Jak stworzyć KLASTER. przewodnik Wydanie II rozszerzone. Redakcja Władysław Szajna. Rzeszów 2011

Samorząd Województwa Podkarpackiego realizuje projekt systemowy pn. Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach 2007-2013 w województwie podkarpackim Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie w partnerstwie z Urzędem Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego realizuje Zadanie nr 9 pn. Wspieranie rozwoju struktur klastrowych w województwie podkarpackim Jak stworzyć KLASTER przewodnik Wydanie II rozszerzone Redakcja Władysław Szajna Rzeszów 2011 Zadanie współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego,budżetu państwa oraz budżetu Samorządu Województwa Podkarpackiego w ramach projektu systemowego pn. Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach 2007-2013 w województwie podkarpackim

Jak stworzyć KLASTER Autorzy: prof. dr hab. inż. Leszek Woźniak prof. nadzw. dr hab. inż. Jan Krupa dr Marta Czyżewska dr Sylwia Dyrda-Maciałek dr inż. Sylwia Dziedzic dr Jan Hermaniuk dr Jacek Rodzinka dr Elżbieta Wojnicka-Sycz mgr inż. Józef Kamycki mgr Władysław Szajna mgr Agnieszka Tomaka mgr inż. Jerzy Wawro Recenzenci: prof. nadzw. dr hab. inż. Jan Krupa prof. nadzw. dr hab. Stanisław Ślusarczyk Przewodnik Wydanie II rozszerzone Rzeszów 2011 Projekt okładki: Mira Kamycka, Bartłomiej Szymański Skład i łamanie tekstu: Maria Romanowska ISBN 978-83-60583-81-4 Nakład 500 egz. Copyright by Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Instytut Gospodarki, ul. Sucharskiego 2, 35-225 Rzeszów tel. 17 8661202, fax 17 8661230 e-mail: instytut@wsiz.rzeszow.pl, www.ig.wsiz.pl Kopiowanie, przedrukowanie i rozpowszechnianie całości lub części niniejszej publikacji bez zgodny wydawcy zabronione Publikacja dystrybuowana bezpłatnie Wydanie współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3 JAK STWORZYĆ KLASTER Przewodnik Spis treści str. Wstęp - W. Szajna...5 I. KLASTRY I KLASTERING - istota, funkcje, typologia. - J.Hermaniuk...7 II. ZNACZENIE KLASTRÓW, aspekty społeczno-ekonomiczne - J. Hermaniuk...18 III. ELEMENTY PROCESU TWORZENIA I ROZWOJU KLASTRÓW - W. Szajna, J. Kamycki...29 IV. TWORZENIE KLASTRÓW (od nieformalnej do instytucjonalnej sieci gospodarczej) - W. Szajna, J. Kamycki...38 V. PRZYKŁADY SKUTECZNYCH KLASTRÓW w kraju i na świecie - E. Wojnicka-Sycz...54 VI. POTENCJALNE KLASTRY w województwie podkarpackim - E. Wojnicka-Sycz...63 VII. FUNKCJONUJĄCE KLASTRY na Podkarpaciu przykłady - L. Woźniak, S. Dziedzic...80 VIII. WSPARCIE LOKALNYCH I REGIONALNYCH INICJATYW KLASTROWYCH - L. Woźniak, S. Dziedzic...90 IX. TEORIA I PRAKTYKA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ na przykładzie Wschodniego Klastra Informatycznego - S. Dyrda-Maciałek, J. Wawro... 104 X. PRAKTYCZNE ASPEKTY PROCESU BUDOWANIA STRATEGII ROZWOJU KLASTRÓW na przykładzie Innowacyjnego Klastra Zdrowie i Turystyka Uzdrowiska - Perły Polski Wschodniej - M. Czyżewska, A. Tomaka, J. Rodzinka... 123 XI. ZŁOŻONOŚĆ PROCESÓW TWORZENIA I ROZWOJU KLASTRÓW w branży rolno - spożywczej w województwie podkarpackim - W. Szajna, J. Krupa...139 Bibliografia...164

