Ocena wykorzystania Biblii w katechezie w Podstawie programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce (8.03.2010) i Programie nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach (9.06.2010) Punktem wyjścia jest Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, której założenia są weryfikowane następnie w Programie nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach. Przedmiotem oceny są trzy kwestie: (1) rozumienie Pisma Świętego (hermeneutyka biblijna sygnalizowana przede wszystkim w wymaganiach szczegółowych w ramach treści, (2) wdrażanie uczniów do interpretacji Pisma Świętego oraz (3) dobór tekstów biblijnych na katechezie. 1 WIEK PRZEDSZKOLNY KOCHAMY DOBREGO BOGA. WPROWADZENIE W ŻYCIE RELIGIJNE 1. Rozumienie Pisma Świętego hermeneutyka ( wiadomości ) Dziecko ma poznać Pismo Święte jako słowo Boga (PPK, s. 17). PNR wprowadza pewną stopniowalność w poznawaniu tej prawdy. Na poziomie trzy- i czterolatków Biblia jest określana jako wyraz miłości Boga, który obdarował człowieka wyjątkową księga, w której zapisane są słowa Boga (PNR, s. 15). Na poziomie pięciolatków następuje zdynamizowanie tej prawdy nie chodzi już tylko o słowo zapisane (PNR, s. 15), lecz o prawdę, że Bóg mówi do ludzi przez słowa Pisma Świętego (PNR, s. 21). 2. Interpretacja ( umiejętności ) Dziecko rozpoznaje wśród innych ksiąg księgę Pisma Świętego (PNR, s. 15, 22) oraz szanuje ją (podobnie ja inne znaki religijne, por. PNR, 22). Na poziomie sześciolatków wymaga się, by dziecko własnymi słowami opowiadało poznane historie biblijne (PNR, s. 23; podobnie s. 16) 3. Poznawane teksty Cztero- i pięciolatki: stworzenie świata, narodziny Jezusa i Jego życie na ziemi (PNR, s. 14,16). Sześciolatki: narodzenie Jezusa, znalezienie w świątyni, uzdrowienia, uciszenie burzy (PNR, s. 23). Ujęcie elementu biblijnego jest właściwe na tym poziomie edukacji. Nacisk na kojarzenie Pisma Świętego jako daru miłującego Boga. Podstawowe teksty: stworzenie świata i człowieka (odkrywanie miłości Boga), narodziny Jezusa, Jego słowa, znaki i cuda (odkrywanie miłości Jezusa). W pewnym sensie zaczątkowo obecna perspektywa historiozbawcza. KLASY I-III SZKOŁY PODSTAWOWEJ KATECHEZA INICJACJI W SAKRAMENT POKUTY I POJEDNANIA ORAZ EUCHARYSTII Obecność Biblii na katechezie określona przez PPK:
1. Rozumienie Pisma Świętego Pojawia się kategoria objawienia (PPK, s. 29) od śladów Boga w świecie przechodzi się do przyjmowania objawienia. Pismo Święte określone jako księga wiary. 2. Interpretacja Nacisk na uważne słuchanie słów Pisma Świętego (PPK, s. 29). Interpretacja ucznia dokonuje się przez opowiadanie tekstów biblijnych (opowiadać, omawiać, PPK, s. 29, 30). Moment aktualizacji uczeń wskazuje znaczenie Pisma Świętego w życiu człowieka (PPK, s. 29). Nie jest to abstrakcja, jeśli uwzględni się wymagania przy formacji moralnej związane z poznawaniem Dekalogu oraz postaci biblijnych: uczeń wyjaśnia, jakie postawy sprzeciwiają się Bożym przykazaniom (PPK, s. 31), wskazuje, w czym może naśladować postaci biblijne i świętych (PPK, s. 31). 3. Poznawane teksty Celem katechezy jest ukazanie ogólnych zarysów historii zbawienia jako działania miłosiernego Boga w dziejach świata i ludzi (PPK, s. 29) oraz ukazanie wybranych wydarzeń z historii zbawienia odnoszących się do życia ucznia (PPK, s. 30). Czyli podwójny klucz: (1) objawienie Boga miłosiernego, (2) życie ucznia. W kluczu (1) PPK wskazuje następujące teksty: stworzenie świata, ludzi i aniołów, grzech ludzi i obietnica zbawienia (domyślnie Rdz 3), prorocy jako przekaziciele obietnicy, Maryja Matką Chrystusa obiecanego Zbawiciela, publiczna działalność Jezusa (wymienione wprost: ustanowienie Eucharystii oraz nauczanie w przypowieściach). W kluczu (2) PPK wskazuje na przypowieści Jezusa, Dekalog oraz postaci biblijne jako przykład życia wiary. Powyższe ujęcie jest właściwe. Zauważa się rozwój na poziomie zakładanych celów katechetycznych jak i wymagań szczegółowych. Jak to wygląda w PNR rozpisanym na poszczególne trzy lata na tym poziomie edukacji szkolnej? 