauważymy, że traumy psychiczne są zjawiskiem powszechnym, przed którym trudno się uchronić. Jednocześnie trauma może wywierać bardzo różne skutki na osobach, które jej doświadczają. David Taylor (w: Garland, 2009) przytacza badania, wedle których badacze stwierdzili, że 60% mężczyzn i 50% kobiet (dane powstały w oparciu o reprezentatywną próbę obywateli USA) w ciągu życia doświadczy przynajmniej jednego traumatycznego wydarzenia np. gwałtu, katastrofy żywiołowej, wojny, wypadku, itp. Cytowany autor dodaje jednocześnie, że jedynie u pewnego odsetka tych osób rozwinie się zaburzenie stresu pourazowego (PTSD). Według tych samych danych rozpowszechnienie PTSD w całej populacji wynosi 7,8%. Ponad jedna trzecia z tej liczby cierpi na chroniczną, wieloletnią postać zaburzenia. Trauma jako zjawisko psychologiczne o poważnych i utrzymujących się 5

konsekwencjach jest zatem ważnym problemem społecznym, gdyż dotyka licznej grupy osób. Wśród osób szczególnie podatnych na niszczący wpływ traumy wskazać możemy zwłaszcza ludzi młodych. Wielu autorów (np. Winnicott, 1947; Searles, 1959; Wadell, 1998; Faimberg, 2005; Garland, 2005; Campbell, 2008, Kalita, 2008; Smolen, 2009) przedstawia doniesienia kliniczne wskazujące na ogromną rolę wczesnodziecięcych traum psychicznych skoro zaś okres adolescencji, często także wczesnej dorosłości, jest ponownym zmierzeniem się z wczesnymi dylematami (zob. np. Blos, 1985), zwykle bywa czasem szczególnie silnego narażenia na traumę. Dodatkowym czynnikiem zagrażającym młodym ludziom jest specyfika tego okresu rozwojowego w myśl koncepcji Lauferów (1984) w adolescencji dojść może do tzw. załamania rozwojowego, które zarówno samo ma charakter traumatyczny, jak i osłabia mechanizmy obronne jednostki, narażając ją na kolejne traumy. Ze wszystkich tych względów młodzież straumatyzowaną uznać należy za grupę szczególnie potrzebującą wsparcia specjalistów i modelu pomocy możliwie najlepiej dopasowanego do jej potrzeb. 2.2. Trauma a problemy zawodowe Trauma może skutkować długotrwałymi negatywnymi skutkami dla jednostki. Jednym ze sposobów rozpoznania, czy dana osoba doznała emocjonalnej bądź psychologicznej traumy może być przyjrzenie się nawracającym kłopotom w jej życiu. Dzięki temu nabrać można pewnego wglądu we wcześniejszą sytuację, która doprowadziła do urazu psychicznego i rozregulowania funkcjonowania psychicznego. Wśród powszechnych skutków traumy wymienia się: nadużywanie substancji kompulsywne wzorce zachowań zachowania autodestrukcyjne i impulsywne niekontrolowane, natrętne myśli 6

niezdolność dokonywania zdrowych wyborów zawodowych objawy dysocjacyjne poczucie nieskuteczności, wstydu, rozpaczy i beznadziei wrażenie trwałego uszkodzenia utratę wcześniejszych przekonań Często spotykane interpersonalne konsekwencje traumy dotyczą: niezdolności do podtrzymania bliskich relacji bądź wyboru odpowiednich przyjaciół/partnerów problemów seksualnych wrogości kłótni z członkami rodziny, pracodawcami i współpracownikami wycofania społecznego nieustannego poczucia zagrożenia. Taki obraz zaburzeń traumatycznych pozwala zbudować sobie wyobrażenie kłopotów zawodowych i społecznych, z jakimi musi borykać się straumatyzowana młodzież. Badania w tym zakresie prowadzili m.in. Hillenberg i Wolf (1989), którzy zajęli się psychologicznym wpływem wydarzeń traumatycznych na życie zawodowe. W swojej pracy dokonali przeglądu innych badań dotyczących psychospołecznych skutków traumy. Zauważając wagę tego problemu autorzy zalecają podejmowanie kompleksowych działań psychologicznych w reakcji na traumę. Wyraźnie wskazują, że programy doradztwa zawodowego dla osób dotkniętych traumą należy osadzić w instytucjonalnej sieci dającej psychologiczne poczucie bezpieczeństwa. Także najnowsze doniesienia wskazują na wzajemne powiązania między specjalistyczną pomocą psychologiczną a aktywnością zawodową. Carol Boyer (2010) w swoim wystąpieniu podczas 3 rd Annual Trauma Spectrum Conference zwróciła uwagę, że osoby straumatyzowane doświadczają kłopotów w obszarze zatrudnienia ale także podkreśliła odwrotny kierunek, wykazując, iż uzyskanie zatrudnienia sprzyja leczeniu stanów traumatycznych. Boyer wskazała 7

także na kluczową rolę rozpowszechniania wiedzy na temat traumy psychicznej. Wypowiedzi na temat szkodliwego wpływu traumy psychicznej na zatrudnienie pojawiają się także w skąpej polskojęzycznej literaturze tematu zob. np. publikacje na stronach www Polskiego Towarzystwa Badań nad Stresem Potraumatycznym. W takim kontekście stworzenie dopasowanego modelu psychologicznej pomocy dla straumatyzowanej młodzieży stanowi zadanie bezpośrednio związane z podniesieniem szans tych osób na zatrudnienie co w świetle zaprezentowanych wyników może z kolei zwrotnie wpływać korzystnie na proces leczenia traumy. 2.3. Trauma a wykluczenie społeczne Mimo stosunkowo dużej powszechności traumy psychicznej w ogólnej populacji trauma ze względu na przytoczone wyżej objawy często może skutkować wykluczeniem społecznym. Wskutek zwrotnego wpływu wykluczenia społecznego trauma psychiczna często ma nasilony, chroniczny, powtarzalny charakter kładący się czasem cieniem na całe życie danej osoby. Wiele grup społecznych doświadcza negatywnego wpływu przedłużonej bądź przekazywanej z pokolenia na pokolenie traumy jak w przypadkach międzypokoleniowych cykli przemocy domowej bądź nadużywania substancji. Przegląd badań dokonany przez Nietlisbach i Maeckera (2009) nie pozostawia wątpliwości co do związków między traumą a wykluczeniem społecznym. Osoby doświadczające długotrwałych skutków traumy psychicznej często doświadczają (i zgłaszają) rozmaitych form stygmatyzacji psychospołecznej (Bolton, Litz, Glenn, Orsillo i Roemer, 2002; Borja, Callahan i Long, 2006, Kallstrom-Fuqua, Weston i Marshall, 2004). Stygmatyzacja pochodzi z innych niż trauma źródeł wynika na przykład z braku zrozumienia dla psychologicznych kłopotów, braku empatii czy pragnienia zdystansowania się od osób doświadczających psychicznych trudności (Arbanas, 2008, Kelly i Jorm, 2007). Jednym z objawów stygmatyzacji może być wykluczenie społeczne. Wiemy, że osoby stygmatyzowane w taki sposób często doświadczają ostracyzmu czego dowodem jest utrata zatrudnienia czy możliwości mieszkaniowych (Bordieri i Drehmer, 1986; DePaulo i Morris, 2006, Morris, Sinclair i DePaulo, 2007). 8