4

JAK STWORZYĆ KLASTER Przewodnik 5 Wstęp Klastering w obecnej dobie to nie tylko moda - to szansa, to potrzeba i konieczność gospodarcza. W dążeniu do produktów coraz lepszych, doskonalszych i tańszych, przedsiębiorstwa podejmują współpracę, wyzwalając twórcze i innowacyjne działania w wykorzystaniu i przetwarzaniu dostępnych zasobów. Coraz krótszy cykl życia produktów wymaga innowacyjnej organizacji procesu zarządzania i wytwarzania nowych produktów. W erze globalnej gospodarki, innowacyjność jest praktycznie jedyną drogą do osiągnięcia sukcesu na globalnym rynku, jedyną drogą rozwoju. Globalnym wyzwaniom na wielu obszarach działalności gospodarczej trudno jest sprostać nawet dużym podmiotom gospodarczym. Coraz większe znaczenie dla gospodarki mają zatem klastry, regionalno-branżowe sieci firm zdolne do koncentracji i racjonalnego wykorzystania sił, środków, zasobów i technologii dla podniesienia konkurencyjności i innowacyjności wytwarzanych produktów. Tworzenie sieci relacji, partnerstwa i współpracy gospodarczej, której podstawę stanowią różnorodne pionowe i poziome powiązania podmiotów prowadzących działalność gospodarczą oraz więzi personalne zarządów i pracowników przedsiębiorstw, uczelni wyższych i instytutów naukowych, samorządów i instytucji państwowych oraz społecznych, politycznych i innych organizacji regionalnych, jest w warunkach globalnej konkurencji przedsięwzięciem koniecznym chociaż trudnym do realizacji. Wzajemne zaufanie, współpraca przy zachowaniu autonomii, integracja celów i realizowanych misji oparta o normy i zasady wykraczające poza mechanizmy rynkowe, przynosi wymierny efekt synergii. Mozaika powiązań gospodarczych i personalnych inspiruje do twórczego (dzisiaj można by rzec: innowacyjnego) myślenia o naszej przyszłości, o możliwości realizacji personalistycznej wizji gospodarki, w której człowiek funkcjonuje, rozwija się, wykazuje swój dynamizm i swoją niepowtarzalność, współdziała z innymi osobami zachowując swoją tożsamość, nie przestaje być sobą działając w wolności dla siebie, dla innych, dla dobra wspólnego. Klastering w Polsce i na Podkarpaciu zdobywa sobie coraz więcej zwolenników, niektórzy traktują go wręcz jako ruch społeczno-gospodarczy czy też pewną formę realizacji filozoficznej myśli personalistycznej w gospodarce. Klastering inspiruje do myślenia, do innowacyjnego myślenia o organizacji i zarządzaniu, do innowacyjnego myślenia o produktach i gospodarce i wreszcie do (innowacyjnego) myślenia o człowieku, o rozwoju osoby ludzkiej, w którym prymat wartości osobowych (rozum, wolność) stawiany jest przed wartościami ekonomicznymi i strukturami społecznymi, w którym uczciwość i współpraca w biznesie nie jest utopią ale może stać się realnym faktem, postrzegalnym bytem oraz rzeczywistością. Klastering na Podkarpaciu dzisiaj to szansa, to potrzeba i konieczność gospodarcza, jeśli nasz Region ma się rozwijać a Polska Południowo-Wschodnia ma być bogatsza. To, że klastering ma tylu zwolenników w Małopolsce i na Podkarpaciu nie jest przypadkowe, tutaj myślenie personalistyczne kształtowało się od lat. Tu także działali najwięksi propagatorzy personalistycznego podejścia do gospodarki (także do gospodarki rynkowej), późniejszy papież - kardynał Karol Wojtyła i ks. Józef Tischner. W tworzeniu wizji i w kształtowaniu klastrów jako personalistycznych modeli gospodarki możemy stać się częścią pokolenia JPII, bez względu na wiek! Czy podołamy wyzwaniom? Konkurencyjność regionu coraz częściej nie jest wyznaczana przez pojedyncze firmy, lecz grupy i sieci przedsiębiorstw całych regionalnych przemysłów i branż. W kilku województwach w Polsce rozwój klastrów stanowi element polityki regionalnej, finansowany lub współfinansowany

6 z regionalnych programów operacyjnych. W województwie podkarpackim dotychczas występowały samoistne działania zmierzające do powołania klastrów, w większości bez zewnętrznego wsparcia finansowego. Sytuacja zmieniła się nieco z początkiem 2010 roku, kiedy to na rozwój Innowacyjnego Klastra Zdrowie i Turystyka Uzdrowiska Perły Polski Wschodniej oraz Wschodniego Klastra Informatycznego uzyskano dotacje ze środków Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Niemały wpływ na ożywienie idei klasteringu i inicjatyw klastrowych w środowiskach gospodarczych woj. podkarpackiego ma realizowane przez Wyższą Szkołę Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie w partnerstwie z Urzędem Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego, zadanie pn. Wspieranie rozwoju struktur klastrowych w województwie podkarpackim - w ramach projektu systemowego Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach 2007-2013 w województwie podkarpackim. Przewodnik Jak stworzyć KLASTER opracowany w ramach ww. zadania ma charakter monografii naukowej obejmującej szeroko rozumianą problematykę klasteringu, od definicji i ogólnej wiedzy o strukturach i zasadach funkcjonowania klastrów, poprzez uwarunkowania procesów inicjowania klastrów i tworzenia ich struktur oraz fazy rozwoju klastrów, do etapu realizacji wspólnych klastrowych przedsięwzięć i szerokiej współpracy gospodarczej. Opracowanie Jak stworzyć KLASTER ma jednocześnie charakter praktycznego poradnika w obszarze inicjowania, organizacji, rozwoju i funkcjonowania klastrowych sieci gospodarczych. Opracowanie to ma w swoim głównym założeniu przybliżyć Czytelnikom problematykę klastrów, ma wskazać aktualnym i przyszłym organizatorom klastrów szeroką gamę problemów i obszarów aktywności przedsiębiorstwa, którą należy uwzględnić w twórczym procesie kreowania struktur klastrowych. W pierwszych dwóch rozdziałach zdefiniowane zostały podstawowe pojęcia obejmujące problematykę klastrów oraz funkcje, typy, modele, formy prawne i fazy rozwoju klastrów. Podkreślony został ponadto wymiar społeczno-ekonomiczny klasteringu, innowacyjność struktur i działania klastrów. W dwóch kolejnych rozdziałach przedstawiono elementy metodologii procesu tworzenia i rozwoju klastrów oraz zaprezentowano w wymiarze możliwym do praktycznego wykorzystania, proces tworzenia klastrów od nieformalnej do instytucjonalnej sieci gospodarczej. W dalszej części przewodnika zaprezentowano przykłady skutecznych klastrów w kraju i na świecie oraz podjęto próbę identyfikacji potencjalnych klastrów na Podkarpaciu. W kolejnych rozdziałach przewodnika scharakteryzowano działania wybranych klastrów i inicjatyw klastrowych funkcjonujących na Podkarpaciu oraz wskazano możliwości wsparcia rozwoju lokalnych i regionalnych inicjatyw w tym zakresie. W trzech ostatnich rozdziałach stanowiących rozszerzenie tego wydania przewodnika, przedstawiono w oparciu o rzeczywiste doświadczenia autorów, interesującą i ważną problematykę obejmującą wdrożenie i praktyczny wymiar klasteringu w ważnych dla województwa podkarpackiego branżach gospodarki. Omówiono tutaj praktyczne wymiary integracji i współpracy gospodarczej w klastrze informatycznym, przedstawiono innowacyjny - oparty o osiągnięcia naukowe w tym zakresie - proces budowania kompleksowej strategii rozwoju klastrów turystyczno-uzdrowiskowych oraz wskazano złożoność procesów tworzenia i rozwoju klastrów w branży rolno-spożywczej. Autorzy przewodnika Jak stworzyć KLASTER stawiali sobie za cel, aby to opracowanie stanowiło kompendium podstawowej wiedzy o klastrach i klasteringu, by miało charakter poradnika wspierającego inicjatywy tworzenia klastrów, by budziło zainteresowanie problematyką klasteringu i inspirowało do działania. Jeśli Czytelnicy uznają, że zadanie to chociażby w podstawowym zakresie zostało zrealizowane, to cel opracowania został osiągnięty. Władysław Szajna