1. Rozumienie Pisma Świętego Nie mówi się o księdze wiary (PPK, s. 29), lecz o Księdze nad księgami i liście kochającego Boga do ludzi (PNR, kl. I - s. 36, kl. II s. 45). W rezultacie określenie w kl. I najważniejsza Księga na świecie (PNR,. s. 36). Pojawia się jednak pewne zamieszanie terminologiczne i w konsekwencji hermeneutyczne. W kl. II cel katechetyczny bloku 1. (Słuchamy Mów, Panie) jest następujący: Kształtowanie umiejętności dotyczących okazywania czci księdze Pisma Świętego oraz poszanowania osób odczytujących i głoszących słowo Boże zawarte nie tylko w katechizmach, ale także w podręcznikach szkolnych (PNR, s. 44). Autorzy programu wprowadzają pojęcie słowo Boże, które ma mieć szersze konotacje niż tylko Pismo Święte. Odnosi się wrażenie zrównania Pisma Świętego, katechizmów i podręczników szkolnych (do nauki religii czy wszystkich podręczników?). W kl. III pewne zamieszanie wiąże się z blokiem 4 (Słuchamy Pana Jezusa), w którym słowo odnoszące się do Biblii jest pisane raz małą, raz dużą literą przy określaniu celów katechetycznych (PNR, s. 55): 2
Ukazanie wartości wspólnotowego spotkania przy stole Słowa Bożego. Uwrażliwienie na słowo Boże zawarte w Piśmie Świętym i celebrowane w liturgii. Zapoznanie z Jezusem Chrystusem, który będąc Słowem Boga w czasie liturgii słowa rozmawia ze zgromadzonymi i Pisma im wyjaśnia. Oddane są tu różne sytuacja Pisma Świętego słowo Boże, Słowo-Chrystus, słowo celebrowane w liturgii, co wymagałoby doprecyzowania tej kwestii przez autorów programu przynajmniej dla samych nauczycieli religii. Tym bardziej, że przy tych celach katechetycznych pojawia się dziwny element w treściach (PNR, s. 55): Rola pisma, czasopism, książek, listu pisanego przez osobę bliską. Potrzeba komentowania i wyjaśniania tego, co zostało napisane w relacjach międzyludzkich. Jezus Chrystus rozmawia z nami w liturgii słowa i Pisma nam wyjaśnia. Czy w ten sposób autorzy programu chcą wytłumaczyć potrzebę wyjaśniania słowa Bożego? Błędna droga, gdyż sugeruje, że wyjaśnienie Pisma Świętego jest konieczne z powodu jego bycia w kategorii pism, czasopism, książek, listu pisanego przez osobę bliską. Czy otrzymawszy list, musi on być jeszcze interpretowany dlatego, że jest listem? Raczej należałoby tu wprowadzić w sposób ograniczony przekaz, że za spisaniem tego słowa stoją ludzie, którzy spotkali Boga, doświadczyli Jego działania, byli świadkami życia Jezusa. Odległe czasy, kultura, język to jest powodem konieczności interpretacji. Do tego prawda, że Bóg mówi przez to słowo konieczność aktualizacji. Autorzy tego terminu nie używają, ale wskazują, że teksty te należy odnosić do życia uczniów (por. PPK, s. 30). Widać zatem, że przygotowanie do uczestnictwa w Eucharystii poszerza kontekst rozumienia Pisma Świętego jest ono księgą, której właściwym miejsce interpretacji jest liturgia. To w niej Jezus Chrystus rozmawia z nami i Pisma nam wyjaśnia (kl. III, PNR, s. 55). Pojawia się też zwrot wspólnotowe spotkanie przy stole słowa Bożego (kl. III, PNR, s. 55). 2. Interpretacja Nacisk przede wszystkim na umiejętność słuchania słowa Boga (kl. I, PNR, s. 36; kl. III, PNR, s. 56). To słuchanie zostaje powiązane z zaufaniem Bogu i wyznawaniem wiary w Boga (kl. III, PNR, s. 55), ale też z wypełnianiem słowa (kl. I, PNR, s. 41 Kana Galilejska, jako przykład podana Maryja). Praktyczny wymiar uczestnictwa w liturgii słowa uczeń zna jej strukturę (kl. III, PNR, s. 56), rozumie dialogi stosowane podczas liturgii (kl. II, PNR, s. 45). Interpretacja przez opowiadanie uczeń opowiada o wydarzeniach (kl. I, PNR, s. 41), zna wydarzenia (kl. I, PNR, s. 39), postaci biblijne (kl. II, PNR, s. 45), wskazuje przykłady modlitwy w Biblii (kl. III, PNR, s. 53). Elementy memoryzowania perykop. 