Aplikacje Prawnicze Opinie prawne Małgorzata Król (red.) Opinie prawne w praktyce 2. wydanie Korzystaj w trakcie przygotowań do kolokwiów i egzaminu! C.H.Beck
Opinie prawne w praktyce
W serii Aplikacje Prawnicze polecamy: S. Jaworski, J. Ablewicz, T. Sadurski EGZAMINY PRAWNICZE MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI. TOM 1. AKTA CYWILNE I KARNE, wyd. 6 M. Kołakowski, D. Kupryjańczyk, M. Rojewski, E. Stawicka, G. Witczak EGZAMINY PRAWNICZE MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI. TOM 2. AKTA GOSPODARCZE I ADMINISTRACYJNE, wyd. 6 K. Gorzelnik EGZAMINY PRAWNICZE MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI. TOM 3. KAZUSY PRZYGOTOWUJĄCE DO EGZAMINU ADWOKACKIEGO I RADCOWSKIEGO, wyd. 3 A. Matuszewska, B. Morawska, K. Prusak-Górniak, A. Szymańska EGZAMINY PRAWNICZE MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI. TOM 4. WZORY PISM Z KOMENTARZAMI, wyd. 6 Z. Kapiński APELACJE KARNE. ZAGADNIENIA PRAKTYCZNE, AKTA I KAZUSY, wyd. 3 S. Jaworski APELACJE CYWILNE I KARNE. 69 WZORÓW PISM, wyd. 4 www.ksiegarnia.beck.pl
Opinie prawne w praktyce Redaktor Małgorzata Król Autorzy: Magdalena Klauze, Małgorzata Król, Przemysław Kubiak, Aleksandra Kuszewska-Kłąb, Jerzy Leszczyński, Bartosz Lewandowski, Paweł Łabieniec, Piotr Sendacki, Krzysztof Stefański, Małgorzata Wysoczyńska 2. wydanie Wydawnictwo C.H.Beck Warszawa 2015
Opinie prawne w praktyce Stan prawny: sierpień 2015 r. Wydanie 2. Wydanie 2. jest uzupełnione przez Autorów i poprawione w zakresie błędów wydawniczych, które znalazły się w wydaniu 1, za które Wydawnictwo przeprasza Czytelników i Autorów. Wydawca: Joanna Ablewicz Magdalena Klauze Część V Rozdziały 1 i 10 Małgorzata Król Wstęp, Część I Podrozdział 2.1., Część III Podrozdział 1.1., Część V Rozdział 9, Część VI Przemysław Kubiak Część I Podrozdział 2.2., Część IV Aleksandra Kuszewska-Kłąb Część V Rozdziały 4 i 6 Jerzy Leszczyński Część I Rozdział 1 Bartosz Lewandowski Część III Podrozdział 1.2. i 1.3., Rozdział 2 Piotr Sendacki Część II Krzysztof Stefański Część V Rozdział 5 Małgorzata Wysoczyńska Część III Rozdziały 3 i 4, Część V Rozdziały 7 i 8 Małgorzata Król/Jerzy Leszczyński Część I Rozdział 3 Aleksandra Kuszewska-Kłąb/Paweł Łabieniec Część V Rozdziały 2 i 3 Wydawnictwo C.H.Beck 2015 Wszelkie prawa zastrzeżone. Opinie zawarte w niniejszej publikacji wyrażają osobisty punkt widzenia Autora. Wydawnictwo C.H.Beck nie ponosi odpowiedzialności za zawarte w niej informacje. Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-7786-5 ISBN e-book 978-83-255-7787-2
O Autorach Dr Magdalena Klauze asystent w Zakładzie Polityki Prawa na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, związana ze Studenckim Punktem Informacji Prawnej Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka UŁ od 2004 r. Prof. nadzw. UŁ dr hab. Małgorzata Król kierownik Zakładu Polityki Prawa na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, koordynator Studenckiego Punktu Informacji Prawnej Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka UŁ oraz notariusz w Izbie Notarialnej w Łodzi. Dr Przemysław Kubiak adiunkt w Katedrze Prawa Rzymskiego na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, psycholog, trener w zakresie psychologicznych aspektów kontaktów interpersonalnych na płaszczyźnie prawnik klient. Aleksandra Kuszewska-Kłąb związana ze Studenckim Punktem Informacji Prawnej Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka UŁ od 2007 r., pracownik łódzkiej Kliniki Prawa od 2008 r., opiekun w programie edukacji prawniczej dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych Znam swoje prawa, zastępca notariusza w Izbie Notarialnej w Łodzi. Prof. nadzw. UŁ dr hab. Jerzy Leszczyński profesor w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, radca prawny w Łodzi. Bartosz Lewandowski sędzia Sądu Rejonowego, asystent w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa na Wydziale Prawa i Administracji UŁ do 2014 r., prowadzący ćwiczenia z pisania pism procesowych dla studentów Studenckiego Punktu Informacji Prawnej Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka UŁ do 2014 r. V
