Paweł Czarnecki Kodeks etyki adwokackiej jako podstawa odpowiedzialności dyscyplinarnej 1. Wprowadzenie Spośród wielu dyskusji na tematy dotyczące adwokatury, jakie odbyłem z przedstawicielami środowiska adwokatów, zawsze niezwykle miło wspominam moje rozmowy z Panem Mecenasem Czesławem Jaworskim. Prowadząc badania w zakresie postępowania dyscyplinarnego wobec prawników, wielokrotnie miałem okazję zapoznać się z tekstami Jubilata i podziwiać nie tylko Jego erudycję naukową, ale także umiejętność dostrzegania wielopłaszczyznowych konsekwencji, jakie konkretne rozwiązania prawne niosą nie tylko dla adwokatów, ale również dla środowiska prawników. Zawsze z dużym zainteresowaniem oczekuję jego tekstów w Palestrze, a także słucham wystąpień na rozmaitych forach. Po raz pierwszy spotkałem Pana Czesława Jaworskiego w grudniu 2010 r. w Warszawie, kilka dni po tym, jak został On członkiem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego. Pracując jako asystent w tej Komisji, mogłem przysłuchiwać się wypowiadanym przez Niego poglądom. Zawsze podziwiałem spokój, kulturę słowa, ale przede wszystkim ogromną wiedzę, którą dzielił się z audytorium. W czasie kadencji, w ciągu dwóch lat, kilkanaście razy miałem też okazję porozmawiać z nim: o aspektach funkcjonowania Prawa o adwokaturze, o zawiłościach postępowania dyscyplinarnego czy też o udziale obrońcy w postępowaniu karnym. Artykuł ten stanowi zatem formę podziękowania Panu Mecenasowi Jaworskiemu za możliwość rozmów z nim, z jednoczesnym życzeniem, abym mógł je kontynuować w przyszłości. Dla wielu kontrowersyjne może być stwierdzenie, że Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeks etyki adwokackiej) dalej: KEA należy traktować jako swoistą konstytucję adwokacką. Nie jest to w żadnej mierze przesada, ponieważ każdy adwokat, wykonując swój zawód, nie tylko jest zobowiązany przestrzegać obowiązującego go prawa, ale ponadto powinien kierować się w codziennej pracy zasadami deontologii zawodowej. Ustawodawca, powierzając samorządowi zawodowemu realizację określonych zadań z zakresu administracji publicznej, a tym samym pieczę nad należytym wykonywaniem zawodu przez jego członków upoważnił samorząd do wydania przepisów określających reguły funkcjonowania w ramach danej profesji. Wiele zwrotów ustawowych zamieszczonych w kodeksie etyki zawodowej cechuje nieostrość oraz niezwykła ogólność w określaniu zarówno dyspozycji, jak też hipotezy danej normy. Z punktu widzenia konstytucyjnego zamkniętego katalogu źródeł prawa status 96
9/2014 przepisów kodeksu etyki zawodowej nie został określony w sposób precyzyjny. Co więcej, mając na względzie, że naruszenie przepisów etyki zawodowej może być podstawą wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, które jest postępowaniem represyjnym, należy rozważyć: czy podstawy odpowiedzialności adwokata są zgodne z konstytucyjną zasadą określoności czynu i zasadą nullum crimen sine lege 1. 2. Samorząd zawodowy jako twórca etyki zawodowej adwokatów Kodeks etyki adwokackiej... Zgodnie z art. 1 ust. 1 Prawa o adwokaturze (dalej: poa) 2 adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa. Adwokatura została zorganizowana na zasadach samorządu zawodowego. Ustawodawca w myśl art. 17 ust. 1 Konstytucji RP dopuszcza możliwość utworzenia samorządów zawodowych, reprezentujących osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Tym samym, mocą swojej suwerenności, przekazuje niektóre kompetencje państwowe wyspecjalizowanym strukturom w celu realizacji zadań ustawowych. Szczególna rola w tym zakresie przypada samorządowi zawodowemu. W myśl art. 3 ust. 1 poa zadaniem samorządu zawodowego adwokatury jest: 1) tworzenie warunków do wykonywania ustawowych zadań adwokatury; 2) reprezentowanie adwokatury i ochrona jej praw; 3) sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów o wykonywaniu zawodu adwokata; 4) doskonalenie zawodowe adwokatów i kształcenie aplikantów adwokackich; 5) ustalanie