3. Poznawane teksty Fundamentalne znaczenie ma katecheza w kl. II, która jest ogólną prezentacją historii zbawienia, wiążącą teksty biblijne z danym okresem liturgicznym. W kl. I pojawia się odesłanie do tekstów opowiadających o narodzinach Pana Jezusa w bloku realizowany w Adwencie (blok 3: Proszę Proście, a otrzymacie; PNR, s. 38-39). Pojawia się jednak problem z postacią Jana Chrzciciela, który jest przywołany jako ten, który zapowiada przyjście Jezusa, Baranka Bożego, który gładzi grzechy świata (PNR, s. 38). 3
Jaki sens wprowadzać tu Jana Chrzciciela, który mówi już o dorosłym Jezusie? Zupełnym oderwaniem od tematyki bloku jest wskazanie na Jezusa jako Baranka Bożego gładzącego grzechy świata. Gdzie miejsce w kontekście Adwentu na wyjaśnienie tego obrazu? Jeśli blok dotyczy prośby, czy nie należałoby tu wprowadzić motywu oczekiwania w ST na Zbawiciela i w ten sposób podać któreś z proroctw Izajasza lub Micheasza (może to z Betlejem w Mi 5,1). Klasa II daje ogólny zarys historii zbawienia, jakkolwiek jest ona widziana z perspektywy Nowego Testamentu. Odniesienie do ST tylko w bloku realizowanym w Adwencie (Odpowiadamy Oto ja, poślij mnie): Pan Bóg mówi do Adama i Ewy, Abrahama, Mojżesza, Samuela i Maryi, mówi przez Jana Chrzciciela (PNR, s. 45) chodzi o zapoznanie z wybranymi postaciami słuchającymi słów Boga (tamże). Dalej wśród treści wskazuje się publiczną działalność Jezusa (nauczanie i cuda) (PNR, s. 47), w tym przypowieść o miłosiernym Ojcu (PNR, s. 48) oraz mowę eucharystyczną z J 6 (PNR, s. 49) i ustanowienie Eucharystii (PNR, s. 49). Dochodzi wreszcie narracja o męce, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa jako wydarzenie będące źródłem przebaczenia (PNR, s. 47). W kl. III jako teksty wskazane w programie wymienia się przykłady modlitwy w Piśmie Świętym (PNR, s. 53). Jaki zauważa się problem w doborze tekstów? We wszystkich blokach nauczania w kl. II w ramach treści pojawia się ogólne wskazanie na dobrane perykopy biblijne [ ] służące interioryzacji powyższych treści (PNR, s. 46, 47, 49). Jakie to są owe dobrane teksty biblijne? Brakuje tu precyzji. Ma to niekiedy miejsce nawet wtedy, gdy tekst jest wskazany, ale bez sigli biblijnych: Potrzeba wiary niezbędnej do rozumienia słów i czynów Pana Jezusa wyjaśniających tajemnicę Eucharystii (Mowa Eucharystyczna) (kl. II, PNR, s. 49). Chodzi chyba o opowiadanie o rozmnożeniu chleba i mowie eucharystycznej w Kafarnaum w J 6. 4 KLASY IV-VI SZKOŁY PODSTAWOWEJ POZNAJĘ BOGA I W NIEGO WIERZĘ. KATECHEZA MISTAGOGICZNA Celem katechezy jest pogłębienie wiary, co ma dokonywać się m.in. przez poznawanie Pisma Świętego. Jak w tym kontekście rolę Biblii ujmuje się w PPK? 1. Rozumienie Pisma Świętego Mocno akcentuje się Biblię jako księgę wiary to określenie w PPK, s. 29 dla kl. I-III, ale dopiero teraz jasne rozwinięcie tej idei. Wiara w kilku wymiarach: jako motywacja do poznawania tekstów biblijnych i ich przesłania (PPK, s. 40), jako prawda wiary Kościoła punkt odniesienia dla interpretacji tekstów biblijnych (PPK, s. 40). Wyraźnie zostaje podkreślone wymiar apelatywny tekstów biblijnych, które niosą wezwanie Boże do życia uczniów (PPK, s. 40). Stąd też ukazuje się słowo Boże jako odpowiedź na ludzkie pytania i pomoc w kształtowaniu ludzkiego życia (PPK, s. 40). W ramach katechezy na tym poziomie edukacji uczniowie mają otrzymać podstawowe wiadomości o Piśmie Świętym (wybrane nazwy ksiąg i ich autorzy, najprostsze zasady interpretacji) (PPK, s. 40).