O Autorach Dr Paweł Łabieniec starszy wykładowca w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, opiekun Studenckiego Punktu Informacji Prawnej Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka UŁ od 2001 r., radca prawny w Łodzi. Piotr Sendacki doktorant w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, radca prawny w Łodzi. Dr Krzysztof Stefański adiunkt w Katedrze Prawa Pracy na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, opiekun Studenckiego Punktu Informacji Prawnej Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka UŁ od 2004 r., koordynator programu edukacji prawniczej dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych Znam swoje prawa. Dr Małgorzata Wysoczyńska adiunkt w Zakładzie Polityki Prawa na Wydziale Prawa i Administracji UŁ, opiekun Studenckiego Punktu Informacji Prawnej Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka UŁ od 2008 r., w latach 2006 2015 radca prawny w Łodzi, od kwietnia 2015 r. sędzia Sądu Rejonowego. VI
Spis treści Wykaz skrótów... XIII Podziękowania... XVII Słowo wstępne do 1. wydania... XIX Słowo wstępne do 2. wydania... XXI Część I. Opinia prawna jako metoda pracy prawnika... 1 Rozdział 1. Opinia prawna jako przedstawienie wiedzy o prawie... 3 Rozdział 2. Prawnicy i ich metody pracy... 14 2.1. Formy prawne świadczenia pomocy prawnej... 14 2.2. Rozmowa z klientem jako forma pracy prawnika... 17 Rozdział 3. Typologia opinii prawnych... 23 Część II. Metodyka sporządzania opinii prawnych... 31 Rozdział 1. Struktura opinii prawnej... 33 Rozdział 2. Opinie prawne z zakresu prawa materialnego... 37 2.1. Opinia prawna z zakresu prawa cywilnego... 37 2.2. Komentarz do opinii z zakresu prawa cywilnego... 49 2.3. Opinia prawna do umowy... 52 2.4. Komentarz do opinii do umowy... 60 2.5. Opinia podatkowa... 65 2.6. Komentarz do opinii podatkowej... 68 2.7. Opinia ubezpieczeniowa... 71 2.8. Komentarz do opinii ubezpieczeniowej... 75 VII
Spis treści Rozdział 3. Opinie prawne związane z wnoszeniem środków zaskarżenia... 77 3.1. Opinia prawna o braku podstaw do wniesienia apelacji... 77 3.2. Komentarz do opinii o braku podstaw do wniesienia apelacji... 82 3.3. Opinia w przedmiocie zasadności wniesienia skargi kasacyjnej... 85 3.4. Komentarz do opinii w przedmiocie zasadności wniesienia skargi kasacyjnej... 90 Część III. Etyczne aspekty sporządzania opinii prawnych... 97 Rozdział 1. Dylematy etyczne związane z opiniami prawnymi... 99 1.1. Zasady etyki zawodowej a opinie prawne... 99 1.2. Odmowa sporządzenia opinii prawnej motywowana względami etycznymi... 103 1.3. Ocena działań organów państwowych, samorządowych, osób zaufania publicznego... 105 Rozdział 2. Respektowanie praw osób trzecich przy formułowaniu opinii prawnych... 108 Rozdział 3. Tajemnica zawodowa i zaufanie... 118 3.1. Uwagi wstępne... 118 3.2. Zakres tajemnicy zawodowej radcy prawnego i adwokata... 119 3.3. Sposoby ochrony poufności opinii prawnych wytwarzanych przez radców prawnych i adwokatów... 122 3.4. Instrumenty ochrony tajemnicy zawodowej... 124 3.5. Ograniczenia w zakresie poufności ze względu na podmiot wytwarzający opinię prawną oraz z uwagi na źródło finansowania jej wytworzenia. Wybrane zagadnienia... 