Nietlisbach i Maercker wykazują (2009), że objawy traumy psychicznej (np. poczucie osamotnienia, utrzymujące się nadmierne pobudzenie) oraz czynniki interpersonalne (np. odrzucenie społeczne czy tak zwane zmęczenie współczuciem dla ofiar traumy) mogą skutkować wzmożeniem i zgeneralizowaniem wykluczenia społecznego w przypadku ludzi cierpiących na długotrwałe konsekwencje traum psychicznych. Takie przeżycia mogą stanowić dodatkowe obciążenie emocjonalne dla ofiar traumy. Z drugiej strony istnieją dowody na to, że społeczne uznanie danej osoby za kogoś, kto przeżył traumę stanowi czynnik sprzyjający zdrowieniu (Maercker i Muller, 2004; Muller, Moergeli i Maercker, 2008). Wydaje się, że w związku z tym model najpełniej przeciwdziałający wykluczeniu społecznemu oraz problemom zawodowym młodych, straumatyzowanych osób powinien obejmować zarówno specjalistyczną pomoc psychologiczną dla tych ludzi, jak i odpowiednio ukierunkowaną edukację, pozwalającą ryzyko stygmatyzacji przekształcić w sprzyjającą zdrowieniu wiedzę społeczną. 9

3. Cele badania Podstawowym celem przeprowadzonego badanie było dostarczenie wniosków i rekomendacji pozwalających na dopracowanie modelu pomocy młodzieży straumatyzowanej w województwie pomorskim. Wnioski i rekomendacje zostały oparte na danych pozyskanych w opisanym niżej procesie diagnozy. Podstawowym kryterium realizacja badania było uzyskanie kompletnej perspektywy ujęcia diagnozowanego problemu. Z tego względu metodologia badania obejmowała szereg uzupełniających się narzędzi, zaś dane pozyskiwano w kilku niezależnych od siebie źródłach w istniejących opracowaniach; wśród przedstawicieli instytucji; wśród grup specjalistów; wśród potencjalnych beneficjentów modelu; oraz wśród ekspertów w dziedzinie pomocy straumatyzowanej młodzieży. Obszary, w których dążono do sformułowania wniosków i rekomendacji na poziomie szczegółowym scharakteryzować można poprzez przedstawienie listy zagadnień badawczych: Obszar diagnozy zasobów: Czy w woj. pomorskim istnieją miejsca, gdzie młode osoby z zaburzeniami potraumatycznymi (dalej zwani beneficjentami projektu) mogą korzystać z pomocy? Jakie są kryteria pomocy dla beneficjentów projektu? Jak przedstawia się długość oczekiwania na pomoc przez beneficjentów projektu? Jacy specjaliści (np. psychologowie, psychiatrzy, lekarze) pozostają do dyspozycji beneficjentów projektu? Jak wygląda współpraca między poszczególnymi elementami systemu pomocy? Jaka jest przyjęta polityka pomocy osobom niepełnoletnim? Czy pomoc jest uzależniona od ubezpieczenia zdrowotnego? Czy pomoc obejmuje przypadki podwójnej diagnozy beneficjentów (tj. zaburzenia potraumatyczne + uzależnienia)? 10

Czy specjaliści pracujący w placówkach są odpowiednio przygotowani do pracy z beneficjentami? Obszar diagnozy braków: Jakiego rodzaju usług pomocowych brakuje w istniejącym systemie? Dostępu do jakiego rodzaju specjalistów brakuje w istniejącym systemie? Jakie trudności i bariery w istniejącym systemie napotykają beneficjenci? Jakie elementy istotne z punktu widzenia nowego systemu pomocy nie występują w systemie istniejącym i są identyfikowane jako braki przez przedstawicieli istniejącego systemu? Jakie elementy istotne z punktu widzenia nowego systemu pomocy nie występują w systemie istniejącym i nie są identyfikowane jako braki przez przedstawicieli istniejącego systemu? Czy i jakie braki wskazano w dotychczasowych opracowaniach? Obszar diagnozy potrzeb: Jakie potrzeby w zakresie pomocy wskazują młodzi ludzie potencjalni beneficjenci nowego systemu? Jakie potrzeby w zakresie pomocy wskazują specjaliści, pracujący na co dzień z potencjalnymi beneficjentami systemu? Jakie potrzeby w zakresie pomocy identyfikują eksperci, dysponujący najszerszą perspektywą postrzegania problemu? Czy potrzeby poszczególnych badanych grup pokrywają się ze sobą? Jakie potrzeby wskazywane są najczęściej? Czy dotychczasowy system stara się odpowiadać na wskazane potrzeby? Czy planowany nowy system uwzględnia wskazane potrzeby? Czy potrzeby mają charakter ilościowy (np. więcej usług, większa dostępność usług, 11

większa liczba specjalistów) czy jakościowy (np. inne usługi, inni specjaliści)? Uzyskanie odpowiedzi na pytania w tych trzech obszarach dało rzetelną, stabilną podstawę do sformułowania wniosków i rekomendacji dotyczących innowacyjnego modelu wspierania młodzieży straumatyzowanej w województwie pomorskim. Wnioski te znajdują się w ostatniej części niniejszego dokumentu i stanowią końcowy produkt przeprowadzonej diagnozy. 4. Metodologia badania 12

Przedmiot niniejszego opracowania ma charakter analityczno-eksploracyjny, bowiem opiera się zarówno na analizie zastanego systemu pomocy młodym osobom doświadczającym traumy psychicznej, jak też na eksploracji potrzeb beneficjentów systemu. Z tego powodu w realizowanym badaniu przyjęto równolegle ilościową perspektywę badawczą, dobrze dopasowaną do analizy i opisu istniejącego stanu rzeczy, oraz jakościową perspektywę badawczą, dostosowaną do eksploracji zjawisk przewidywanych. Taka procedura badawcza spełnia kryteria nowoczesnych badań dotyczące triangulacji metodologicznej: triangulacji źródeł danych; bowiem badane są i zastane zjawiska, i zjawiska wywołane triangulacji metod badawczych; bowiem badanie opiera się na połączeniu kilku, jakościowych i ilościowych, metod badawczych. triangulacji perspektyw badawczych; bowiem poszczególne elementy badania przeprowadzone zostaną przez innych badaczy, a plan badań oraz ostateczny raport badawczy podlegają zewnętrznym konsultacjom. Na podstawie powyższych przesłanek opracowano następujący schemat kompleksowej diagnozy problemu: 1) Diagnoza istniejącej infrastruktury A) Diagnoza zasobów dostępnych w istniejącym systemie B) Diagnoza braków w zakresie istniejących usług 2) Diagnoza potrzeb A) Z perspektywy beneficjenta B) Z perspektywy specjalistów Każdy z elementów diagnozy wymagał zastosowania specyficznych metod, narzędzi i procedur. Dla każdej z części badań przyjęto odrębną metodologię badawczą: 13

1) Diagnoza istniejącej infrastruktury: metody ilościowe - desk research oraz kwestionariusze CATI Diagnoza zastanych zjawisk wymagała narzędzi możliwie precyzyjnie je opisujących. Zaletą narzędzi ilościowych jest możliwość opisu rzeczywistości za pomocą policzalnych, mierzalnych, klarownych, stosunkowo obiektywnych wskaźników. Na ich korzyść przemawia również fakt, że użycie wystandaryzowanych narzędzi badawczych (kwestionariuszy), ujednolicających fazę kontaktu z respondentami, gwarantowało, iż wszyscy badani poddani zostali działaniu bardzo zbliżonych bodźców. Zagrożenia związane ze stosowaniem metod ilościowych w badaniach zjawisk społecznych czyli ryzyko niezrozumiałości i trudności w praktycznym wykorzystaniu danych liczbowych i analiz statystycznych są w niniejszym opracowaniu zrównoważone dzięki triangulacji metodologicznej: analiza zastanych zjawisk, czyli w tym przypadku istniejącego systemu pomocy młodym osobom doświadczającym traumy psychicznej, stanowi jedynie jeden z elementów diagnozy dostarcza tła i kontekstu, do którego odnieść można nowo powstający system. Analizy statystyczne i dane liczbowe nie są więc w tym wypadku ostatecznym produktem, lecz jedynie podstawą do dalszych jakościowych opracowań oraz do możliwie jak najlepszego dopasowania praktycznych rozwiązań do rzeczywistości. Metoda desk research oraz kwestionariuszowa metoda CATI należą do powszechnie stosowanych narzędzi analizy ilościowej. Przebieg diagnozy istniejącej infrastruktury, zgromadzone dane oraz wyciągnięte wnioski zostały szczegółowo opisane w kolejnych rozdziałach niniejszego opracowania. 2) Diagnoza potrzeb: metody jakościowe wywiady indywidualne (IDI), wywiady grupowe (FGI), panel ekspercki Diagnoza potrzeb wymagała przede wszystkim wnikliwych narzędzi pozwalających mierzyć stosunkowo subiektywne zjawiska, jakim są potrzeby. Z tego powodu ustalono, że badanie potrzeb oprze się na metodach jakościowych. Badania jakościowe zazwyczaj prowadzi się na niewielką (w porównaniu do obszernych badań ilościowych) skalę; liczy się w nich raczej to, że dane 14