i krzewienie zasad etyki zawodowej oraz dbałość o ich przestrzeganie, a także 6) sprawowanie zarządu majątkiem samorządu adwokackiego i rozporządzanie nim. Istotę samorządności, w kontekście zasad funkcjonowania adwokatury i adwokata wykonującego zawód zaufania publicznego, świetnie dostrzegł adw. Jaworski, formułując warunki, jakie powinny cechować samorząd zawodowy. Do tych warunków zaliczył: zorganizowanie adwokatury na zasadzie samorządu zawodowego w rozumieniu art. 17 ust. 1 Konstytucji RP; prawo do podejmowania przez samorząd zawodowy niezależnych od władzy państwowej decyzji, z zapewnieniem ministrowi sprawiedliwości prawa do ich zaskarżania do niezawisłego sądu w przypadku ich niezgodności z prawem; zagwarantowanie samorządowi zawodowemu istotnego wpływu na kształt osobowy adwokatury z zachowaniem otwartości i dostępności do zawodu adwokata oraz aplikacją adwokacką, jako naturalnym źródłem dopływu do zawodu; organizowanie przez samorząd doskonalenia zawodowego adwokatów i szkolenie aplikantów adwokackich oraz odpowiedzialność za ich poziom; ustanawianie i krzewienie zasad etyki zawodowej oraz dbałość o ich przestrzeganie; niezależne sądownictwo dyscyplinarne; ochrona tajemnicy zawodowej; niezależność adwokata przy wykonywaniu swoich obowiązków zawodowych oraz zapewnienie udziału aplikantów adwokackich w pracach samorządu zawodowego adwokatów 3. Jest to kwintesencja samorządu zawodowego adwokatów z punktu widzenia konstrukcji przepisów poa. Powyższe wskazania powinny stanowić drogowskazy nie tylko dla członków adwokatury, ale przede wszystkim dla decydentów politycznych ingerujących w istotę zawodu adwokata. 1 Z racji ograniczeń w zakresie objętości wywodu zostanie udzielona zwięzła odpowiedź na pytanie o charakter przepisów kodeksu etyki zawodowej oraz realizację zasady określoności konstrukcji przewinienia dyscyplinarnego adwokatów. 2 Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 635). 3 C. Jaworski, Zaproszenie do dyskusji, Palestra 2010, nr 9 10, s. 122 123. 97
Paweł Czarnecki 3. Status przepisów kodeksu etyki zawodowej adwokatów Naczelna Rada Adwokacka, jako organ samorządu zawodowego, realizując nakaz wynikający z art. 3 ust. 1 pkt 5 poa, dotyczący ustalania i krzewienia zasad etyki zawodowej oraz dbałości o ich przestrzeganie, 10 października 1998 r. przyjęła uchwałę: Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeks etyki adwokackiej) 4. Przepisy tego kodeksu mają charakter generalny (dotyczą określonej kategorii nieoznaczonych imiennie adresatów) i abstrakcyjny (nie występuje jednostkowy nakaz określonego zachowania). Stosownie do 1 ust. 3 KEA adwokat jest zobowiązany przestrzegać norm etycznych oraz strzec godności zawodu adwokackiego. Doprecyzowaniem norm etyki adwokackiej są reguły deontologiczne oraz obowiązek strzeżenia godności zawodu adwokackiego. Wskazuje się, że etyka to ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i w danej zbiorowości społecznej (klasie, środowisku) 5. Zdaniem adw. Jaworskiego z wykonywaniem zawodu adwokata nieodłącznie związana jest nie tylko idea samorządności, niezależność działania od klientów i od organów państwa, ale przede wszystkim etos zawodu, jako zespół wartości, wzorów zachowania, wskazujących na osobowość i charakter 6. Można przyjąć, że etyka adwokacka to nic innego jak ukształtowany na przestrzeni lat komplet reguł, sformułowanych w postaci norm powinnościowego zachowania, w celu zapewnienia PALESTRA wysokiego standardu. Etyka to zatem normy prawne ustalające dopuszczalny i niedopuszczalny sposób postępowania w każdej sytuacji w danym środowisku zawodowym. Powstaje pytanie, czy wskazane przepisy KEA są przepisami rangi ustawowej. W art. 87 Konstytucji RP wskazano, że źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a także na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego. Katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest zamknięty, w przeciwieństwie do źródeł