2. Interpretacja Uczeń dzięki katechezie biblijnej na tym poziomie ma stać się podmiotem interpretującym Pismo Święte: uczeń odnajduje i interpretuje poszczególne fragmenty Pisma Świętego (PPK, s. 40). PPK nie tłumaczy, na czym ma polegać owa interpretacja. Pewną podpowiedź stanowi punkt korelacji nauczania religii na tym etapie edukacyjnym z językiem polski: Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Czytanie i słuchanie: uczeń sprawnie czyta teksty głośno i cicho; określa temat i główną myśl tekstu; [ ] rozpoznaje formy gatunkowe; odróżnia zawarte w tekście informacje ważne od informacji drugorzędnych; wyszukuje w tekście informacje wyrażone wprost i pośrednio; rozumie dosłowne i przenośne znaczenie wyrazów w wypowiedzi; wyciąga wnioski wynikające z przesłanek zawartych w tekście (PPK, s. 43). Chodzi zatem o interpretację literacką, ale nie tylko. Ważny jest wymiar egzystencjalny tej interpretacji, gdyż nauczyciel ma ucznia uzdolnić do odczytania w nauczaniu biblijnym wezwania Bożego do własnego życia (PPK, s. 40). Wreszcie potrzeba też odczytania przesłania poznawanych tekstów biblijnych (PPK, s. 40), co w praktyce oznacza odczytanie ich orędzia teologicznego. Nowym elementem w interpretacji jest spojrzenie na Biblię jako część ludzkiej kultury ( związek Biblii, wiary i Kościoła z życiem narodu, PPK, s. 40). 3. Teksty Zostają one wskazane pośrednio przez ten fragment PPK, w którym mówi się, jakie teksty winien poznać uczeń: Przesłanie wybranych fragmentów biblijnych dotyczących stworzenia, miłosierdzia, opatrzności i miłości Boga Ojca (na przykładzie narodu wybranego), życia i dzieła Jezusa Chrystusa (PPK, s. 40). W perspektywie historiozbawczej do tej listy należy dodać relację o Zesłaniu Ducha Świętego i Jego działaniu w Kościele (chodzi chyba o początki Kościoła?) (PPK, s. 40). Inna kategoria tekstów biblijnych to te, które odnoszą się do podstawowych prawd wiary Kościoła (PPK, s. 40), biblijnych podstaw sakramentów (PPK, s. 40), Dekalogu i Błogosławieństw (PPK, s. 41) oraz modlitw biblijnych (PPK, s. 41). Powyższe cele katechetyczne są realizowane w ramach katechezy na wszystkich poziomach nauczania na tym poziomie, przez co można powiedzieć, że katecheza w kl. IV-VI jest mistagogiczna dzięki temu, że jest katechezą biblijną. Oto jak wygląda to we wskazaniach PNR. 1. Rozumienie Pisma Świętego Ten wymiar katechezy biblijnej prawdziwie hermeneutyczny, jest realizowany przede wszystkim w kl. IV w bloku 2 (Poznaję Boga). Poszerza się rozumienie natury Pisma Świętego (kl. IV, PNR, s. 72): Pismo Święte natchnionym źródłem odkrywania tajemnicy Boga i księgą miłości Boga do człowieka. Jedność Starego i Nowego Testamentu. Bóg przemawia do swego ludu w liturgii. Ewangelia Dobra Nowiną o zbawieniu w Jezusie Chrystusie powierzoną wiernym wszystkich czasów. Aktualne odczytanie nauki Chrystusa w liturgii Słowa. Pojawia się pierwszy raz pojęcie natchnienia biblijnego oraz jedności Starego i Nowego Testamentu, jak również Ewangelii jako Dobrej Nowiny o zbawieniu w Jezusie Chrystusie. 5
Problem może jednak stanowić odniesienie do liturgii słowa, w której ma miejsce aktualne odczytanie nauki Chrystusa. Czy rzeczywiście tylko liturgia jest tym miejscem odczytania? W jakim sensie odczytania nauki Jezusa? Inne sformułowanie nie do końca poprawne w związku z liturgią pojawia się w PNR dla kl. V: Interpretacja ludzkiego doświadczenia w świetle nauczania Słowo Boże głoszone w liturgii drogowskazem do nieba (PNR, s. 87). A co ze słowem Bożym poza liturgią już nie jest tym drogowskazem? Ważne jest też podkreślenie, że Biblia jest elementem ludzkiej (światowej) kultury, przez co wymaga się, by uczeń wskazywał na związek Biblii z życiem narodu i kulturą chrześcijańską (kl. IV, PNR, s. 73). Nie do końca jest poprawny cel tego działania. Chodzi o uchwycenie związku Biblii z kulturą jako taką, bez zawężania do chrześcijańskiej bardziej uwrażliwienie, że bez Biblii nie zrozumie się kultury w ogóle, nawet gdy ta będzie pretendowała do miana