stwierdzenie zostało wypowiedziane niż to, ile razy się pojawiło. Ta perspektywa badawcza służy przede wszystkim poznaniu postaw, ocen, pragnień i potrzeb grupy docelowej. Jest dobrze dopasowana do sytuacji, w których badanie ma charakter eksploracyjny, a badaczowi zależy na pogłębionych informacjach, obdarzonych konkretnym, praktycznym znaczeniem. Metody jakościowe koncentrują się na na poznawaniu, wyjaśnianiu i opisywaniu różnorodności zjawisk, a nie na ich analizie statystycznej. Zagrożeniem w tym wypadku może być rozluźnienie dyscypliny badawczej, towarzyszącej liczbowym zbiorom danych w metodzie ilościowej, a także błąd nadmiernej generalizacji wniosków dlatego badania jakościowe w tej części diagnozy zostały odniesione do tła nakreślonego w badaniu ilościowym. Podobnie jak w przypadku metod ilościowych także metodologia jakościowej części badania opiera się na sprawdzonych, powszechnie używanych narzędziach pogłębionych wywiadach indywidualnych (IDI), zogniskowanych wywiadach grupowych (FGI) oraz panelach ekspertów. Przebieg diagnozy potrzeb, zgromadzone dane oraz wyciągnięte wnioski zostały szczegółowo opisane w kolejnych rozdziałach niniejszego opracowania. Konsultację naukową przyjętej metodologii opisanej jeszcze przed podjęciem badań w odrębnym dokumencie pod tytułem Metodologia diagnozy zasobów, braków i potrzeb w zakresie pomocy psychotramatologicznej dla młodzieży i młodych dorosłych z województwa pomorskiego w wieku 15-30 lat przeprowadziła dr hab. Wioletta Radziwiłłowicz, nauczyciel akademicki i uznany specjalista w zakresie psychopatologii rozwoju młodzieży. Jej opinia znajduje się w Załączniku 1. 15

5. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza zasobów metodą desk research Metoda: Desk research badanie, w którym pozyskane informacje pochodzą ze źródeł wtórnych. Są to np. informacje pochodzące ze statystyki masowej, organizacji rządowych itp. Metoda analizy dostępnych dokumentów opiera się na prześledzeniu istniejących dokumentów dotyczących systemu pomocy psychoterapeutycznej i psychologicznej dla straumatyzowanej młodzieży i młodych dorosłych w wieku 15-30 lat na terenie województwa pomorskiego oraz na sporządzeniu tabeli zasobów stanowiących esencję zawartych w przeanalizowanych dokumentach treści. Najważniejsze dane pozyskane z diagnozy zasobów metodą desk research to: Dokument Zasób ogólny Zasób szczegółowy Psychiatria środowiskowa w województwie pomorskim. Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych, Gdańsk 2011 Psychiatria środowiskowa w województwie pomorskim. Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych, Gdańsk 2011 Istnienie współpracy z psychologami w obrębie własnej przychodni w woj. pomorskim, w terenie Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej w terenie Dostęp do świadczeń psychologicznych Dostęp do świadczeń psychologicznych Opis zasobu Poza aglomeracją trójmiejską psycholodzy znaleźli zatrudnienie w powiatach: - starogardzkim, - tczewskim, - bytowskim, - kartuskim, - kwidzyńskim. Najczęściej wykorzystywanymi możliwościami pomocy są: - Ośrodki Pomocy Społecznej - 15 poradni - Domy Pomocy Społecznej 12 poradni - Ośrodki Interwencji Kryzysowej 7 poradni - Warsztaty Terapii Zajęciowej- 7 Policzalny wskaźnik zasobu Brak zatrudnionego psychologa w 62 (z 78) przychodniach trudność dostępu do specjalisty poza Trójmiastem 41 poradni udzielających świadczeń pomocowych, w tym psychologicznych 16

poradni Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Miasto Gdańsk dysponuje doświadczeniem w zakresie prowadzenia hostelu dla dorosłych. 1 hostel Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Na podstawie wykazu z NFZ na terenie województwa pomorskiego figurują aktualnie 63 placówki zatrudniające (w różnym wymiarze) psychologów, a zatem placówki świadczące usługi psychologiczne, zarówno w zakresie diagnozy psychologicznej, jak i różnych form pomocy psychologicznej. Istnieją 63 placówki zatrudniające psychologów Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Zatrudnienie psychologów w 7 szpitalach województwa pomorskiego 60 psychologów pracujących w szpitalach (o różnym przygotowaniu zawodowym: ze specjalizacją oraz bez specjalizacji) Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Ośrodki specjalistyczne o profilu psychiatrycznym oraz prowadzące poradnictwo psychologicznopsychiatryczne - w tego typu ośrodkach pracuje na terenie województwa pomorskiego ok. 60 psychologów o różnym stopniu przygotowania zawodowego (wielu bez specjalizacji klinicznej). 60 psychologów pracujących w ośrodkach specjalistycznych oraz poradniach psychologicznopedagogicznych Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Ośrodki zajmujące się szeroko rozumianą problematyką uzależnień. W ośrodkach zatrudnionych jest 45 psychologów. W tego typu ośrodkach obok psychologów zatrudnieni są też inni terapeuci, stąd liczba osób pomagających jest tu wyższa. 45 psychologów Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Ogółem liczba zatrudnionych psychologów bazując na wykazie NFZ 74 psychologów klinicznych (ze specjalizacją) i 104 psychologów bez specjalizacji. 17

NFZ - ADRESY PLACÓWEK POMOCOWYC H Z TERENU WOJEWÓDZT WA POMORSKIEG O Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej W placówkach lecznictwa odwykowego (poradniach, ośrodkach) można uzyskać pomoc w postaci: porad indywidualnych, terapii indywidualnej i grupowej, leczenia osób uzależnionych od alkoholu i współuzależnionych konsultacji lekarskich. Na terenie województwa znajdują się placówki ambulatoryjne lecznictwa odwykowego oraz Placówki stacjonarne lecznictwa odwykowego szpitale, oddziały odwykowe Kluby, Stowarzyszenia i Grupy AA Placówki udzielające pomocy ofiarom przemocy domowej 22 placówki ambulatoryjne 4 placówki stacjonarne lecznictwa odwykowego 51 wspierających lecznictwo odwykowe 43 placówki 55 placówek Placówki oferujące specjalistyczna pomoc dzieciom, młodzieży i rodzinom będącym w kryzysie ZESPÓŁ MONITORUJĄ CY REALIZACJĘ ZADAŃ W ZAKRESIE PRZECIWDZIA ŁANIA ZJAWISKOM PATOLOGII SPOŁECZNEJ NA TERENIE WOJEWÓDZT WA POMORSKIEG O WSPÓLNIE PRZECIW PATOLOGIOM Gdańsk, 2006 Zasoby proceduralne Zasoby proceduralne Procedury reagowania w zakresie przeciwdziałania zjawiskom patologii społecznej. 6 procedur www.porozumie nie.niebieskalinia.pl Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Baza adresowa Niebieska Sieć Baza prezentuje dostępne instytucje pomocowe z woj. pomorskiego w przypadku problemów: przemocy, uzależnień, chorób psychicznych, problemów wychowawczych, problemów rodzinnych brak Instytucje pomocowe - 158: - przemoc 108 rekordów - choroby psychiczne 37 rekordów 18