wewnętrznie obowiązujących 7. W państwie praworządnym każdy akt prawny powinien mieć oparcie w przepisach Konstytucji lub też w aktach prawnych rangi ustawowej, przydzielających określone kompetencje. Kodeks etyki adwokackiej jest efektem wielopokoleniowej kultury adwokackiej, etosu adwokata oraz prakseologicznego podejścia do pełnionej funkcji zawodowej. Problematyczna jest w szczególności kognicja Trybunału Konstytucyjnego z art. 188 Konstytucji RP do zbadania zgodności przepisów kodeksów etyki zawodowej z Konstytucją RP. Rozpatrując kodeks etyki lekarzy, Trybunał stwierdził, że przedmiotem oceny nie może być sama norma etyczna, a jedynie norma prawna, którą norma etyczna dookreśla 8. W kolejnym judykacie TK dopuścił możliwość ustalania wykładni prawa przepisów kodeksu etyki zawodowej 9. W innym orzeczeniu Trybunał pośrednio dopuścił możliwość zbadania zgodności przepi- 4 Uchwała nr 2/XVIII/98, ze zmianami wynikającymi z uchwały nr 32/2005 z 19 listopada 2005 r. oraz uchwał NRA nr 33/2011 54/2011 z 19 listopada 2011 r. 5 W. Żywicki, Etyka adwokacka, Warszawa 2008, s. 5. Autor traktuje etykę jako synonim moralności. 6 C. Jaworski, Komentarze i impresje jubileuszowe, Palestra 2003, nr 11 12, s. 29. W tym samym duchu Jubilat wypowiada się, stwierdzając w sposób jeszcze bardziej kategoryczny w dyskusji na temat kondycji adwokatury: Jeżeli adwokatura wyzbędzie się tradycji i pewnego etosu związanego z tym zawodem, to straci tożsamość, podmiotowość. C. Jaworski, (w:) S. Mikke (oprac.), Adwokatura dziś adwokatura jutro. Dyskusja redakcyjna, Palestra 2001, nr 11 12, s. 13. 7 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 498. 8 Postanowienie TK z 7 października 1992 r., U 1/92, OTK 1992, nr 2, poz. 38. Postanowienie wydano wbrew stanowisku RPO oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, a do orzeczenia zgłoszono 4 zdania odrębne! 9 Uchwała TK z 17 marca 1993 r., W 16/92, OTK 1993, nr 1, poz. 16. 98
9/2014 sów uchwały samorządu adwokatów i radców prawnych z Konstytucją RP 10. Wszystko wskazuje, że to tendencja właściwa przy uwzględnieniu roli samorządu zawodowego oraz znaczenia kodeksu etycznego z punktu widzenia przepisów dyscyplinarnych. Trudno natomiast przyjąć, że przepisy KEA to przepisy rangi ustawowej, skoro zostały ustanowione w drodze uchwały organu samorządu zawodowego w ramach uprawnień, a tym samym stanowią emanację stosunku administracyjnego między samorządem a jego członkami. Akty prawne wydawane przez samorząd zawodowy należą do aktów prawa wewnętrznego, w rozumieniu art. 93 Konstytucji RP w zw. z art. 14 ust. 1 poa. Choć nie zawierają norm prawa powszechnie obowiązującego, to jednak mogą wywierać również wpływ na sytuację podmiotów niebędących członkami samorządu. 4. Zasada nullum crimen a konstrukcja przewinienia dyscyplinarnego Kodeks etyki adwokackiej... Adwokat jako członek samorządu jest osobą wykonującą zawód zaufania publicznego, co nie budzi wątpliwości zarówno w doktrynie 11, jak też w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego 12. Jednym z wyznaczników tego statusu jest posiadanie kodeksu etycznego i podleganie odpowiedzialności dyscyplinarnej przed organami samorządu zawodowego. Odpowiedzialność dyscyplinarna jest konsekwencją naruszenia przez adwokatów standardów etycznych i zawodowych niezbędnych do należytego wypełniania powierzonych im funkcji 13. Artykuł 80 poa przewiduje w stosunku do członków samorządu adwokackiego (adwokatów i aplikantów adwokackich) 4 możliwe podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej, tj. za: postępowanie sprzeczne z prawem; postępowanie sprzeczne z zasadami etyki i godności zawodu; naruszenie obowiązków zawodowych oraz wyłącznie w odniesieniu do adwokatów niespełnienie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia 14. Postępowaniem sprzecznym z zasadami etyki jest m.in. naruszenie obowiązków lub zakazów określonych w przepisach KEA. Etyka adwokacka to zawsze wyraz dostosowania