126 Rozdział 4. Audyt wewnętrzny jakości opinii prawnych... 129 4.1. Pojęcie jakości usług prawniczych uwagi wstępne... 129 4.2. Pojęcie audytu jakości... 130 4.3. Narzędzia audytu korporacyjnego profesjonalnych usług prawniczych... 133 4.3.1. Audyt wewnętrzny jakości usługi prawniczej zapewniany przez współdziałanie z merytorycznie kwalifikowanym specjalistą... 134 4.3.2. Audyt zewnętrzny jakości usługi prawniczej zapewniany przez kontrolę wizytacyjną sprawowaną przez prawniczy samorząd zawodowy... 136 VIII
Spis treści 4.3.3. Audyt zewnętrzny jakości usługi prawniczej zapewniany poprzez instrumenty postępowań dyscyplinarnych powadzonych przez samorządy zawodowe... 137 4.4. Uwagi końcowe... 139 Część IV. Psychologiczne aspekty przygotowania opinii prawnych... 141 Rozdział 1. Dobry kontakt z klientem... 143 1.1. Rola nastawienia w kontakcie z klientem... 143 1.2. Ocenianie innych oraz błędy poznawcze z tym związane... 144 1.3. Optymizm jako fundament dobrego kontaktu z klientem... 148 Rozdział 2. Umiejętności z zakresu komunikacji interpersonalnej... 152 2.1. Komunikacja niewerbalna... 152 2.2. Komunikacja werbalna... 154 2.3. Słuchanie aktywne słuchanie... 155 2.4. Zrozumienie parafraza i odzwierciedlenie emocji... 156 2.5. Akceptacja dowartościowanie i komunikaty od siebie... 157 2.6. Zgoda zgoda częściowa... 162 Część V. Opinie prawne w praktyce klinik prawa... 165 Rozdział 1. Studenckie poradnie prawne (kliniki prawa)... 167 1.1. Co to są kliniki prawa... 167 1.2. Cele nauczania klinicznego... 168 1.3. Metodyka nauczania... 169 1.4. Zdobywanie umiejętności prawniczych... 170 1.4.1. Rozwiązywanie problemów... 171 1.4.2. Współpraca... 173 1.4.3. Umiejętność analizowania i inne niezbędne umiejętności prawnicze... 175 Rozdział 2. Sporządzanie opinii prawnych w klinikach prawa... 176 2.1. Modele przyjmowania spraw w klinikach prawa... 176 2.2. Warunki sporządzania opinii prawnych w klinikach prawa... 183 2.3. Zasady konstruowania opinii prawnych... 188 2.3.1. Poprawność... 189 2.3.2. Jasność... 189 2.3.3. Zwięzłość... 190 Rozdział 3. Struktura opinii prawnych w klinikach prawa... 191 3.1. Elementy konstrukcji opinii prawnej... 191 3.2. Zasady sporządzania opisu stanu faktycznego... 192 IX
Spis treści 3.3. Zasady formułowania pytań prawnych... 209 3.4. Zasady przeprowadzania analizy prawnej... 211 3.5. Modyfikacja metod opracowywania opinii w sytuacjach szczególnych... 214 3.6. Język opinii prawnych... 216 3.7. Check-lista... 218 Rozdział 4. Przykładowe opinie prawne z komentarzem... 220 Opinia 1... 221 Opinia 2... 230 Opinia 3... 241 Opinia 4... 246 Rozdział 5. Rola opiekuna i rola studentów w procesie powstawania opinii prawnych w klinikach prawa... 252 5.1. Wprowadzenie... 252 5.2. Ustalenie zasad współpracy... 253 5.3. Tworzenie i weryfikacja opinii prawnej... 254 5.4. Akceptacja opinii... 261 5.5. Uwagi końcowe... 262 Rozdział 6. Audyt administracyjny... 263 6.1. Ocena przydatności dokumentów... 263 6.2. Organizacja pracy... 270 6.2.1. Procedura pracy nad sprawą... 271 6.2.2. Czas oczekiwania na poradę... 272 6.2.3. Czas przeznaczony na rozmowę z interesantem... 273 6.3. Wypracowanie procedury rozwiązywania problemów (zbiór dobrych praktyk)... 274 6.4. Ewaluacja jakości kształcenia... 276 Rozdział 7. Audyt jakości opinii... 284 7.1. Uwagi wstępne... 284 7.2. Audyt kliniczny jako pochodna systemu sieci bezpłatnego poradnictwa prawnego, w którym działają kliniki prawa... 285 7.3. Model audytu jakości opinii prawnych w łódzkiej klinice prawa... 287 7.3.1. Organizacja pracy w klinice... 288 7.3.2. Zasady organizacji pracy w klinice prawa jako element pomocny w osiąganiu odpowiedniego poziomu jakości poradnictwa prawnego... 289 7.3.3. Warstwa merytoryczna i konstrukcyjna opinii prawnej... 291 X