I. Klastry i klastering - istota, funkcje, typologia. - J.Hermaniuk 7 1.1 Potrzeba tworzenia klastrów Obecne czasy to okres burzliwych zmian gospodarczych, społecznych i środowiskowych, wywołanych procesami globalizacji. Przed poszczególnymi krajami, regionami, organizacjami i instytucjami, stoi mocne wyzwanie sprostania wzrastającej globalnej konkurencji. Wychodząc naprzeciw temu wyzwaniu w UE przyjęto w 2000 roku tzw. Strategię Lizbońską, której kluczowym zagadnieniem jest budowa społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Realizując wymienioną strategię Komisja Europejska, rządy, władze regionalne i lokalne oraz organizacje (przedsiębiorstwa, uczelnie, ośrodki badawcze, organizacje pozarządowe) poświęcają dużo uwagi problemowi kreowania i wdrażania innowacji. Tylko dzięki szybkiemu wprowadzaniu do praktyki gospodarczej innowacji: produktowych, procesowych i organizacyjnych jest możliwe sprostanie globalnym wyzwaniom XXI wieku. Jest to szczególnie ważne w takich krajach jak Polska i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, przechodzących procesy transformacji do gospodarki rynkowej, innowacyjnie zapóźnionych, zmuszonych do nadrabiania zaległości w tej dziedzinie 1. W związku z tym tworzone są programy i budowane instytucjonalne systemy wsparcia innowacji na szczeblu UE, krajów członkowskich i regionów. Ważnym elementem omawianego systemu wsparcia są rozwiązania organizacyjne służące przyspieszeniu procesu kreowania i wdrażania innowacji zwane klastrami. 1.2 Istota i cechy klastra Klaster to celowo utworzona sieć podmiotów gospodarczych działających w terytorialnej bliskości. Istotną relacją między podmiotami w klastrze jest kooperencja - sytuacja, która pojawia się, gdy celowo powstaje sieć współpracy złożona z dotychczasowych konkurentów, w której: zjawiska konkurowania i kooperacji występują równocześnie, uczestnicy współpracują ze sobą w celu osiągnięcia wspólnych korzyści nie przestając być konkurentami, wspólnota interesów i chęć konfrontacji powodują potrzebę zawierania formalnych porozumień, konkurencyjna część relacji kooperencyjnej pozostaje niesformalizowana 2. Klaster to skomplikowany system organizacyjny, składający się z wielu podmiotów i różnorodnych powiązań między nimi. Uczestnicy klastra to: przedsiębiorcy, jednostki samorządu terytorialnego, uczelnie, instytuty, ośrodki badawcze, instytucje okołobiznesowe, organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia). 1 Klastry gospodarcze: promocja przedsiębiorczości w Europie Środkowej i Wschodniej, OECD, Paryż 2005, s. 2. 2 J. Cygler J., Kooperencja nowy typ relacji między konkurentami, [w:] Organizacja i Kierowanie, nr 2/ 2007.

8 Rys. 1. Struktura klastra (sieć wewnętrzną rdzeń klastra tworzą przedsiębiorstwa) Źródło: E. Bojar, Zarządzanie rozwojem klastrów. Prezentacja, Kielce 2008. Do najważniejszych cech charakteryzujących klastry należą 3 : przestrzenna koncentracja przedsiębiorstw z reguły na niewielkim obszarze skupia się znaczna liczba przedsiębiorstw, głównie małych i średnich, chociaż mogą powstawać klastry, wokół jednej dużej firmy. Nie wyklucza to możliwości uczestnictwa podmiotów położonych nawet w znacznej odległości, zwłaszcza jeśli chodzi o zaplecze naukowo-badawcze; przynależność uczestników do tej samej lub kilku powiązanych ze sobą branż uczestnicy klastra wzajemnie się uzupełniają; korzystają również z usług jednostek zaplecza okołobiznesowego (administracja, prawo, finanse, marketing, zarządzanie); ukierunkowanie rozwoju rozwój klastra sprzyja wzrostowi specjalizacji działających na danym obszarze przedsiębiorstw i instytucji. Pozwala to uzyskać korzyści skali produkcji i podziału pracy, ale może też pogłębiać trudności w sytuacji kryzysu w danym sektorze gospodarki, silne więzi pomiędzy uczestnikami klastra oparte na wzajemnym zaufaniu i dążeniu do realizacji wspólnego celu; współpraca przedsiębiorstw ze światem nauki i instytucjami okołobiznesowymi (uczelnie, ośrodki badawczo-rozwojowe, firmy doradcze) aby uzyskać dostęp do najnowszej wiedzy dzięki transferowi innowacji i kształceniu kadr; współpraca z władzami publicznymi przede wszystkim regionalnymi i lokalnymi tworzącymi warunki działalności klastra, udzielającymi wsparcia finansowego, doradczego, infrastrukturalnego (drogi, uzbrojenie terenu itp.), efekt synergiczny współpracy dzięki transferowi wiedzy, przyjaznej konkurencji, współpracy z władzami, wzrasta efektywność działań uczestników klastra (obniżka kosztów działalności poprzez wspólne zakupy, kanały dystrybucji, platformy komunikacji, programy promocji, a także wykorzystanie efektu skali). własna tożsamość klastra, w wyniku ukształtowania się wspólnej kultury organizacyjnej oraz systemu identyfikacji wizualnej. 3 B. Włodarczyk, Terytorialne konsorcjum turystyczne albo klaster turystyczny, zob: http://www.turyzm.edu.pl/wlodarczyk/klaster.pdf