norm etycznych do specyfiki zawodu adwokata. Z kolei w myśl 1 ust. 2 KEA naruszenie godności zawodu to postępowanie adwokata, które mogłoby go poniżyć w opinii publicznej lub poderwać zaufanie do zawodu. Analizując znamiona deliktu z art. 80 poa, należy postawić pytanie, czy nieostrość znamion typu nie narusza konstytucyjnej zasady nullum crimen sine lege. Sporne jest w doktrynie stanowisko na temat relacji odpowiedzialności dyscyplinarnej do odpowiedzialności karnej, aczkolwiek powszechnie przyjmuje się, że odpowiedzialność dyscyplinarna należy do sfery odpowiedzialności represyjnej 15. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że gwarancje praw i wolności człowieka i obywa- 10 Wyrok TK z 18 lutego 2004 r., P 21/02, OTK-A 2004, nr 2, poz. 9. Por. wnioski w zakresie dopuszczalności kontroli norm deontologicznych lekarzy w wyroku TK z 23 kwietnia 2008 r., SK 16/07, OTK-A 2008, nr 3, poz. 45. 11 P. Sarnecki, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 29 maja 2001 r., Palestra 2002, nr 5 6, s. 188; E. Tkaczyk, Samorząd zawodowy w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Prz. Sejm. 2011, nr 6, s. 66; P. Kuczma, Adwokat jako zawód zaufania publicznego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Palestra 2012, nr 3 4, s. 157. 12 Wyrok TK z 18 lutego 2004 r., P 21/02, OTK-A 2004, nr 2 poz. 9 czy wyrok TK z 19 kwietnia 2006 r., K 6/06, OTK-A 2006, nr 4, poz. 45. 13 C. Jaworski, Komentarze, s. 23, gdzie Autor stwierdził: A co robić, kiedy przychodzą sygnały świadczące o nieetyczności zachowań członków korporacji? ( ) Uruchamiać mechanizmy oczyszczające: postępowania dyscyplinarne i sądowe. 14 D. Michta, Prawo o adwokaturze. Komentarz, Warszawa 2012, s. 111 112 oraz Z. Krzemiński, Prawo o adwokaturze. Komentarz, Warszawa 1998, s. 147 149. 15 Zob. prezentację stanowisk w tej mierze w: P. Czarnecki, Postępowanie dyscyplinarne wobec osób wykonujących prawnicze zawody zaufania publicznego, Warszawa 2013, s. 28 35 i 110 162. 99
Paweł Czarnecki tela określone w Konstytucji RP znajdują zastosowanie do praw obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym 16. Szerokie rozumienie konstytucyjnego zwrotu odpowiedzialność karna w art. 42 ust. 1 nakazuje odpowiednio stosować gwarancje konstytucyjne i reguły właściwe odpowiedzialności karnej, aczkolwiek w przypadku odpowiedzialności dyscyplinarnej dopuszczalny jest niższy stopień gwarancji praw obwinionego, niż przysługują oskarżonemu w postępowaniu karnym. Dotyczy to w szczególności konstrukcji znamion przewinienia dyscyplinarnego oraz zasady określoności deliktu dyscyplinarnego. Odpowiedzialność dyscyplinarna ze względu na pełnioną funkcję eliminowania z samorządu osób, które nie spełniają wysokiego standardu etycznego lub nie przestrzegają reguł deontologii zawodowej, obejmuje zachowania, które mogą nie być uznawane za bezprawne na gruncie prawa karnego. Zakres znamion przewinienia dyscyplinarnego musi być w związku z tym niezwykle szeroki, bo tylko wówczas będzie możliwe zrealizowanie tej funkcji. Należy zatem stwierdzić, że dokładna typizacja wszystkich przewinień dyscyplinarnych nie jest możliwa, a poszczególne typy, jak stwierdził TK: muszą pozostać ustawowo niedookreślone z uwagi na obiektywną niemożność stworzenia katalogu zachowań zagrażających należytemu wykonywaniu obowiązków służbowych, czy zachowaniu godności zawodu 17. Na gruncie przepisów prawa dyscyplinarnego można zauważyć, że ustawodawca ma obowiązek w przepisie rangi ustawowej wskazać zachowanie (np. w art. 80 poa), a jego dookreślenie może nastąpić w przepisach zarówno rangi ustawowej (np. w przepisach k.k., k.w., k.p.k. czy k.p.c.), jak też w przepisach ustanowionych przez odpowiednie organy samorządu zawodowego (np. w przepisach KEA PALESTRA czy innych uchwałach). Powyższe uprawnienie wynika ze wskazanej wyżej szczególnej roli samorządu zawodowego, jako strażnika etyki zawodowej. Pełny opis typu czynu zabronionego będzie w