Instytut Psychologii Zdrowia PTP. Ogólnopolskie pogotowie dla ofiar przemocy w rodzinie niebieska linia. Organizacje i instytucje pomagające ofiarom przemocy w rodzinie w Polsce. Grudzień 2006. Instytut Psychologii Zdrowia PTP. Ogólnopolskie pogotowie dla ofiar przemocy w rodzinie niebieska linia. Organizacje i instytucje pomagające ofiarom przemocy w rodzinie w Polsce. Grudzień 2006. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej. Dane pobrane w XII 2007 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Baza adresowa Niebieska Sieć Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologiczn Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej odniesienia do dzieci i młodzieży. Prezentacja w podziale na jednostki samorządowe, pozarządowe i firmy. Organizacje i instytucje pomagające ofiarom przemocy w rodzinie. Status organizacji znajdującej się w bazie teleadresowej Niebieskiej Sieci. Liczba placówek i formy udzielanej pomocy Liczba poradni psychologiczno pedagogicznych w woj. pomorskim Liczba placówek leczenia uzależnienia od alkoholu - problemy rodzinne 93 - problemy wychowawcze 87 - przemoc seksualna 67 - uzależnienia - 63 woj. pomorskie 156 organizacji, w tym: - pozarządowe 36 - państwowe 42 - prywatne 3 - samorządowe 65 woj. pomorskie: - interwencja u klienta 38 placówek - pomoc psychologiczna 77 - pomoc medyczna 15 - psychoterapia 54 - pomoc psychiatryczna 19 - pomoc prawna 64 - praca systemowa z całą rodziną 30 - pomoc socjalna 67 38 placówek 23 placówki 2 oddziały całodobowe 4 oddziały dzienne 19

Alkoholowych. Dane pobrane w XII 2007 roku ej www.interwencja kryzysowa.pl Zasoby udzielające pomocy psychologiczn ej Zasoby udzielające pomocy psychologicznej Liczba ośrodków interwencji kryzysowej w woj. pomorskim świadczących pomoc dzieciom i młodzieży Gdynia, Gdańsk, Kwidzyn, Tczew, Wejherowo, Starogard Gdański, Sopot, Kościerzyna Tryb przyjmowania klientów: bez skierowań, nieodpłatnie, mile widziany /choć nie konieczny/ wcześniejszy kontakt telefoniczny Czynny: całodobowo, przez wszystkie dni w roku 8 ośrodków Zakres usług: Pomoc psychologiczna Pomoc prawna Psychoterapia Grupy wsparcia konsultacje dla małżeństw i rodzin Problemy w jakich udzielana jest pomoc: Konflikty rodzinne Samobójstwa Przemoc domowa Agresja Przemoc seksualna Bezrobocie Instytut Psychologii Zdrowia PTP. Ogólnopolskie pogotowie dla ofiar przemocy w rodzinie niebieska linia. Standardy i procedury rekomendowane przy tworzeniu systemu przeciwdziałania Zasoby proceduralne Zasoby proceduralne Wypadki, katastrofy Spis procedur i standardów: POLICJA Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z 18 lutego 2008 w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury Niebieskie Karty PROKURATURA i SĄDY Procedura postępowania sądu rodzinnego w sytuacji powiadomienia o krzywdzeniu dziecka 19 procedur i standardów 20

przemocy w rodzinie. Warszawa listopad 2009 Standardy miejsca przesłuchań dzieci, które powinien spełniać Przyjazny Pokój Przesłuchań Dzieci Standardy postępowania organów ścigania i pracowników wymiaru sprawiedliwości w przypadku przestępstw przemocy domowej POMOC SPOŁECZNA Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 19 kwietnia 2005 r. w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego wraz z załącznikiem w postaci formularzy Niebieskich Kart dla pomocy społecznej Procedura podejmowania działań w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie w ramach Niebieskie Karty Schemat przebiegu procedury Niebieska Karta w Ośrodku Pomocy Społecznej SŁUŻBA ZDROWIA Lekarze wobec krzywdzenia dzieci Wzór postępowania pediatrycznego opracowany w fundacji Mederi Procedura Niebieski Miś PLACÓWKI OŚWIATOWE I OPIEKUŃCZO- WYCHOWAWCZE Standardy postępowania dla pracowników szkół, w przypadku podejrzenia krzywdzenia dzieci w rodzinie Procedury postępowania nauczycieli w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa uczniów i metod współpracy szkół z policją Procedura działań w przypadkach skarg w związku z podejrzeniem krzywdzenia dzieci przez pracowników Żłobka zgłaszanych przez rodziców w jednostkach organizacyjnych (Żłobkach) ORGANIZACJE POZARZĄDOWE Standardy działania i organizacji ośrodków wsparcia (w tym schronisk) dla ofiar przemocy w 21

rodzinie Zasady udzielania pomocy w Centrum Pomocy Dzieciom Mazowiecka Fundacji Dzieci Niczyje Standardy pracy w poradni w Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia Standardy pracy i procedury postępowania w Ośrodku dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Dom KOMISJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH Procedura podejmowana przez DZRPPIRPA w związku z przemocą w rodzinie 22

6. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza zasobów metodą CATI: Metoda: Badania ankietowe (Questionnaire Survey) - Technika badawcza stosowana w badaniach społecznych wykorzystująca ankietę. Kwestionariusz ankiety zawiera zwykle pytania, na które respondent odpowiada wybierając jedną lub kilka z przygotowanych alternatyw. Może zawierać również tzw. "pytania otwarte", w których zadaniem odpowiadającego jest samodzielne sformułowanie odpowiedzi na określony temat. (Narodowa Strategia Spójności, 2007-2013) Metoda badania statystycznego oparła się na przeprowadzeniu serii 93 wystandaryzowanych badań kwestionariuszowych, którymi objęci zostali przedstawiciele instytucji pomocowych z województwa pomorskiego (po 12 instytucji z Gdańska, Gdyni, Sopotu i Słupska [miast na prawach powiatu] + po 3 instytucje z 15 pozostałych powiatów), dysponujący wiedzą na temat oferty reprezentowanej przez siebie placówki (osoby obsługujące rejestrację). Pełna lista zbadanych placówek znajduje się w Załączniku 2 do niniejszego raportu cząstkowego. Badanie zostało przeprowadzone w oparciu o Kwestionariusz oceny oferty część dot. zasobów (Załącznik 3). Metodą badawczą w tym wypadku było CATI (Computer Aided Telephone Interview) Dane z kwestionariuszy zostały poddane analizie ilościowej; wnioski wyciągnięto po opracowaniu statystycznym. Do badania wytypowano 93 placówki świadczące pomoc społeczną i/lub psychologiczną. Zgody na udział w badaniu nie wyraziła mniej więcej co czwarta instytucja (25 z 93, czyli 26,8%). Najczęściej podawaną przyczyną był brak czasu na udzielenie odpowiedzi (22 przypadki), przy czym osoba prowadząca ankietę sugerowała możliwość kontaktu w dogodnym terminie. 23

Spośród 67 ośrodków, na pytanie: Czy państwa placówka świadczy usługi z obszaru pomocy psychologicznej dla młodych ludzi którzy doświadczają n = 67 kłopotów związanych z traumą psychiczną? twierdząco odpowiedziało jedynie 28 reprezentantów placówek, zaś przecząco 39. Wnioski z danych dotyczących realizacji badań: Około 3/4 respondentów wyraziło zgodę na udział w badaniu, co może wskazywać na dość dobrą chęć instytucji pomocowych w województwie pomorskim w zakresie nawiązywania współpracy międzyinstytucjonalnej i współuczestniczenia w wypracowaniu nowego modelu pomocy. Z drugiej strony należy zastanowić się nad możliwościami dotarcia do tych respondentów, z którymi współpraca może być utrudniona ze względu na ograniczenia czasowe. W istniejącym systemie publicznej pomocy mniej niż połowa ogólnodostępnych placówek posiada jakąkolwiek ofertę dla młodych ludzi dostarczających traum psychicznych. Wskazywać to może na ryzyko zniechęcenia młodych osób szukających pomocy i zgłaszających się po pomoc do publicznych ośrodków nie posiadających dla nich oferty. W takim wypadku istotne wydaje się zadbanie o rozpowszechnienie czytelnych, dostępnych informacji na temat placówek świadczących taką pomoc. 24