Tabela 1. Porównanie koncepcji funkcjonowania sieci i klastra 9 Sieci Klastry Członkostwo przymusowe Mogą, lecz nie muszą być skoncentrowane przestrzennie. Bliskość geograficzna mało istotna Bardziej jednorodne, niż różnorodne Uczestnictwo w sieci dostępne dla wybranych podmiotów Podstawę funkcjonowania stanowią formalnie zawierane umowy Dominują relacje oparte na wymianie Działanie oparte na współpracy Podmioty sieciowe mają zbieżne, w sposób wymierny określone cele Członkostwo dobrowolne Są skoncentrowane terytorialnie. Bliskość geograficzna ważna Bardziej różnorodne, niż jednorodne, zwłaszcza w zakresie form organizacyjno-prawnych Nie występują bariery wejścia do klastra Dużą rolę odgrywają relacje nieformalne i wspólne wartości Dominują powiązania typu input - output Działania oparte na współpracy i konkurencji (kooperencja) Podmioty klastra mają wspólną wizję, wyznaczającą kierunki działania klastra Mogą rozwijać się niezależnie od klastra lub wewnątrz niego Ilość i intensywność powiązań sieciowych określa potencjał innowacyjny i konkurencyjność klastra Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Grycuk, Teoria i praktyka klastrów, TNOiK - SGH, Warszawa 2003, s. 12. Powyższe rozważania wskazują, że klastry charakteryzują się pewnymi cechami wspólnymi, pozwalającymi odróżnić je od innych sieciowych systemów współpracy. Klastry zawsze stanowią skupisko współzależnych podmiotów na pewnym obszarze. Przedsiębiorstwa uczestniczące w klastrze konkurują ze sobą o klientów, jednocześnie współpracując w obszarach, gdzie mają wspólne interesy (sfera B+R, marketing, logistyka, doskonalenie kadr i in.). Fakt, że uczestnicy klastra realizują wspólne projekty, nie powoduje utraty przez nich autonomii w ramach bieżącej działalności biznesowej poszczególni przedsiębiorcy samodzielnie podejmują decyzję 4. 4 P. Wieczorek, Klastry w Polsce, Kontrola Państwowa nr 6/2008, s. 83.

10 1.3 Typologia klastrów Klastry dzielą się na różne kategorie, w zależności od zastosowanych kryteriów: ze względu na skalę i charakter działalności klastra: mega, mezo- i mikroklastry; ze względu na zasięg terytorialny: lokalne, regionalne, krajowe, międzynarodowe; ze względu na poziom technologii: wysokotechnologiczne, średniotechnologiczne, niskotechnologiczne; ze względu na pozycję konkurencyjną: liderzy światowi, liderzy krajowi, liderzy regionalni, liderzy lokalni; ze względu na zdolność kreowania miejsc pracy: o rosnącym zatrudnieniu, o stabilnym zatrudnieniu, o malejącym zatrudnieniu; ze względu na fazę rozwoju: zalążkowe (embrionalne), wzrostowe rozwijające się, dojrzałe rozwinięte, schyłkowe upadające; ze względu na ilość powiązanych poziomo sektorów: wąskie i szerokie; ze względu na liczbę ogniw łańcucha produkcyjnego: głębokie obejmujące wszystkie ogniwa, płytkie obejmujące jedno bądź kilka ogniw łańcucha produkcyjnego; ze względu na model struktury organizacyjnej: włoski (brak formalnej struktury), duński (inicjatywa rządowa, jest bardziej sieciowy), holenderski (udział rządu i duża rola ośrodka badawczego) 5. 1.4 Funkcje klastrów i przesłanki ich tworzenia Przedsiębiorcy, decydujący się na współpracę z innymi podmiotami w ramach klastra, dążą do osiągnięcia korzyści w wyniku: zmniejszenia ryzyka działalności, podniesienia innowacyjności i zwiększenia produktywności, w szczególności poprzez zmniejszenie jednostkowych kosztów wytwarzania. Wymienione koszty maleją, ponieważ wraz z powiększaniem się ilości kooperujących przedsiębiorstw wzrasta wielkość zamówień oraz powstają warunki do pogłębienia ich specjalizacji. Ponadto uczestnicy klastra wspólnie rozwijają wiedzę i wypracowują własne sposoby komunikowania się, co umożliwia obniżkę kosztów transakcyjnych, związanych z realizacją umów zawieranych między nimi. Istnieją informacje wskazujące, że firmy pozostające poza istniejącymi w pobliżu strukturami klastrowymi wykazują zyski nawet o 40% niższe w porównaniu z przedsiębiorcami wykorzystującymi szanse związane z uczestnictwem w tego rodzaju strukturach 6. Można zatem sformułować następujące funkcje działalności klastrowej 7 : 5 M. Baran, Klasyfikacja klastrów i inicjatyw klastrowych. Wnioski dla systemu wspierania struktur klastrowych w Polsce, w: M. Stawicki, W. Pander (red.), Metody ewaluacji polityk wspierania klastrów ze środków strukturalnych, SGGW, Warszawa 2008, s. 39 42. J. Staszewska, Klaster perspektywą dla przedsiębiorców, Difin, Warszawa 2009, s. 38-39 6 M. Gorynia M., B. Jankowska, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008, s. 31-33 7 ABC jak założyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy, ECORYS Polska, s. 11-12.