każdym przypadku koniunkcją regulacji zawartej w art. 80 poa oraz odpowiedniego przepisu, który naruszył obwiniony, dopuszczając się bezprawnego zachowania. Wskazanej konstrukcji należy przestrzegać przy sporządzaniu wniosków o ukaranie w postępowaniach dyscyplinarnych. Sąd Najwyższy wprost stwierdził, że materialnoprawna podstawa przypisania odpowiedzialności dyscyplinarnej, tak jak każdej odpowiedzialności represyjnej, musi być oparta w przepisie rangi ustawowej, a jedynie ewentualnie uzupełniona o przepisy podustawowe albo zawarte w uchwałach organów korporacyjnych 18. Podobnie w innym orzeczeniu SN przyjął, że uregulowania zawarte w Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności zawodu nie mogą stanowić samoistnej, materialnoprawnej podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej o charakterze represyjnym 19. W tym kontekście przepisy art. 80 poa w pełni spełniają konstytucyjny standard określoności czynu zabronionego, czyli przewinienia dyscyplinarnego. Rolą organów postępowania dyscyplinarnego przy opisie deliktu jest skonkretyzowanie zachowania zarzucanego obwinionemu o delikt z art. 80 poa. 5. Podsumowanie W konkluzji powyższych rozważań chciałbym zwrócić uwagę na trzy stwierdzenia Jubilata, o których niezwykle często zapomina się w ferworze codziennej rywalizacji na rynku usług prawniczych osób wykonujących zawód adwokata: 16 Por. obszerny wykaz orzeczeń w: T. Sroka, Realizacja zasady określoności czynu zabronionego z art. 42 ust. 1 konstytucji na gruncie odpowiedzialności dyscyplinarnej, Forum Akademickie 2013, nr 6, s. 4 5. 17 Wyrok TK z 27 lutego 2001 r., K 22/00, OTK 2001, nr 3, poz. 48. 18 Wyrok SN z 15 lipca 2010 r., SDI 12/10, OSNKW 2011, nr 3, poz. 25. 19 Wyrok SN z 9 października 2009 r., SDI 22/09, OSN-SD 2009, nr 1 poz. 132. Por. M. Sienkiewicz, Przegląd orzecznictwa Wyższego Sądu Dyscyplinarnego Adwokatury, Palestra 2013, nr 11 12, s. 241 242. 100
9/2014 1. Istotą zawodu adwokata jest służba dobru powszechnemu, pomoc człowiekowi, gdy jego prawa i wolności są gwałcone lub zagrożone, obrona obywatela przed omnipotencją państwa, obrona państwa w przypadku zagrożenia jego niezawisłości i niepodległości 20. 2. Adwokatura musi być oczywiście otwarta na wszystkie wyzwania, jakie niesie świat współczesny, na rozwój prawa, techniki, technologii, na daleko idącą współpracę międzynarodową, na wyzwania globalizacji. Musi być otwarta i kreatywna w ich przyswajaniu. Powinna wykorzystywać dynamikę młodości, ale również wnioski wypływające z doświadczenia. Nie powinno to się jednak odbijać na jakości świadczonej pomocy, na jakości służby pełnionej przez adwokatów w ramach wymiaru sprawiedliwości. Na jakości norm etycznych 21. 3. Nie da się pogodzić przynależności do adwokatury z jednoczesnym głoszeniem poglądów sprzecznych z jej zadaniami i istotą, a także z etyką i godnością adwokata 22. Kodeks etyki adwokackiej... Czytając te przemyślenia, trudno nie dostrzec optymizmu, jaki został w nich zawarty, zobowiązań, jakie one niosą ze sobą, i nadziei, że zostaną w końcu zrealizowane. Powyższe trzy stwierdzenia Pana Mecenasa Jaworskiego, z których pierwsze jest adresowane do każdego adwokata z osobna, drugie w głównej mierze do organów samorządu zawodowego, a trzecie stanowi klamrę między nimi powinny być wyznacznikami dla palestrantów przy wykonywaniu ustawowo powierzonych obowiązków. Zdając sobie zatem sprawę z wielu codziennych problemów środowiska adwokackiego, jestem przekonany, że realizacja tych wskazówek pozwoli w nowym świetle spojrzeć na wyzwania, z jakimi środowisko adwokatów będzie musiało się zmierzyć w dobie zmieniających się zadań adwokatów, chociażby w świetle projektu nowej ustawy Prawo o adwokaturze czy też projektowanego, kontradyktoryjnego modelu postępowania karnego. 20 C. Jaworski, Refleksje sierpniowe, Palestra 2005, nr 7 8, s. 29. 21 C. Jaworski, Dwa jubileusze, Palestra 2012, nr 5 6, s. 18. 22 C. Jaworski, Komentarze, s. 33. 101