laickiej. Zauważa się w PNR dla kl. V pewną niezgodność z PPK. Otóż w wymaganiach pojawiają się również kwestie znajomości źródeł chrześcijańskich i pozachrześcijańskich o Jezusie (PNR, s. 86). Według PPK, s. 54 tego rodzaju zagadnienia przewidziane są dopiero w gimnazjum. Za to należy uznać za słuszne wprowadzenie w kl. V uczniów w geografię Palestyny i życie codzienne w niej w czasach Jezusa (PNR, s. 86). Już po zaprezentowaniu programu nauczania w kl. IV-VI pojawia się problematyczne sformułowanie odnośnie do ST, które tylko pozornie służy podkreśleniu jedności ST i NT: Funkcja ewangelizacyjna katechezy jest realizowana poprzez przypominanie wydarzeń biblijnych ST, będących zapowiedzią wydarzeń zbawczych [ ] (PNR, s. 90). Czy wg autorów PNR wydarzenia ST nie miały charakteru zbawczego? 2. Interpretacja Wśród wymagań stawianych uczniom w kl. IV wymienia się m.in. (PNR, s. 73): (Uczeń) wyjaśnia pojęcia: objawienie, objawienie Boże, natchnienie biblijne, ST, NT, Ewangelia. Podaje podstawowe zasady korzystania z Pisma Świętego. Podaje nazwy wybranych ksiąg Pisma Świętego i ich autorów. Odnajduje i interpretuje wybrane perykopy biblijne. Dalej podkreśla się, że ta interpretacja ma być aktualizująca: Uczeń ukazuje aktualność wydarzeń biblijnych w świetle współczesnych wyzwań życiowych (PNR, s. 77; por. wskazuje na istotę wybranych przypowieści Jezusa i dokonuje ich aktualizacji (PNR, s. 88). Powyższe wymagania są słuszne, jakkolwiek pozostaje zawsze oczekiwanie, by dookreślić, jakie to są podstawowe zasady korzystania z Pisma Świętego. Na czym ma też polegać aktualizacja tekstów biblijnych: na uchwyceniu, że wydarzenia w Biblii są archetypiczne, metahistoryczne, czy też na umiejętności rekreacji tekstu w życiu katechizowanych? Bez wątpienia kierunek interpretacji tekstów biblijnych zakładany przez autorów programu jest zauważalny w PNR dla kl. V. Chodzi o ich interpretacje teologiczną jako tekstów wprowadzających w tajemnicę Boga i Jego miłości do człowieka. Przykładowo teksty z Rdz 1 11 są odczytywane w kontekście wspólnoty życia z Bogiem (PNR, s. 80). Drugi moment interpretacji tekstów biblijnych w kl. V wiąże się z lekturą jednoczącą ST i NT. Ten kierunek wynika już z samego zestawiania tekstów ST (typ) z NT (antytyp). Przykładowo prawda o 6
Bogu opiekującym się ludźmi jest ilustrowana tekstami biblijnymi ST i NT, których wzajemne relacje są opisane PNR, s. 82, następująco: Bóg wierny swemu przymierzu troszczy się o zniewolony lud i prowadzi go ku wolności (życie narodu wybranego w niewoli egipskiej, Mojżesz, naród wybrany w drodze do Ziemi Obiecanej). Łaska Boża ratuje człowieka z niewoli grzechu; Chrystus Zmartwychwstały przez swe sakramenty prowadzi ku wolności i daje ludziom ocalenie. 3. Teksty W przypadku kl. IV PNR nie do końca jest precyzyjny we wskazaniu tekstów biblijnych. Generalnie mówi się tekstach, które przybliżają obecność Boga w ludzie Starego i Nowego Przymierza (PNR, s. 74). Chodzi o biblijne znaki Opatrzności Bożej, po których mówi się o Jezusie Chrystusie jako drodze, prawdzie i życiu (PNR, s. 76). Te dwa wskazania tekstów pojawiają się w dwóch różnych blokach lekcyjnych, przez co zachodzi niebezpieczeństwo dublowania się tekstów o Bożej Opatrzności. Jakie teksty odnoszące się do Jezusa miałby się pojawić w tym kontekście? Dodatkowo w kontekście Opatrzności Bożej pojawia się zalecenie, by uczeń wyjaśniał istotę wiary religijnej na przykładzie postaci biblijnych (PNR, s. 74). O jakie postaci chodzi? Jak mają być ukazywanie: punktowo czy też w perspektywie historiozbawczej? Najpełniej element biblijny pojawia się w klasie V. Wyjaśniają to autorzy PNR już we wstępie do programu dla kl. V (PNR, s. 79): Program klasy V stanowi pomoc w odkrywaniu Bożej obecności, Bożej mocy i Bożego działania na przykładzie postaci i wydarzeń zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu. Wprowadzone postaci biblijne i wydarzenia z ich życia pełnią rolę wzorców osobowych: postaw wiary i moralności, stanowiących drogowskazy