1. Zmniejszenie ryzyka działalności, gdyż dzięki partnerom: łatwiejszy staje się dostęp do zasobów kapitału, wiedzy, technologii, patentów, a także prowadzenie prac B + R, bowiem nie dublujemy swoich działań; sprawniej pokonujemy bariery administracyjne i rynkowe; mamy większe możliwości pozyskania źródeł finansowania, dzięki większej wiarygodności w instytucjach finansujących oraz jawieniu się systemów wsparcia finansowego klastrów; mamy większy wpływ na zarządzanie konkurencją. 2. Podniesienie poziomu innowacyjności poprzez: uczelnie, instytuty; wymianę informacji i doświadczeń między partnerami; ułatwiony transfer nowych technologii ze sfery B + R; pozyskanie nowych źródeł finansowania innowacji; wprowadzanie na rynek nowych produktów, wytworzonych dzięki transferowi informacji, technologii i dodatkowym źródłom finansowania. 3. Zwiększenie produktywności poprzez: nowe powiązania i kontakty rynkowe; zwiększenie skali produkcji; redukcję kosztów w wyniku wprowadzenia usprawnień wypracowanych z partnerami, wspólne zakupy i przedsięwzięcia marketingowe itp. Można wyróżnić dwa sposoby tworzenia klastrów: 1. klastry powstające spontanicznie, oddolnie bez wsparcia publicznego 2. klastry powstające z inicjatywy odgórnej władz publicznych, bądź liderów biznesowych wspieranych przez władze 8. Aby klaster, jak stwierdza P. Wieczorek, mógł powstać - musi być spełnionych równocześnie kilka warunków. Mianowicie: uczestnicy klastra muszą znajdować się blisko siebie w sensie geograficznym, aby mogły wystąpić pozytywne efekty przenikania i korzystania z tych samych zasobów; między uczestnikami klastra muszą zachodzić wielopłaszczyznowe relacje; przedsiębiorcy muszą postrzegać klaster jako skuteczny instrument realizacji ich potrzeb biznesowych; w regionie musi istnieć potencjał partnerstwa oraz współpracy podmiotów oparty na profesjonaliźmie, lojalności i szacunku; inicjatywa tworzenia klastra powinna cieszyć się wsparciem władz, a także zainteresowaniem instytucji okołobiznesowych, co zwiększy szanse na pozyskanie odpowiednich źródeł finansowania. Zaleca się wykorzystanie partnerstwa publiczno-prywatnego przy tworzeniu klastrów: czynnik prywatny powinien być liderem, zaś czynnik publiczny spełniać rolę katalizatora rozwoju 9. 11 8 Bobrecka-Jamro D. i in. (red.), Klastry w agrobiznesie. Uwarunkowania funkcjonowania i wpływ na rozwój lokalnej przedsiębiorczości, Difin, Warszawa 2008, s. 82. 9 P. Wieczorek, Klastry w Polsce, Kontrola Państwowa nr 6/2008, s. 84-85.

12 1.5 Stan klasteringu w Polsce Badania dotyczące stanu klasteringu w naszym kraju zostały przeprowadzone w 2008 roku. Według stanu na dzień 30 listopada 2008 roku w Polsce istniało 47 struktur spełniających kryteria działającego klastra i występowały 94 inicjatywy klastrowe. Niemal 80% zidentyfikowanych klastrów miało charakter sformalizowany. Dominującą formą organizacyjno-prawną były stowarzyszenia, w ramach których funkcjonowała prawie połowa klastrów. Na drugim miejscu uplasowała się forma porozumienia, którą wybrał co trzeci klaster. Rzadziej wykorzystywano formę spółki, fundacji czy izby gospodarczej 10. Wśród 47 klastrów, 19% stanowiły podmioty powstałe przed 2006 rokiem. Aż 70% klastrów powstało w latach 2006-2007, dzięki aktywnej polityce władz oraz programom wsparcia z funduszy europejskich (ZPORR, RPO, PO IG i in.). Były one zatem pochodną inicjatyw odgórnych, a nie spontanicznych procesów oddolnych. Liderem w prawie połowie klastrów były przedsiębiorstwa bądź grupy przedsiębiorstw. W co czwartym klastrze wiodącą rolę odgrywała instytucja otoczenia rynkowego, taka jak: stowarzyszenie, fundacja, izba gospodarcza bądź park technologiczny. Jedynie w ok. 13% klastrów liderem były instytucje naukowo-badawcze. Fakt ten może wskazywać, że istniejące klastry mają charakter tradycyjny a nie innowacyjny, chociaż przeczy temu deklaracja, że 26 klastrów prowadzi działalność naukowo-badawczą. W działalność 47 klastrów było zaangażowanych 1400 przedsiębiorstw, w tym 55 przedsiębiorstw dużych i 128 przedsiębiorstw średnich. Większość klastrów (62%) liczy od 21 do 60 członków; jedynie w 2 klastrach liczba członków była większa niż 100 11. 1.6 Proces tworzenia klastra od czego zacząć? Klastry jak już wskazywano - mogą być efektem starań władz publicznych różnych szczebli, ale najczęściej powstają samoistnie w rezultacie oddolnych inicjatyw różnych środowisk, np. branżowych. Tworzenie klastrów powinno być wynikiem procesu rynkowego a nie decyzji administracyjnych. Rola władz publicznych powinna ograniczyć się do wsparcia pośredniego poprzez wspomaganie rozwoju infrastruktury, odpowiednie ukierunkowanie systemu edukacji, promowaniu marki klastra, a także tworzeniu inkubatorów przedsiębiorczości, parków technologicznych, funduszy poręczeniowych itp. inicjatyw. Chodzi o to, aby w wyniku inicjatyw odgórnych nie powstały instytucje fasadowe, wokół których nie rozwinie się działalność gospodarcza 12. Doświadczenie wskazuje, że podejmując inicjatywę utworzenia klastra należy: Zidentyfikować wspólny cel i określić korzyści, które pomogą zintegrować środowisko wokół pomysłu klastra. Znaleźć liderów reprezentujących klaster na zewnątrz oraz ustalić miejsce spotkań. Szukać zewnętrznych źródeł finansowania (PO IG, 10 A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. E. Sokołowicz, Stan rozwoju klastrów w Polsce w ujęciu regionalnym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 525, Szczecin 2009, s. 279, 282-283. 11 A. Nowakowska, op. cit., s. 284 287. 12 P. Wieczorek, op. cit., s. 83.