Wyniki dotyczące diagnozy zasobów przy użyciu narzędzia CATI: Deklarowana pomoc młodym osobom doświadczającym traumy psychicznej obejmuje najczęściej konsultacje psychologiczne i psychoterapię indywidualną, bo aż w 24 ośrodkach (czyli 85,7%). Konsultacje w jednym z nich, a n = 28 psychoterapia indywidualna w trzech z nich oferowana jest bez limitów, w takiej ilości, na jaką jest zapotrzebowanie. Pomoc prawna oferowana jest w 17 placówkach (60,7%) a interwencja kryzysowa oraz pomoc socjalna realizowane są w 16 z nich (57,1%). Psychoterapię grupową prowadzi dokładnie co druga z badanych instytucji (50%). Rzadziej oferowane są konsultacje psychiatryczne - jedynie w 12 ośrodkach (42,9%). 15 placówek (53,6%) świadczy inne usługi, obejmujące m.in. zajęcia psychoedukacyjne, szkolenia dla rodziców, grupy wsparcia, socjoterapię, diagnozę logopedyczną, a nawet hostel dla kobiet w ciąży i matek z dziećmi. 25

Licząc średni limit czasu przeznaczany przez każdą placówkę świadczącą dany rodzaj pomocy, najwięcej godzin tygodniowo przydzielonych jest na konsultacje psychologiczne - średnio ponad 2 h 42 min (od 45 min. do 5 h) Druga w kolejności jest pomoc socjalna na którą badane ośrodki przewidują średnio niespełna 2 h 19 min (od 1 do 5 h). Psychoterapia grupowa oferowana jest średnio w ilości 2 h 4 min (od 1 do 10 h). Na interwencję kryzysową przypada średnio 1 h 45 min, a na konsultacje psychiatryczne niecała 1 h 19 min (od 30 min. do 5h). Psychoterapia indywidualna i pomoc prawna ma przypisane średnio odpowiednio 1 h 4 min. (minimalnie ok 23 min., czyli 10 osób przez pół roku do 2 h) oraz 1 h 1 min (od 30 min. do 2 h). n = dla każdej usługi inne (patrz wykres 3) W żadnej z placówek nie jest wymagane ubepieczenie zdrowotne, a w 26 (92,9 %) usługi są nieodpłatne (w jednej usługi są płatne, a w jednej częściowo płatne). Skierowanie od specjalisty wymagane jest jedynie w 3 instytucjach. W 22 z przebadanych ośrodków (78,6%) nie ogranicza swojej oferty do n = 28 26

osób pełnoletnich. Jednak w 20 instytucjach (71,4%) występują inne wymagania, jak np. zgoda od rodziców, obecność opiekuna, określony obszar zamieszkania lub zaklasyfikowanie do określonej grupy diagnostycznej, a w jednym przypadku nawet postanowienie sądu. Średni okres oczekiwania na psychoterapię grupową wynosi powyżej 34 dni (minimalny czas to 0, a maksymalny 180 dni, ponieważ nabór do grupy ma miejsce dwa razy do roku). Na psychoterapię indywidualną osoby zgłaszające się czekają nieco ilość dni; n = dla każdej usługi inne (patrz wykres 3) ponad 11,5 dnia (minimalny czas wynosi 0, a maksymalny 30 dni, podobnie jak w przypadku kolejnych usług). Konsultacje psychologiczne dostępne są średnio od zgłoszenia w niecałe 10 dni, a psychiatryczne w ponad 9,5 dnia. Pomoc prawna wymaga średnio niewiele powyżej 5 dni czekania, podobnie jak interwencja kryzysowa oznaczająca niespełna 5-dniowy okres oczekiwania. Pomoc socjalna wiąże się ze średnio najkrótszym czekaniem: niecałe 4,5 dnia. Uwzględniając wszystkie 28 instytucji, średnia liczba psychologów przypadających na dwie placówki wynosi prawie 7 n = dla każdej usługi inne (patrz wykres 3) 27

(dokładny współczynnik to 3,46/ośrodek) w tym średnio po jednym na placówkę psychologu klinicznym (1,04/ośrodek), psychoterapeucie w trakcie certyfikacji (dokładnie 1/ośrodek) oraz psychoterapeucie certyfikowanym (1,04/ośrodek). Jeden psychiatra przypada średnio na na 2 instytucje (dokładny współczynnik to 0,43/ośrodek). Mniej więcej 4 specjalistów terapii uzależnień przypada średnio na 3 placówki (1,32/ośrodek), a na dwie trzech pracowników socjalnych (1,54/ośrodek). Prawnicy dostępni sa częściej niż w co drugim przebadanym miejscu (0,82/ośrodek) Każda z instytucji zatrudnia średnio 2 do 3 innych pracowników (dokładnie 2,64/ośrodek). Tylko 1 z respondentów (3,7%) ocenił merytoryczne przygotowanie personelu do pracy z młodymi osobami przeżywającymi traumę psychiczną, jako niewystarczające, a 1 (również 3,7%) jako podstawowe. W 3 z badanych ośrodków (11,1%) określono przygotowanie kadry do zajmowania się tym problemem jako zadowalające, w 9 (33,3%) jako dobre, a w 13 (48,1%) jako bardzo dobre. Z kolei doświadczenie personelu w n = 27 pracy z młodymi ludźmi będącymi w traumie psychicznej, oceniane jest jako niewielkie w 3 (11,1%), jako umiarkowane w 10 (37%) a jako bogate w 12 placówkach (44,4%). Jednak za ekspertów uznani przez respondentów byli tylko pracownicy 2 ośrodków (7,4%). Nigdzie nie stwierdzono braku doświadczenia u pracowników w tym temacie. 28

Żaden z uczestników badania nie n = 26 zgłaszał problemu braku współpracy własnej placówki z innymi instytucjami w zakresie wspólnego udzielania pomocy młodym ludziom cierpiącym z powodu traum psychicznych, ale w 1 przypadku (3,8%) określono taką wspólpracę jako utrudnioną. W 7 przypadkach (26,9%) scharakteryzowano współdziałanie między ośrodkami pod tym względem jako dobre, a w 15 (57,7%) jako bardzo dobre. Niestety tylko 3 respondentów (11,5%) wyraziło opinię, że system współpracy w zakresie pomocy młodym osobom w traumie jest dopracowany i skuteczny. Dwie placówki nie pracują lub pracują rzadziej niż raz w miesiącu z jedną młodą osobą przeżywającą traumę psychiczną. Najwięcej, bo aż 10 ośrodków (38,5%) obsługuje miesięcznie od 1 do 5 młodych osób z traumą, a 4 (15,4%) udzielają pomocy 6-10 osobom z takim problemem. n = 26 29

Większa liczba młodych ludzi przeżywających traumę psychiczną (11-20 osób) korzysta z pomocy w 6 instytucjach (23%), a największa (powyżej 20) w 4 ośrodkach (15,4%). Wynika z tego, że w przebadanych placówkach przyjmowanych jest co najmniej 184 osoby dodtkniętych tym problemem na miesiąc. Wśród przyjmowanych młodych osób przeżywających traumę psychiczną aż w 25 ośrodkach (92,6%) przyjmuje się osoby homoseksualne, biseksualne lub transseksualne. W 22 instytucjach (81,5%) pracuje się także, jeśli trauma współwystępuje z niepełnosprawnościa ruchową; taka sama liczba instytucji pracuje z młodzieżą straumatyzowaną i jednocześnie cierpiącą na zaburzoną kontrolę agresji. 21 (77,8%) respondentów podaje, że w ich placówkach przyjmuje się osoby cierpiące z powodu traumy psychicznej oraz choroby psychotycznej zarazem. Młode osoby po traumie, które jednocześnie nadużywają alkoholu bądź narkotyków lub cierpią na niepełnosprawność intelektualną mogą korzystać z pomocy w 18 ośrodkach (66,7%). Wnioski z diagnozy zasobów na podstawie badania CATI: Indywidualne formy pomocy (konsultacje psychologiczne i psychoterapia) świadczone są częściej niż formy grupowe, w przypadku młodych ludzi często stanowiące istotny element pomocy. Można sądzić, iż zwłaszcza w zakresie grupowych form pomocy młodzież może dysponować utrudnionym dostępem do pomocy. 30