do poszukiwań wzorów dla własnego życia ucznia. Należy je naśladować i z ich wyborami się identyfikować w pracy nad własnym charakterem. Wybór tekstów w poszczególnych blokach jest dokonany w kluczu historiozbawczym, przy czym teksty w danym bloku otrzymują pewną interpretację przez samo nazwanie bloku katechez: Blok 1: Bóg kocha ludzi (PNR, s. 80) stworzenie świata i ludzi, nieposłuszeństwo pierwszych rodziców, Kain i Abel, Noe Blok 2: Bóg opiekuje się ludźmi (PNR, s. 82) Abraham, Jakub, Józef, niewola egipska, Mojżesz, exodus Blok 3: Bóg zawiera przymierze z ludźmi (PNR, s. 83-84) przymierze na Synaju, Dekalog Blok 4: Bóg posyła Jezusa (PNR, s. 85) obietnice mesjańskie, teksty Ewangelii przybliżające Jezusa jako zapowiadanego Mesjasza, Boga i Człowieka, sprawiedliwego Sługę, Syna Bożego Blok 5: Bóg naucza przez Jezusa nauka o Królestwie Bożym, przypowieści Jezusa Blok 6: Bóg działa przez Jezusa Jezus uzdrawia i odpuszcza grzechy, rozmnaża chleby, ucisza burzę na jeziorze, wskrzesza, zmartwychwstanie Jezusa. Kontynuacja poznawania historii zbawienia ma miejsce w kl. VI, kiedy to uczniowie mają zapoznać się z opowiadaniem o zesłaniu Ducha Świętego, tekstami mówiącymi o życiu pierwszych wspólnot chrześcijańskich oraz o życiu i działalności św. Piotra i św. Pawła (PNR, s. 92-93). Również w tej klasie maja zostać przybliżone biblijne podstawy sakramentów (PNR, s. 95). 7
8 GIMNAZJUM KATECHEZA WYZNANIA I ROZUMIENIA WIARY Katecheza na tym poziomie edukacji jest zasadnicza dla rozumienia Pisma Świętego przez katechizowanych. Bazuje ona na katechezie biblijnej ze szkoły podstawowej, poddając ją istotnemu pogłębieniu. Biorąc pod uwagę zasadniczy brak Biblii na katechezie w klasach ponadgimnazjalnych, katecheza biblijna w gimnazjum w założeniu autorów PPK i PNR ma zamknąć poznawanie Biblii przez uczniów w ramach katechezy i być wystarczająca dla ich pracy z Biblią w klasach ponadgimnazjalnych. Powyższy cel jest określony w celach katechetycznych następująco: Uczeń nabywa podstawową wiedzę z zakresu analizy tekstu biblijnego i umiejętności interpretacji religijnej perykop biblijnych oraz posługuje się podstawowymi określeniami historii zbawienia (PPK, s. 51). Ten cel jest rozpisany w wymaganiach szczegółowych, które w badanych obszarach są następujące: 1. Rozumienie Pisma Świętego Katecheza przyjmuje charakter introdukcji do Pisma Świętego, ma bowiem wprowadzić w podstawowe pojęcia nauki o Biblii, o języku i historii zbawienia (PPK, s. 53). W przypadku wiadomości chodzi o: gatunki literackie w Biblii, języki biblijne i księgi w nich napisane, natchnienie biblijne, główne wydarzenia i postaci starotestamentalnej historii zbawienia oraz orędzie poszczególnych Ewangelii (PPK, s. 53). Powyższe zagadnienia należy uzupełnić, jak wynika z umiejętności stawianym uczniom o proces formacji ksiąg biblijnych i związek między Pismem Świętym i Tradycją (PPK, s. 53). 2. Interpretacja Obok znajomości zagadnień introdukcyjnych do Pisma Świętego wymaga się od ucznia działań interpretacyjnych (PPK, s. 53): (Uczeń) dokonuje interpretacji literackiej i religijnej wybranych fragmentów biblijnych. [ ] Dokonuje aktualizacji faktów związanych z wybranymi postaciami Starego i Nowego Testamentu. Zatem interpretacja ma być literacka, religijna i aktualizująca. Ten ostatni moment wiąże się szczególnie z analizą Dekalogu i Błogosławieństw (PPK, s. 55). Interpretacja Pisma Świętego ma być również na poziomie kulturowym, gdyż uczeń winien wskazywać na wątki, tematy i postaci biblijne obecne w literaturze pięknej (PPK, s. 53). Pewne niezrozumienie budzi sposób mówienia o interpretacji Biblii w kontekście wychowania do modlitwy (PPK, s. 56). W ramach tego celu katechezy nauczyciel ma wprowadzić ucznia w prywatną lekturę Pisma Świętego jako dialogu z Bogiem. W ten sposób pojawia się nie do końca czytelna kategoria zasad prywatnej lektury Pisma Świętego (w treściach ). Czy jest ona tożsama ze wspomnianą dalej modlitewną i samodzielną lekturą Biblii? Czy zasady prywatnej lektury różnią się od zasad wymaganych przy interpretacji literackiej i religijnej? 3. Teksty PPK jest w tej kwestii dosyć precyzyjna, jak widzi się to w wymaganiach szczegółowych stawianych uczniom (s. 53): przedstawia podstawowe wydarzenia należące do starotestamentalnej historii zbawienia