RPO WP, PO RPW, Programy PARP). Nie zaczynać od tworzenia sztywnych struktur organizacyjnych uczestnicy klastra sami je określą i przyjmą. Koncentrować wysiłki na aktywizacji istniejących działań i zasobów klastrowych a nie na tworzeniu klastra od podstaw 13. 13 1.7 Fazy rozwoju klastrów Klastry podobnie jak organizmy żywe rodzą się, dojrzewają, starzeją i zmierzają ku schyłkowi. W ich cyklu życia - za J. Staszewską - można wyróżnić następujące fazy: a) formowania się klastra (faza zalążkowa), następująca w rezultacie dyfuzji innowacji i pomysłów albo dzięki przyciągnięciu istniejących i rosnących w siłę podmiotów - liderów w branży; b) wzrostu powiększający się rynek przyciąga naśladowców i konkurentów; nowe organizacje starają się budować i utrzymywać wzajemne relacje, nadążać za nowymi rozwiązaniami technologicznymi i marketingowymi oraz kontynuować podjęte działania innowacyjne; c) stabilizacji w miarę, jak proces produkcji staje się coraz bardziej rutynowy, w klastrze pojawia się coraz więcej podmiotów-naśladowców; wysokość kosztów staje się kluczowym źródłem przewagi konkurencyjnej; uczestnicy klastra poszukują nisz rynkowych i sposobów na poprawę produktywności; d) schyłkowy produkt klastra staje się w pełni zastępowalny, zaś uczestnicy klastra tracą stopniowo dynamikę we wdrażaniu innowacji oraz poszukiwaniu nowych wyrobów i rynków 14. 1.8 Formy organizacyjno-prawne klastrów Klastry mogą działać w sposób nieformalny, jako faktyczne porozumienie różnych podmiotów rywalizujących i współpracujących ze sobą. Jednak ze względów praktycznych wskazane jest aby miały one charakter formalny. Ułatwia to bowiem korzystanie z instytucji, programów i środków wsparcia tego rodzaju działalności. W Polsce nie ma dotychczas ustawowo określonej formy organizacyjnej klastra. Zainteresowane podmioty mogą zatem wykorzystywać rozmaite formy formalizowania działalności klastrowej. Doświadczenie wskazuje, że najczęściej stosowanymi formami organizacyjno-prawnymi klastrów są (w kolejności): stowarzyszenie, spółka z o.o., fundacja, konsorcjum. Najmniej popularną formą organizacyjną jest izba rzemieślnicza i izba przemysłowohandlowa15. Poniżej przedstawiono syntetyczną charakterystykę najczęściej spotykanych form organizacyjno-prawnych klastrów. Stowarzyszenie 16 Stowarzyszenie jest organizacją pozarządową, mającą osobowość prawną i podlegającą rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Stanowi dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych, samodzielnie określające swoje cele, program i strukturę organizacyjną oraz podejmujące uchwały dotyczące swojej działalności. 13 K. Kubiak, Idea i tworzenie klastrów przez gminy. Prezentacja, Chodzież 2009. 14 J. Staszewska, Klaster perspektywą dla przedsiębiorców, Difin, Warszawa 2009, s. 33. 15 Zob. struktura uczestników konkursu PARP na wspieranie inicjatyw klastrowych, w: D. Jabłońska, Wsparcie dla rozwoju klastrów w programach realizowanych przez PARP, PARP, Warszawa 2008. 16 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jednolity), Dz. U. 2001 r., nr 79, poz. 855.

14 Celem stowarzyszenia nie może być prowadzenie działalności gospodarczej i osiąganie zysków, jak też przysporzenie korzyści majątkowych jego członkom. Do założenia stowarzyszenia koniecznych jest co najmniej 15 członków. Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zgromadzenie. Stowarzyszenie jest obowiązane posiadać zarząd i organ kontroli wewnętrznej. Majątek stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności i majątku oraz z darów publicznych. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą. Dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia służy realizacji jego celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między członków. Majątek zlikwidowanego stowarzyszenia przeznacza się na cel określony w statucie lub w uchwale walnego zebrania członków (zebrania delegatów) o likwidacji stowarzyszenia. Fundacja 17 Fundacja stanowi instytucję prawną tworzoną dla realizacji celów społecznych lub gospodarczo użytecznych, zgodnych z podstawowymi interesami państwa, w szczególności w sferze ochrony zdrowia, rozwoju gospodarki i nauki, oświaty i wychowania, kultury i sztuki, opieki i pomocy społecznej, ochrony środowiska oraz opieki nad zabytkami. Fundacje mogą ustanawiać osoby fizyczne, niezależnie od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania oraz osoby prawne, niezależnie od ich siedziby. Fundacja działa na podstawie przepisów ustawy o fundacjach i własnego statutu. Fundacja posiada osobowość prawną, którą nabywa w wyniku wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Najważniejsze decyzje dotyczące fundacji, w tym: wpis do rejestru, uchylenie uchwały zarządu, zawieszenie zarządu, likwidacja fundacji, podejmuje sąd rejestrowy na wniosek ministra - właściwego ze względu na cel fundacji lub wojewody - jeśli fundacja działa na terenie jego województwa. Organem zarządzającym fundacji jest zarząd. W praktyce często powoływane są: rada fundacji jako organ o ogólniejszych zadaniach (wytyczanie kierunków działania, kontrola ich wykonania, powołanie i odwołanie zarządu), rada programowa i organ rewizyjny. Fundacja może prowadzić działalność gospodarczą tylko w zakresie i na zasadach określonych w statucie, w rozmiarach służących celom fundacji. Siedziba fundacji powinna znajdować się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Fundacja, która ma prowadzić działalność na terenie jednego województwa, powinna mieć siedzibę na terenie województwa objętego działalnością tej fundacji. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 18 Jest kapitałową spółką prawa handlowego, posiadającą osobowość prawną. Może być utworzona przez jedną albo więcej osób, w każdym celu prawnie dopuszczalnym. Posiada kapitał zakładowy o minimalnej wartości 5000zł, który dzieli się na udziały o minimalnej wartości 50zł. Wspólnikiem spółki z o.o. może być zarówno osoba fizyczna jak i prawna. Obligatoryjnymi organami spółki są: zarząd i zgromadzenie wspólników, a fakultatywnymi: rada nadzorcza i (lub) komisja rewizyjna. Umowa spółki z o.o. powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. W przypadku jeśli klaster chciałby się ubiegać o środki z funduszy strukturalnych - w umowie spółki powinien się pojawić zapis, że spółka jest non-profit bądź też, że spółka przeznacza wszystkie swoje zyski na cele statutowe (związane z funkcjonowaniem sieci/klastra). 17 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1884 r. o fundacjach, Dz. U. 1991 r., nr 46, poz. 203. 18 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodek Spółek Handlowych, Dz. U. 2000 r., nr 94, poz. 1037 z późn. zm.