Średnia liczba godzin w tygodniu przeznaczonych w przeciętnej placówce na usługi z zakresu ochrony zdrowia dla młodych ludzi z traumą wydaje się dość niska. Można wnioskować o potrzebie zwiększenia dostępu do tego rodzaju usług. Przeciętne okresy oczekiwania na usługę są zdecydowanie zbyt wydłużone biorąc pod uwagę specyfikę młodzieży straumatyzowanej, często wymagającej bezpośredniej pomocy. Zwłaszcza okres oczekiwania na psychoterapię (indywidualną i w nawet większej mierze grupową) określić można mianem zdecydowanie zbyt długiego. Można uznać, że w tym zakresie zasoby istniejącego systemu są niewystarczające. Dostępność do specjalistów wydaje się stosunkowo dobrym zasobem istniejącego systemu w większości placówek młoda osoba zgłaszająca się po pomoc ma dostęp nie tylko do psychologów (w tym klinicznych i w trakcie certyfikacji), ale także do specjalistów terapii uzależnień, pracowników socjalnych i prawników. Niewystarczającym zasobem wydaje się natomiast liczba psychiatrów, bowiem dostęp do psychiatry zapewnia jedynie co druga badana placówka. Specjaliści pracujący w placówkach publicznych świadczących usługi młodym, straumatyzowanym osobom w województwie pomorskim ogólnie oceniają swoje przygotowanie merytoryczne do pracy z traumą bardzo dobrze lub dobrze. Uwzględniając wszelkie wady narzędzia opartego na samoocenie badanych uznać należy, że jest to bardzo silny zasób istniejącego systemu pomocy. Silnym zasobem istniejącego systemu pomocy jest także fakt, iż wszystkie placówki dysponujące ofertą dla młodych, straumatyzowanych osób dysponują pewnymi doświadczeniami praktycznymi. Za ekspertów w tej dziedzinie uważają się pracownicy dwóch placówek. Z jednej strony badani dobrze oceniają poziom współpracy z innymi instytucjami, z drugiej rzadko uznają, że system współpracy można określić mianem dopracowanego i skutecznego. Wydaje się, że w najliczniejszej grupie badanych placówek praca z młodzieżą straumatyzowaną nie stanowi najważniejszego elementu oferty, gdyż miesięcznie przyjmuje się w nich 1-5 osób doświadczających traum. Istnieją jednak ośrodki świadczące usługi dla 20 a nawet więcej osób straumatyzowanych miesięcznie. Przebadany wycinek systemu pomocy w województwie pomorskim świadczy usługi dla co najmniej 184 młodych straumatyzowanych osób miesięcznie, co samo w sobie stanowi godny uwagi zasób. 31

Zasobem istniejącego systemu pomocy dla młodzieży straumatyzowanej jest także brak dyskryminacji ze względu na orientację seksualną oraz współwystępujące zaburzenia. Wydaje się, że istniejący system w większości działa zgodnie z polityką gender mainstreaming, co stanowi dobry punkt wyjścia dla konstruowania kolejnych modeli uwzględniających tę filozofię. 7. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza braków metodą desk research Metoda badania została przedstawiona szczegółowo w rozdziale 5 diagnoza zasobów opierała się na identycznych założeniach, natomiast przedmiotem badania tym razem były braki w istniejącym systemie pomocy. Najważniejsze dane pozyskane w ramach diagnozy zasobów metodą desk research to: 32

Dokument Brak ogólny Brak szczegółowy Opis braku Policzalny wskaźnik braku Psychiatria środowiskowa w województwie pomorskim. Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych, Gdańsk 2011 Psychiatria środowiskowa w województwie pomorskim. Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych, Gdańsk 2011 Psychiatria środowiskowa w województwie pomorskim. Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych, Gdańsk 2011 Niewystarczając a liczba placówek pomocy psychiatrycznej typu Centrum Zdrowia Psychicznego dla dzieci i młodzieży w woj. pomorskim Niewystarczając a liczba zespołów opieki środowiskowej w woj. pomorskim Niski wskaźnik współpracy z psychiatrami w obrębie własnej przychodni w woj. pomorskim Brak zaplanowanej liczby placówek typu Centra Zdrowia Psychicznego Brak zaplanowanej liczby zespołów opieki środowiskowej Trudność w dostępie do świadczeń psychiatrycznych Centrum Zdrowia Psychicznego składa się z zespołu: ambulatoryjnego, dziennego, środowiskowego i szpitalnego. Brak takiej placówki wskazuje na niemożność świadczenia zintegrowanej i zaplanowanej pomocy dzieciom i młodzieży, rekomendowanej przez program Zdrowie dla Pomorzan 2005 2013 Zespół opieki środowiskowej odwiedza chorego w domu (lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny). Brak rekomendowanej przez program Zdrowie dla Pomorzan 2005 2013 liczby tego typu zespołów. Jeden zespół na 50 tys. mieszkańców, realizacja 1-3 wizyt tygodniowo. Minimalny wskaźnik nasycenia usługami opieki środowiskowej nie został osiągnięty w żadnym powiecie województwa pomorskiego. Tylko 12 przychodni zadeklarowało stałe zatrudnienie specjalistów psychiatrów. Aż 9 z nich jest zlokalizowanych na terenie Trójmiasta (1 w Gdyni, 7 w Gdańsku, 1 w Sopocie). Pozostałych 66 POZ-ów nie zatrudnia psychiatrów mimo deklarowanych trudności w dostępie do tych świadczeń Stan na rok 2007 0 placówek Stan na rok 2011 0 placówek Z zaplanowanych 13 Brakuje 13 placówek Stan na rok 2007 1 zespół Stan na rok 2011 3 zespoły Z zaplanowanych 47 Brakuje 44 zespołów Tylko 3 przychodnie (Zblewo, Tczew, Czarna Dąbrówka) poza Trójmiastem zatrudniają lekarza psychiatrę trudność dostępu do specjalisty poza Trójmiastem 33

Psychiatria środowiskowa w województwie pomorskim. Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych, Gdańsk 2011 Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Niski wskaźnik współpracy z psychologami w obrębie własnej przychodni w woj. pomorskim Wydłużony czas oczekiwania na pomoc psychologiczną Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Trudność w dostępie do świadczeń psychologicznych Wydłużony czas oczekiwania na pomoc psychologiczną Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Na 78 przychodni 16 potwierdziło zatrudnienie psychologa, jednak nie więcej niż jedną osobę bez względu na wielkość obsługiwanej populacji. Połowa z tych ośrodków jest zlokalizowana w Trójmieście, dostęp do psychologa w pozostałych powiatach jest więc znacznie utrudniony. W Poradniach Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży średni czas oczekiwania na świadczenie wynosi około 2 miesięcy. W województwie pomorskim brakuje Poradni Zdrowia Psychicznego dla dzieci i Młodzieży. Te placówki, które jeszcze istnieją, skoncentrowane są głównie w Trójmieście. Istnieje konieczność utworzenia poradni, które swym zasięgiem obejmą całe województwo szczególnie powołanie ośrodków w Słupsku, Wejherowie, Kościerzynie, Starogardzie Gdańskim, Malborku, Kwidzynie, placówki w Wejherowie i Kwidzynie mogłyby funkcjonować, jako filie większych ośrodków z pobliskich powiatów. Zbyt mała liczba miejsc szpitalnych dla dzieci (11 na całe województwo) i młodzieży (19 w Gdańsku, 20 w Starogardzie Gdańskim), stąd powtarzające się przypadki hospitalizowania pacjentów w wieku rozwojowym na oddziałach psychiatrycznych dla osób dorosłych nieposiadających ani odpowiedniej kadry, ani oferty terapeutycznej. Brak zatrudnionego psychologa w 62 (z 78) przychodniach trudność dostępu do specjalisty poza Trójmiastem Długi czas oczekiwania na świadczenie 2 miesiące W województwie pomorskim brakuje 6 Poradni Zdrowia Psychicznego dla dzieci i Młodzieży Brakuje 39 miejsc szpitalnych dla dzieci i młodzieży na oddziałach psychiatrycznych. 34

Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Brakuje oddziałów dziennych, ośrodków terapeutycznych; aktualnie (poza placówkami leczenia uzależnień) funkcjonuje jeden oddział dzienny w Gdańsku Nowym Porcie, grupa młodzieżowa w Oddziale Dziennym WSP w Gdańsku, jeden ośrodek terapeutyczny w Gdańsku i jeden w Gdyni (obie placówki nie są w żaden sposób związane, czy finansowane przez NFZ). Dostępność do opieki psychoterapeutycznej jest zdecydowanie niedostateczna, brakuje zwłaszcza środków na powyższe świadczenia i odpowiedniej bazy lokalowej. Brakuje ośrodków leczenia uzależnień dla dzieci z problemem alkoholowym, uzależnieniem mieszanym oraz dla dzieci z rodzin dotkniętych uzależnieniami, aktualnie tylko jedna placówka w Gdańsku zajmuje się specjalistycznie tym problemem (Ośrodek w Gdańsku, ul. Racławicka, oferta wyłącznie dla mieszkańców miasta). Brak zespołów leczenia środowiskowego Brakuje oddziałów dziennych i ośrodków terapeutycznych. Brakuje oddziałów dziennych dla dzieci i młodzieży. Przy założeniu optymalnej liczby lóżek, brakuje 10 tego typu placówek Brakuje środków na świadczenia psychoterapeutyczne. Brakuje bazy lokalowej. Tylko 1 placówka w Gdańsku zajmująca się specjalistycznie problemem uzależnień dzieci i młodzieży Nie istnieje żaden zespół leczenia środowiskowego dla dzieci i młodzieży w naszym województwie. Zgodnie ze standardami powinno działać ich 15 35

Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Specjaliści w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w koordynacji zasobów udzielających pomocy psychologicznej W województwie pomorskim istnieje niedobór specjalistów w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, zwłaszcza Trójmiastem. poza Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w koordynacji zasobów udzielających pomocy psychologicznej Psychiatrzy dzieci i młodzieży: w Klinice Psychiatrii Rozwojowej AMG dwóch, w PZP dziewięciu (w tym w Trójmieście siedmiu), praktyka wyłącznie prywatna jedna osoba, w wieku emerytalnym dwóch lekarzy (w tym jeden czynny zawodowo, w ramach praktyki prywatnej), jedna pracuje w ośrodku terapeutycznym, jedna osoba wyemigrowała. brakuje akredytowanych ośrodków szkolenia nowych kadr, istniejące placówki są przeciążone działalnością usługową, nisko opłacane za swe specjalistyczne świadczenia, skupione na przetrwaniu, niezainteresowane dodatkowymi obowiązkami wynikającymi z działalności dydaktycznej. Różnorodność instytucji świadczących usługi psychologiczne sprawia, że istnieją różne źródła ich finansowania (NFZ, Ośrodki Pomocy Społecznej, PCK, PARPA, instytucje kościelne, fundacje itp.). Zgodnie ze standardami w województwie potrzebnych jest 22 psychiatrów dzieci i młodzieży, aktualnie czynnych zawodowo jest 11, szkoli się 6 osób. Brakuje 11 wyspecjalizowanych lekarzy, nie ma także możliwości pozyskania dodatkowych miejsc specjalizacyjnych (w Klinice Psychiatrii Rozwojowej AMG wszystkie miejsca są obsadzone). Brak akredytowanych ośrodków szkolenia kadr Brak koordynacji zasobów Ten fakt powoduje brak koordynacji między działalnością poszczególnych placówek, a nawet pracujący w poszczególnych placówkach psychologowie w ogóle niejednokrotnie nie wiedzą wzajemnie o swoim istnieniu. 36

Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej bazując na wykazie NFZ, niektóre duże szpitale nie zatrudniają w ogóle psychologów, np. Szpital Wojewódzki im. M. Kopernika, Szpital Specjalistyczny na Zaspie, Szpital Dziecięcy przy ul. Polanki, Pomorskie Centrum Gruźlicy i Chorób Zakaźnych, a także szpitale na terenie województwa pomorskiego np. w Chojnicach, Słupsku. Program Zdrowie dla Pomorzan. Opracowanie Xa Lecznictwo psychiatryczne Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Braki w zasobach udzielających pomocy psychologicznej Ogółem liczba zatrudnionych psychologów bazując na wykazie NFZ - wynosi w naszym województwie: 74 psychologów klinicznych (ze specjalizacją) i 104 psychologów bez specjalizacji. Znikoma możliwość uzyskania pomocy psychologicznej poza szpitalami psychiatrycznymi czy ośrodkami psychiatrycznymi Liczby te na pewno nie są dokładne, bo niektórzy ci sami psychologowie pracują w niepełnym wymiarze w więcej niż jednej placówce. Sytuacja ta sprawia, że możliwość uzyskania porady psychologicznej, czy innej pomocy psychologicznej poza szpitalami psychiatrycznymi, bądź innymi ośrodkami specjalistycznymi o profilu psychiatrycznym jest znikoma. 37

ZESPÓŁ MONITORUJ ĄCY REALIZACJĘ ZADAŃ W ZAKRESIE PRZECIWDZI AŁANIA ZJAWISKOM PATOLOGII SPOŁECZNEJ NA TERENIE WOJEWÓDZ TWA POMORSKIE GO WSPÓLNIE PRZECIW PATOLOGIO M Gdańsk, 2006 Braki w procedurach Braki w procedurach Nie przewidziano procedury reagowania w przypadku ucznia po przeżytej traumie. Brak procedury reagowania w przypadku ucznia, osoby małoletniej, młodzieży po przeżytej traumie Instytut Psychologii Zdrowia PTP. Ogólnopolskie pogotowie dla ofiar przemocy w rodzinie niebieska linia. Organizacje i instytucje pomagające ofiarom przemocy w rodzinie w Polsce. Grudzień 2006. Braki w zasobach Braki w zasobach Dostępność świadczeń związanych z przeciwdziałaniem przemocy domowej jest na terenie województwa pomorskiego wciąż niedostateczna. woj. pomorskie 156 organizacji Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego. Gdańsk 2008 Braki w zasobach reagowania kryzysowego Braki w zasobach reagowania kryzysowego Zorganizowanie dodatkowych sił do niesienia pomocy psychologicznej ofiarom sytuacji kryzysowej z wykorzystaniem kadry dydaktycznej i studentów kierunku psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. Zapis wskazuje na braki w systemie profesjonalnej kadry przeszkolonej do udzielania pomocy psychologicznej w przypadku sytuacji kryzysowych w województwie. System pomocy psychologicznej wg zapisów opiera się na dydaktykach i studentach psychologii. W systemie reagowania kryzysowego woj. pomorskiego nie przewidziano zapisu o profesjonalistach udzielających wsparcia psychologicznego. 38

Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego 2012 Braki w zasobach reagowania kryzysowego Braki w zasobach reagowania kryzysowego W zdecydowanej większości działania w sferze pomocy psychologicznej ofiarom katastrof podejmowane są doraźnie, a do interwencji angażowani są najczęściej psychologowie z Policji, Państwowej Straży Pożarnej lub Straży Granicznej. Psychologowie z innych instytucji podejmują się pomocy psychologicznej na późniejszym etapie akcji, jako personel wspierający. W kontekście wymogów ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, wątpliwość budzi zasadność kierowania psychologów ww wymienionych formacji do świadczenia pomocy osobom nie zatrudnionym we wskazanych formacjach. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, psychologowie ci są zatrudniani wyłącznie dla potrzeb pracowników własnych instytucji. Osoby te nie mogą tez prowadzić dokumentacji (Gromadzić i przetwarzać danych) o pomocy psychologicznej udzielanej osobom nie będącym pracownikami ww służb. W systemie reagowania kryzysowego na terenie kraju przewidziano zapis o profesjonalistach udzielających wsparcia psychologicznego. Jest to jednak zapis sprzeczny z innymi przepisami, uniemożliwiający udzielanie pomocy psychologicznej osobom spoza instytucji wspierających. Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego 2012 Braki w systemie pomocy długofalowej ofiarom kryzysów, katastrof Braki w systemie pomocy długofalowej ofiarom kryzysów, katastrof Doraźna interwencja kryzysowa nie jest połączona z długofalową pomocą psychologiczną, która powinna być kontynuowana wobec ofiar. Niedostatecznie funkcjonuje mechanizm przekazywania poszkodowanych pod dalszą opiekę do poradni zdrowia psychicznego lub innych specjalistycznych placówek w systemie opieki zdrowotnej, pomocy społecznej i ośrodków interwencji kryzysowej. Brak procedur, systemu długofalowej pomocy psychologicznej ofiarom katastrof. 39

Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego 2012 Brak listy psychologów, terapeutów, specjalistów upoważnionych do udzielania natychmiastowej pomocy psychologicznej osobom poszkodowanym Niemożność utworzenia procedur reagowania psychologicznego w sytuacji katastrof Brak organów samorządu Zawodowego psychologów powoduje, że na szczeblu wojewódzkim, regionalnym, nie jest możliwe sporządzenie listy psychologów uprawnionych do wykonywania zawodu psychologa, czego konsekwencją jest ograniczony dostęp do kwalifikowanego personelu oraz utrudnienie w uzgodnieniu procedur udzielania pomocy psychologicznej i zachowaniu gotowości do działań. Brak procedur udzielania pomocy psychologicznej i zachowania gotowości do działań w obszarze katastrof. W pierwszym etapie pomoc psychologiczna świadczą pracownicy Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. 8. Diagnoza istniejącej infrastruktury diagnoza braków metodą CATI Metoda badania została przedstawiona szczegółowo w rozdziale 6 diagnoza zasobów opierała się na bardzo podobnych założeniach, natomiast przedmiotem badania tym razem były braki w istniejącym systemie pomocy. Z tego powodu posłużono się drugą częścią kwestionariusza (Załącznik 4). W odróżnieniu od narzędzia diagnozy zasobów, zawierającego wyłącznie pytania zamknięte, narzędzie diagnozujące braki obejmowało także pytania otwarte, analizowane jakościowo. Informacje dotyczące podstawowych parametrów realizacji badania jak liczba przebadanych placówek, współczynnik współpracy respondentów itp. zostały przedstawione w podrozdziale dotyczącym diagnozy zasobów metodą CATI zostaną więc tutaj pominięte. 40

Wyniki dotyczące diagnozy braków przy użyciu narzędzia CATI: W zakresie dostepności n = 28 specjalistów w 14 z przebadanych placówek (50%) nie stwierdzono problemu. Niewielkie kłopoty w tym względzie zgłasza 7 instytucji (25%), a umiarkowane 5 (17,9%). Poważne problemy ze znalezieniem specjalistów doświadczają 2 ośrodki (7,1%). Żaden z respondentów nie określił sytuacji w swojej placówce jako krytycznej pod względem dostępności specjalistów. wynikających z czasu oczekiwania na pomoc. n = 28 Trudności związane z długim czasem oczekiwania osób na pomoc nie występują w 10 instytucjach (35,7%), 11 (39,2%) zgłasza jedynie niewielkie tego typu problemy, a 7 (25%) umiarkowane. Nikt z rozmówców nie zgłosił poważnych ani krytycznych kłopotów 12 placówek (44,4%) przejawia n = 27 41

umiarkowane, a 11 (40,7%) duże potrzeby dodatkowych szkoleń w zakresie pracy z młodymi ludźmi dotknietymi traumą psychiczną. Jedynie w 4 ośrodkach (14,8%) występują niewielkie potrzeby w tym względzie. W żadnej z instytucji nie stwierdzono palącej potrzeby ani zbędności takich szkoleń. Jeśli chodzi o kwestię zdobywanie n = 28 środków na finansowanie leczenia pacjentów, w 18 placówkach (64,3%) nie występuja trudności z tym związana. 5 rozmówców (17,9%) określiło te problemy jako niewielkie, 1 (3,6%) jako umiarkowane. W 2 instytucjach (7,1%) występują poważne, a w kolejnych 2 (też 7,1%) krytyczne kłopoty związane z pozyskiwaniem funduszy na leczenie pacjentów. Z kolei problemy dotyczące pozyskiwania środków na n = 28 dokształcanie specjalistów nie występują w 8 (28,6%), zaś w niewielkim stopniu zdarzają się w kolejnych 8 (28,6%) z przebadanych placówek. 9 respondentów (32,1%) określiło te trudności jako umiarkowane, a 2 (7,1%) jako poważne. 1 instytucja (3,6%) boryka się z krytycznymi kłopotami w tej materii. Wniosek: Większość ankietowanych zgłasza kłopoty dotyczące pozyskiwania funduszy na doszkalanie specjalistów. Zwykle są to kłopoty o charakterze umiarkowanym (w co trzeciej 42

placówce) lub niewielkim (w co czwartej instytucji), jednak ogółem dotyczą niemal trzech czwartych wszystkich zbadanych ośrodków. Wynik ten koresponduje ze zgłaszaną przez badanych potrzebą dodatkowych szkoleń i wyraźnie wskazuje na potrzebę stworzenia dostępnej finansowo (bądź bezpłatnej) oferty szkoleniowej z zakresu pracy z młodzieżą doświadczającą traumy. pensje dla specjalistów. n = 27 Finansowania wynagrodzeń dla specjalistów nie stanowi problemu dla 17 ośrodków (63%), a dla 5 (18,5%) stanowi jedynie niewielki problem. 2 rozmówców (7,4%) w badaniu zgłosiło umiarkowane, następnych 2 (7,4%) poważne, a 1 (3,7%) krytyczne kłopoty z pozyskiwaniem funduszy na Współpraca z instytucjami zajmującymi się udzielaniem pomocy młodym n = 28 ludziom dotkniętym, traumą psychiczną przebiega bez żadnych trudności wg aż 19 respondentów (67,9%). Niewielki kłopoty w tym względzie występują w 7 (25%) z badanych miejsc. Tylko w 1 z placówek (3,6%) zgłaszane są umiarkowane, a w 1 (3,6%) poważne problemy w zakresie współpracy z ośrodkami zajmującymi się udzielaniem pomocy młodym osobom doświadczającym traumy psychicznej. 43

Zgłaszane przez pacjentów braki w n = 28 ofercie badanych ośrodków zanotowano w 4 przypadkach (14,3%) dla pomocy pscyhologicznej, w 7 (25%) dla psychiatrycznej, a tylko w 1 (3,6%) dla socjalnej. Ze skargami na niedostateczną lub brak pomocy prawnej spotkały się 2 placówki (7,1%). W 3 instytucjach (10,7%) stwierdzone przez pacjentów braki dotyczyły innego rodzaju pomocy, związanej z terapią. W odpowiedzi na pytanie dotyczące braków w ankietowanej placówce respondenci w 12 przypadkach (44,4%) stwierdzali, iż w ich instytucji braki nie występują. Tam, gdzie je wskazywano obejmowały n = 27 kwestie braków lokalowych (8 placówek, 30%), braku specjalistów (5 placówek, 19%), braku szkoleń i superwizji (4 placówki, 14,3%) oraz braków finansowych (4 placówki, 14,3%) W odpowiedzi na pytanie dotyczące braków n = 27 w systemie pomocy ankietowani wskazywali przede 44