Spis treści 7.3.4. Konsekwencje prawne braku odpowiedniej jakości asysty prawnej w klinikach prawa jako instrumenty audytu wewnętrznego i zewnętrznego jakości usług prawniczych świadczonych w klinikach prawa... 291 7.4. Uwagi końcowe... 295 Rozdział 8. Zasada poufności... 297 Rozdział 9. Cele i funkcje opinii prawnych w klinikach prawa... 300 Rozdział 10. Metodologia uczenia pisania opinii prawnych w klinikach prawa... 308 10.1. Laboratorium... 308 10.2. Metodologia sporządzania pism i opinii prawnych... 309 10.3. Przykładowe scenariusze zajęć... 315 10.4. Uwagi końcowe... 321 Część VI. Opinie prawne w praktyce podsumowanie... 323 Podsumowanie... 325 XI
Wykaz skrótów 1. Akty prawne FUSU... ustawa z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 748 ze zm.) InfPublU... ustawa z 6.9.2001 r. o dostępie do informacji publicznej (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 782 ze zm.) KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.) KK... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KomSądEgzU... ustawa z 29.8.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 790 ze zm.) KP... ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.) KPK... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KRO... ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 583 ze zm.) KSCU... ustawa z 18.7.2006 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1025 ze zm.) KSH... ustawa z 15.9.2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.) KWiHU... ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.) XIII
Wykaz skrótów OchrDanychU... ustawa z 29.9.1997 r. o ochronie danych osobowych (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1182 ze zm.) OchrLokU... ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 150) PodSpadDarU... ustawa z 28.7.1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 86) PrAdw... ustawa z 26.5.1982 r. Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 615) PrAut... ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) PrBank... ustawa z 31.1.1989 r. Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 128) PrNot... ustawa z 14.2.1991 r. Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 164 ze zm.) PrSzkolWyż... ustawa z 27.7.2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 572 ze zm.) PrWeksl... ustawa z 28.4.1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.) RadPrU... ustawa z 6.7.1982 r. o radcach prawnych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 507 ze zm.) ZastRejU... ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.) 2. Czasopisma i publikatory Dz.U.... Dziennik Ustaw M.P.... Monitor Polski NKPK... Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego ONSAiWSA... Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA... Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNCPiUS... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNwSK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych PiP... Państwo i Prawo POSAG... Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku XIV