Konsorcjum 19 15 Konsorcjum to organizacja zrzeszająca kilka podmitów gospodarczych (co najmniej dwa) na określony czas, w konkretnym celu. Dopuszczalność zawierania tego typu umów wynika z obowiązującej w prawie cywilnym swobody zawierania umów. Celem konsorcjum jest najczęściej wspólne działanie w realizacji konkretnego przedsięwzięcia gospodarczego, które ze względu na potencjał finansowy przekracza możliwości jednego podmiotu. Uczestnicy konsorcjum zobowiązują się do współdziałania na rzecz osiągnięcia określonego celu gospodarczego, zaś po jego osiągnięciu konsorcjum jest rozwiązywane. Konsorcjum nie musi posiadać określonej struktury organizacyjnej (organów); nie musi też być wyposażone w majątek własny, wyodrębniony z majątków jego uczestników. Istnieją jednak konsorcja posiadające zarówno organy zarządzające, jak i dysponujące wyodrębnionym majątkiem. Konsorcjum w formie podstawowej nie posiada osobowości prawnej. Konsorcjum nie jest podmiotem gospodarczym, nie musi więc być rejestrowane, nie musi mieć odrębnej nazwy ani też siedziby. Podmioty tworzące konsorcjum są niezależne w działaniach nie objętych umową konsorcjalną. W działaniach związanych z konsorcjum realizują wspólną politykę finansową objętą porozumieniem. Zawierając umowę konsorcjalną jego uczestnicy mogą określić, który z podmiotów lub osób będzie reprezentował konsorcjum na zewnątrz (może to być jeden lub kilka podmiotów albo osoba trzecia). W praktyce wyznacza się pełnomocnika (często określanego mianem lidera, koordynatora), który będzie reprezentować wobec osób trzecich wszystkich konsorcjantów. Konsorcja mogą mieć wspólne konto rozliczeniowe; wszelkie formy płatności regulowane są przez firmę lub osobę reprezentującą konsorcjum. Wybór formy organizacyjno - prawnej klastra zależy od wielu czynników, a mianowicie: celu i specyfiki podmiotów klastrowych, charakteru powiązań między nimi, formalnych wymagań związanych ze staraniami o zewnętrzne źródła finansowania (np. PO IG, RPO WP, PO KL i in.), sprawności i kosztów funkcjonowania poszczególnych struktur. 1.9 Modele klastrów W oparciu o analizę funkcjonujących klastrów i sieci można przedstawić następujące wzory struktur organizacji grup kooperacyjnych przedsiębiorstw 20. Model włoski klastra Włoski model tworzenia grup kooperacyjnych charakteryzują: związki rodzinne w przedsiębiorstwach i pomiędzy przedsiębiorstwami, silne powiązania lokalne oraz wysoki stopień niezależności od rządu centralnego. Wzór klastra włoskiego przedstawia rys. 2. Jego cechy charakterystyczne to: związki pomiędzy podmiotami inicjowane przez właścicieli, brak wyodrębnionej struktury zarządzającej, brak powiązań kapitałowych. 19 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny, Dz. U. 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm. 20 Zob. J. Staszewska, op. cit., s. 66-69; Organizacja grup kooperacyjnych przedsiębiorstw, PARP, Warszawa 2005, s.8 9.

16 Rys. 2. Włoski model klastra Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Staszewska, Klaster perspektywą dla przedsiębiorców, Difin, Warszawa 2009. Model duński klastra Duński model klastra stanowi przykład zastosowania odgórnego podejścia przy tworzeniu tego rodzaju powiązań sieciowych. W duńskim modelu klastra głównym podmiotem jest tzw. broker sieciowy, który inicjuje i ułatwia kontakty między partnerami, pomaga identyfikować możliwe rozwiązania oraz doradza w jaki sposób wdrażać nowe idee (rys. 3) zgodnie z założeniami odpowiedniego programu rządowego, precyzującego strategię dla klastrów. Po wypełnieniu tych zadań funkcje koordynatora przejmuje nowopowstałe stowarzyszenie lub inna organizacja koordynująca współpracę uczestników klastra. Rys. 3. Duński model klastra Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Staszewska, Klaster perspektywą dla przedsiębiorców, Difin, Warszawa 2009. Zmodyfikowane wersje modelu duńskiego, uwzględniające różnice kulturowe i uwarunkowania gospodarcze, są rozwijane w Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie, Australii oraz Nowej Zelandii 21. 21 Organizacja grup kooperacyjnych przedsiębiorstw, PARP, Warszawa 2005, s.8.