w porządku chronologicznym (patriarchowie, wędrówka do Ziemi Obiecanej, epoka sędziów, pierwsi królowie, podzielone królestwo, niewola babilońska, powstanie machabejskie, sytuacja Izraela przed narodzeniem Chrystusa); prezentuje najważniejsze wydarzenia życia wybranych postaci starotestamentalnych: patriarchów, Mojżesza, Jozuego, Samuela, Saula, Dawida, Salomona, braci machabejskich, wybranych proroków; prezentuje specyfikę i orędzie poszczególnych Ewangelii. Ta perspektywa historiozbawcza jest kontynuowana przez katechezy dotyczące Kościoła, który jest poznawany poprzez teksty opisujące etapy jego powstania oraz będące obrazem Kościoła (PPK, s. 56). Zauważyć należy sugestię nowego spojrzenia na proroków już nie tylko jako przekazicieli obietnicy Mesjasza (PPK, kl. I-III, s. 29), ale jako postaci żyjące, działające i nauczające w historii biblijnego Izraela. Do tak określonych tekstów biblijnych należy jeszcze dołączyć Dekalog i Błogosławieństwa oraz Modlitwę Pańską, które mają stać się kanwą odpowiednio formacji moralnej (PPK, s. 55) i modlitewnej (PPK, s. 56). 9 Podane założenia katechezy w klasach gimnazjalnych są realizowane przez PNR w następującym porządku: kl. I: hermeneutyka biblijna, historia zbawienia, kl. II: przykazania i osiem błogosławieństw, kl. III: Modlitwa Pańska modlitwa biblijna, biblijne obrazy Kościoła. W przypadku kl. I gimnazjum warto zauważyć pewne rozszerzenia dokonane w PNR w stosunku do założeń PPK. 1. Rozumienie Pisma Świętego Wprowadza się rozróżnienie między objawieniem naturalnym i nadprzyrodzonym. Dopiero w tym kontekście mówi się o natchnieniu biblijnym (PNR, s. 111). W bloku katechez poświęconych osobie Jezusa Chrystusa (Wcieleniu) pojawiają się pewne kwestie introdukcyjne: Palestyna ziemia i ludzie w przeddzień narodzin Jezusa (PNR, s. 113) oraz historyczne o wydźwięku hermeneutycznym: Jezus historii i Ewangelii: biblijne i pozabiblijne argumenty historyczności Jezusa, powstanie Ewangelii i ich charakterystyka (PNR, s. 113). 2. Interpretacja Autorzy PNR podążają w tym wypadku za sformułowaniami zawartymi w PPK. W rezultacie w każdym bloku katechez wskazane są zasadniczo te same umiejętności, modyfikowane lub rozszerzane w zależności od tekstów biblijnych występujących w danym bloku. Oto ich brzmienie w formie przyjętej w każdym bloku (za blokiem 2, PNR, s. 112-113): dokonuje interpretacji literackiej i religijnej wybranych fragmentów biblijnych, wskazuje przykłady gatunków literackich w księgach biblijnych, uzasadnia konieczność określenia gatunków literackich dla właściwej interpretacji tekstów biblijnych,
przedstawia podstawowe wydarzenia należące do starotestamentalnej historii zbawienia w porządku chronologicznym [w przypadku Ewangelii: podstawowe fakty z życia i działalności Jezusa Chrystusa w porządku chronologicznym, PNR, s. 113), prezentuje najważniejsze wydarzenia z życia wybranych postaci starotestamentalnych [w przypadku NT chodzi obok Jezusa o św. Piotra i św. Pawła, por. PNR, s. 115), dokonuje aktualizacji faktów związanych z wybranymi postaciami Starego i Nowego Testamentu, wyjaśnia, jak można naśladować postacie biblijne w wyznawaniu wiary, wskazuje na wątki, tematy i postaci biblijne obecne w literaturze pięknej. 