Wykaz skrótów Prok. i Pr..... Prokuratura i Prawo R. Pr.... Radca Prawny 3. Inne cyt.... cytowane ETPC... Europejski Trubunał Praw Człowieka ETS... Europejski Trubunał Sprawiedliwości FUPP... Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych itd.... i tak dalej itp.... i tym podobne KRK... Krajowe Ramy Kwalifikacyjne KRS... Krajowy Rejestr Sądowy n.... następna (-e, -y) np.... na przykład Nr... numer NSA... Naczelny Sąd Administracyjny OFE... Otwarty Fundusz Emerytalny post.... postanowienie poz.... pozycja przyp.... przypis r.... rok r. pr.... radca prawny red.... redaktor rozdz.... rozdział rozp.... rozporządzenie s.... strona SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy sp. z o.o.... spółka z ograniczoną odpowiedzialnością t.... tom t.j.... tekst jednolity tj.... to jest TSUE... Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej uchw.... uchwała wyr.... wyrok z.... zeszyt ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz XV
Podziękowania Niniejsza monografia powstała z inicjatywy Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych z siedzibą w Warszawie, jako wynik wygranego przez łódzką uniwersytecką klinikę prawa konkursu na napisanie książki o opiniach prawnych, ogłoszonego przez tę Fundację. Serdeczne wyrazy podziękowania kierujemy do wszystkich, którzy dzieląc się z nami swoim bogatym doświadczeniem z zakresu praktyki prawniczej oraz tych, którzy dzięki nieustającym dyskusjom i konstruktywnej krytyce przyczynili się do obecnego kształtu prezentowanego opracowania; nie są oni jednak w żadnym stopniu odpowiedzialni za jakiekolwiek ewentualne niedociągnięcia w nim zawarte. Pragniemy w szczególności podziękować tym opiekunom łódzkiej studenckiej poradni prawnej, którzy, choć nie widnieją jako autorzy wymienieni z nazwiska, faktycznie współtworzyli tę książkę, od lat budując standardy studenckiej praktyki prawniczej. Dziękujemy także wszystkim naszym studentom, którzy w ciągu wielu lat funkcjonowania kliniki przejawiali pasję poznawania tajników zawodu prawnika i poczucie misji społecznej. red. Małgorzata Król XVII
Słowo wstępne do 1. wydania W czasach współczesnych niemal wszystkie relacje międzyludzkie mają związek z prawem, które obejmuje coraz szerszy zakres regulacji, tworzy coraz gęstszą sieć powiązań. Skomplikowane relacje międzyludzkie stają się jakże często złożonymi zagadnieniami prawnymi. Niejednokrotnie w tych sytuacjach niezbędna jest pomoc prawna profesjonalisty. Warto podkreślić fakt, że w odniesieniu do działalności prawniczej używa się powszechnie, podobnie zresztą w innych językach, określenia pomoc prawna prawnicy świadczą pomoc prawną, pomagają. W słownikach języka polskiego termin pomagać ma następujące znaczenia: ułatwiać komuś jakąś czynność poprzez branie udziału w niej, ponosić wysiłek dla kogoś, aby go poratować w trudnej sytuacji, wspierać, uczestniczyć, wspomagać, asystować, brać udział. Wydaje się, że taka najogólniej rzecz ujmując jest właśnie rola prawnika i w związku z tym termin pomoc prawna adekwatnie oddaje sens pracy prawników, którzy wspierają innych w działaniach mających związek z prawem. Pomoc prawna oznacza, po pierwsze dostęp do wiedzy o uprawnieniach i obowiązkach prawnych własnych i cudzych, po drugie pomoc w podjęciu decyzji co do określonych czynności prawnych, po trzecie asystę lub zastępstwo prawne przy realizacji tych ostatnich, po czwarte profesjonalną reprezentację przed sądami i urzędami. W najszerszym tego słowa znaczeniu pomoc prawna ma zagwarantować równy dla wszystkich dostęp do prawa i do wymiaru sprawiedliwości, w tym do uczciwego procesu, ma pozwolić na realizowanie własnej podmiotowości prawnej, zgodnie z obowiązującymi normami prawnymi. Warto zauważyć, że współcześnie ideałem jest nie tylko instytucjonalny czy formalny, ale także rzeczywisty dostęp wszystkich ludzi do prawa, a zatem do pomocy prawnej, nie wyłączając osób ubogich, zmarginalizowanych, wykluczonych społecznie i zagrożonych takim wykluczeniem, tych, którzy nie są w stanie zapłacić za taką pomoc. XIX