Model holenderski klastra Holenderski model klastra zakłada ścisłą współpracę z jednostką naukową (ośrodkiem B+R), aby ułatwić dostęp do zasobów wiedzy, umiejętności oraz aparatury, którymi dysponuje taka placówka. Omawiana struktura umożliwia obniżenie kosztów wdrożenia prototypowych urządzeń i technologii (podział kosztów pomiędzy uczestników klastra/sieci), a tym samym podniesienia konkurencyjności oferowanych przez klaster wyrobów. Cechy charakterystyczne tego modelu stanowią: aktywna polityka władz publicznych, ścisła współpraca z placówkami B+R oraz priorytet dla innowacji produktowych i procesowych. Rolę brokera sieci pełni zazwyczaj organ władzy, udostępniający zasoby w postaci kontaktów, informacji i środków finansowych 22. 17 Rys. 4. Holenderski model klastra Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Staszewska, Klaster perspektywą dla przedsiębiorców, Difin, Warszawa 2009. 1.10 Klastry jako droga do innowacyjnej gospodarki Budowa innowacyjnej gospodarki to proces złożony i długotrwały. Systemy klastrowe mogą przyczynić się do skutecznej realizacji tego celu bezpośrednio poprzez wspólne badania i rozwój oraz outsourcing badań i rozwoju. Jednak jeszcze ważniejsze wydaje się być tworzenie przyjaznej innowacjom kultury organizacyjnej, w wyniku 23 : zgromadzenia i wykorzystania dużego kapitału informacji, wiedzy, umiejętności i technologii; inwestowania w zarządzanie sieciami i budowanie kapitału społecznego poprzez wspólne systemy informacyjno komunikacyjne, sieci dostawcze, programy szkoleniowe, wybór odpowiednich menedżerów; promowanie otwartości poprzez umożliwianie nowym członkom wnoszenia nowej wiedzy, zasobów, technologii i doświadczenia oraz stymulowanie relacji z międzynarodowymi strukturami sieciowymi. Przykładem takich innowacyjnych klastrów w naszym kraju mogą być klastry: 1) Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza w Rzeszowie, którego liderem jest WSK PZL Rzeszów S.A. 24, 2) Klaster Life Science Kraków (biomedycyna, biotechnologia, bioinformatyka, kosmetologia), powstały z inicjatywy Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie 25. 22 J. Staszewska, op. cit., s. 68. 23 Klastry gospodarcze: promocja przedsiębiorczości w Europie Środkowej i Wschodniej, OECD, Paryż 2005, s. 9; K. M. Kraj, Znaczenie sieci powiązań dla proinnowacyjnych korporacji transnarodowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 525, Szczecin 2009, s. 183. 24 www.dolinalotnicza.pl 25 www.lifescience.pl

18 II. ZNACZENIE KLASTRÓW, aspekty społeczno-ekonomiczne - J. Hermaniuk 2.1 Klastry a polityka regionalna i rozwój regionalny Unia Europejska przywiązuje duże znaczenie do polityki regionalnej, służącej zapewnieniu wszechstronnego i stabilnego rozwoju jej regionów oraz zmniejszaniu różnic i zwiększaniu spójności społeczno-ekonomicznej między nimi. W obecnym okresie finansowym 2007 2013 realizacji wymienionego celu służą dwa fundusze strukturalne: Europejski F ndusz Społeczny (EFS) i Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Fundusz Spójności. Poza wymienionymi funduszami finansowany jest rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich oraz rybołówstwa (Wspólna Polityka Rolna i Wspólna Polityka Rybacka). Klastry uznawane są za katalizatory poprawy koniunktury gospodarczej - dzięki swojej innowacyjności, konkurencyjności, zdolności do aktywizacji eksportu i pozyskiwania inwestycji zagranicznych. Jak podają M. Lechwar i W. Jastrzębska26, cele polityki rozwoju UE, bazującej na klastrach obejmują: trwałe podnoszenie poziomu konkurencyjności lokalnej, regionalnej i narodowej gospodarki, wzrost innowacyjności przedsiębiorstw i poprawa ich pozycji konkurencyjnej, uzyskanie efektów synergicznych, przekształcenie klastrów w regionalne systemy innowacyjne. Klastering zajmuje istotne miejsce w Strategii Rozwoju Polski Wschodniej oraz Programie Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW). W omawianej strategii założono m.in., że: 1) rozwój powinien bazować przede wszystkim na endogenicznych zasobach regionu, w zgodzie z obowiązującymi standardami i normami, w tym ochrony środowiska, 2) jakość kapitału ludzkiego ma decydujący wpływ na sukces strategii, 3) niezbędne dla rozwoju jest partnerstwo ze strony najważniejszych aktorów regionalnych i krajowych 27. Jak podkreśla wymieniona Strategia doświadczenia państw rozwiniętych wskazują, iż trwały rozwój jest osiągany w wyniku koncentrowania działań na tych elementach gospodarek regionalnych, które już obecnie wykazują specjalizację i które uzyskały silną pozycję konkurencyjną w skali krajowej i międzynarodowej. Dotyczy to przede wszystkim stymulowania rozwoju już istniejących klastrów produkcyjnych (gron wytwórczości) oraz tworzenia klimatu dla dojrzewania takich struktur produkcyjno-usługowych. W Strategii stwierdza się, że w województwach Polski Wschodniej można wskazać kilka pozytywnych przykładów tego typu przedsięwzięć (Dolina Lotnicza, kompleks mleczny, kompleks zdrowej żywności, przemysł drzewny i meblarski, produkcja jachtów, elbląski kompleks elektroniczny itp.). 26 M. Lechwar, W. Jastrzębska, Uwarunkowania ekonomiczne funkcjonowania klastrów, w: Bobrecka-Jamro D. i in. (red.), Klastry w agrobiznesie. Uwarunkowania funkcjonowania i wpływ na rozwój lokalnej przedsiębiorczości, Difin, Warszawa 2008. 27 Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, MRR, Warszawa 2008, s. 46.