3. Teksty Wybór tekstów biblijnych pozwala na zapoznanie się uczniów z całą historią zbawienia. W stosunku do PPK zostaje ona uzupełniona o prehistorię biblijną i czasy patriarchów (PNR, s. 111). Nowym elementem jest też przywołanie Mądrości Boga w historii Ludu Wybranego: Księga Koheleta, Księga Hioba, Pieśń nad pieśniami, księgi machabejskie (sic!) (PNR, s. 112). Błędem jest jednak dołączenie do nich Ksiąg Machabejskich. W kontekście tych ostatnich rodzi się pytanie o orędzie z nich płynące, które mają odczytać uczniowie. Tego autorzy nie precyzują. Generalnie z PPK nie wynika, tym bardziej z PNR, jaki profil ma przyjąć prezentacja historii zbawienia w gimnazjum: chodzi o historię czy o teologię historii; chodzi o referowanie czy aktualizację? Istotnym elementem PNR jest też zwrócenie uwagi na korelację z nauczaniem szkolnych katechez biblijnych realizowanych w kl. I, w szczególności z językiem polskim i historią. Chodzi przede wszystkim o uwzględnienie zasad analizy literackiej poznawanych przez uczniów na lekcjach języka polskiego: Rodzaje oraz gatunki literackie. Pojęcia: myśl przewodnia, sensy symboliczne i metaforyczne utworu, narracja, symbol, alegoria (PNR, s. 112, 114). Warto też zweryfikować, jakie teksty biblijne są analizowane w ramach języka polskiego. PNR, s. 113, wymienia raczej postaci biblijne niż same teksty: fragmenty: Mojżesz, Jozue, Samuel, Saul, Dawid, Salomon, Machabeusze, wybrani prorocy. Wreszcie pomocą w rozumieniu Biblii są wiadomości uzyskane przez uczniów w ramach lekcji historii poświęconych starożytnemu Izraelowi (PNR, s. 113) oraz sytuacji Izraela przed narodzeniem Jezusa, historyczności Jezusa i powstania chrześcijaństwa (PNR, s. 114). Dodać należy, że teksty biblijne w kl. II gimnazjum sugerowane przez PPK (Dekalog i Błogosławieństwa) zostają uzupełnione w PNR o teksty o szabacie w ST oraz o narracje o przyjaźni Dawida i Jonatana oraz Jezusa i Łazarza (PNR, s. 123). W przypadku kl. III w ramach omawiania Modlitwy Pańskiej proponuje się w PNR, s. 132, sięgnięcie do jeszcze innych tekstów biblijnych niewspomnianych przez PPK: Bądź wola Twoja: biblijne przykłady powołań: Samuel, Izajasz, Jeremiasz, św. Andrzej, św. Piotr, św. Mateusz, św. Paweł. Odpuść nam nasze winy: analiza Księgi Jonasza. 10
11 SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE KATECHEZA ŚWIADECTWA WIARY 1. Rozumienie Pisma Świętego Nie ma w PPK żadnych odniesień do kwestii hermeneutycznych Biblii. Za to kuriozalnie brzmi jeden z celów katechetycznych (wymagania ogólne): uczeń potrafi rozpoznać teksty biblijne i religijne (PPK, s. 72). Rozpoznać w sensie odróżnić od niebiblijnych? Co to za wymaganie? 2. Interpretacja Zauważa się pewien regres w wykorzystaniu Biblii na katechezie. Nie uwzględnia się zdobytych przez uczniów narzędzi analizy literackiej, w ograniczony sposób zwraca się uwagę na nowy kontekst życiowy uczniów związany z odkrywaniem powołania życiowego, co pozwala na relekturę tekstów biblijnych już znanych (tak w przypadku biblijnych przykładów osób powołanych, PPK. s. 75). W kontekście wychowania do modlitwy jako zadania katechezy pojawia się zalecenie wdrożenia do ewangelicznej rewizji życia i lectio divina (PPK, s 76). Już tu można dodać, iż to zadanie nie jest podjęte przez PNR dla żadnej z klas szkoły ponadgimnazjalnej. 3. Teksty W przypadku tekstów biblijnych ich wybór bardzo ograniczony: teksty przybliżające prawdę o Bogu Stwórcy oraz szerzej przymioty Boga, imiona Boga w ST i NT (wyeksponowane szczególnie Jestem, który jestem ), charakterystyczne cechy Jezusa w poszczególnych Ewangeliach (PPK, s. 73); biblijne przykłady osób powołanych (PPK, s. 75); Modlitwa Arcykapłańska Jezusa (J 17) oraz wybrane psalmy (PPK, s. 76). Pewna sugestia odnośnie do tekstów biblijnych na poziomie ponadgimnazjalnym pojawia się w zaleceniach do sposobu realizacji programu (PPK, s. 80): Należy sięgać, zwłaszcza w nauczaniu religii w liceum i technikum, do ksiąg mądrościowych ST oraz listów NT. Nie precyzuje się, o jakie teksty biblijne chodzi w tym przypadku oraz w kontekście jakich tematów katechezy ująć te teksty. Ta sugestia nie ma odzwierciedlenia w PNR. Rozłożenie tekstów biblijnych (tych wymienionych przez PPK) w poszczególnych klasach ponadgimnazjalnych w PNR jest następujące: kl. I: Modlitwa Arcykapłańska, wybrane psalmy (PNR, s. 147-148) kl. II: teksty o stworzeniu świata, imiona Boga w ST i NT, Chrystus w Ewangeliach (PNR, s. 152, 153) kl. III: osoby powołane w Biblii (PNR, s. 163).
12