MAJDANEK MIEJSCE PAMIĘCI I MUZEUM INFORMATOR

MAJDANEK MIEJSCE PAMIĘCI I MUZEUM INFORMATOR LUBLIN 2014

SPIS TREŚCI 4 8 10 12 14 Konzentrationslager Lublin Pierwsze na świecie muzeum martyrologiczne Trudne początki Krajobraz historyczny Majdanka Upamiętnienia 22 23 24 26 28 32 33 40 42 46 47 48 52 54 Muzeum dziś W magazynie zbiorów Zbiory historyczne Zbiory artystyczne Archiwum: przeszłość w 180 metrach bieżących akt Specjalistyczny księgozbiór biblioteki Ekspozycja muzealna Wystawy czasowe Konserwacja reliktów obozowych Badanie dziejów KL Lublin i problematyki muzealnej Działalność wydawnicza Edukacja muzealna Dni Majdanka coroczne spotkania z przeszłością Oddziały Państwowego Muzeum na Majdanku 60 61 62 63 64 Jak zwiedzać Majdanek? Przewodnicy Godziny otwarcia Muzeum Informacje praktyczne Plan zwiedzania

IV pole więźniarskie, fotografia lotnicza, sierpień 1944 Ogrodzenie pól więźniarskich, 1944

5 KONZENTRATIONSLAGER LUBLIN Państwowe Muzeum na Majdanku zostało utworzone na terenie byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego (Konzentrationslager Lublin KL Lublin), który funkcjonował na obrzeżach Lublina od października 1941 roku do lipca 1944 roku. W tym czasie przeszło przez niego około 150 tysięcy osób, z których blisko 80 tysięcy poniosło śmierć. Spośród obozów działających podczas II wojny światowej na terenie Niemiec i krajów okupowanych Majdanek wyróżniał się nie tylko lokalizacją (przy ruchliwej drodze łączącej Lublin z Chełmem i Zamościem), ale i wielością funkcji, jakie spełniał. Majdanek był bowiem rezerwuarem taniej siły roboczej, obozem koncentracyjnym dla więźniów pochodzących z blisko 30 państw, ośrodkiem zagłady Żydów, obozem karno przejściowym dla ludności wiejskiej z Lubelszczyzny, a także miejscem straceń osób przywożonych tu z więzienia na Zamku Lubelskim. Majdanek zostanie przechowany jako muzeum pamiątek ludzkiego cierpienia i widoczny znak popełnionych przez Niemców zbrodni [...]. Andrzej Witos przewodniczący Polsko-Sowieckiej Komisji do Zbadania Zbrodni Niemieckich Popełnionych na Majdanku, 12 września 1944 Puszka po cyklonie B Tablica ostrzegawcza na zewnętrznym ogrodzeniu, 1944

6 Warunki, w jakich żyli więźniowie, były bardzo prymitywne. Baraki mieszkalne nie dawały skutecznej ochrony przed zimnem, a przez dłuższy czas funkcjonowania obozu nie posiadały urządzeń sanitarnych. Sytuację pogarszał głód, choroby i mordercza praca. Więźniom towarzyszyło nieustanne poczucie zagrożenia życia. Umierali oni w następstwie tragicznych warunków bytowych i chorób, słabi i chorzy byli mordowani przez załogę SS. Żydów poddawano selekcjom, w wyniku których część z nich zgładzono w komorach gazowych. Tragiczna historia obozu na Majdanku dobiegła końca 22 lipca 1944 roku, kiedy załoga niemiecka opuściła go w obawie przed zbliżającymi się wojskami radzieckimi. Wraz z nią odszedł ostatni transport więźniów do Auschwitz. Uciekający w pośpiechu Niemcy próbowali zatrzeć ślady swoich działań. W ogniu stanął budynek krematorium, a dokumenty z kancelarii obozowej zakopano, wcześniej starając się je spalić. Kiedy następnego dnia na teren obozu wkroczyła Armia Czerwona, znajdowało się w nim jeszcze około 1000 radzieckich jeńców wojennych. Wkrótce w poobozowych barakach zorganizowano obóz NKWD dla żołnierzy Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Przetrzymywano tutaj także jeńców niemieckich, a część terenu przekształcono w koszary. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku na Majdanek tłumnie przychodzili mieszkańcy Lublina i rodziny pomordowanych. W sierpniu 1944 roku rozpoczęły się prace Polsko-Sowieckiej Komisji do Zbadania Zbrodni Niemieckich Popełnionych na Majdanku. Transport wysiedlonych z Zamojszczyzny w drodze na Majdanek, lipiec 1943

7 Więźniowie pracujący przy budowie dróg, 1943 Strażnik przy bramie wjazdowej, 1943

8

9 PIERWSZE NA ŚWIECIE MUZEUM MARTYRO- LOGICZNE Inicjatywa utworzenia muzeum na terenie byłego obozu koncentracyjnego pojawiła się w Lublinie już w niespełna miesiąc po jego likwidacji. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zaakceptował ten pomysł i 17 października 1944 roku powołał specjalną komisję odpowiedzialną za stworzenie instytucji muzealnej, która rozpoczęła funkcjonowanie na początku listopada tego samego roku. Na Majdanku powstało więc pierwsze na świecie muzeum martyrologiczne dok u ment ują ce wydarzenia związane z II wojną światową. Metalowy identyfikator z numerem obozowym, znaleziony na terenie Majdanka Mieszkańcy Lublina oglądają Majdanek. Na pierwszym planie spalone krematorium, w głębi panorama miasta, lipiec 1944

10 TRUDNE POCZĄTKI Art. 1. Tereny byłego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego na Majdanku wraz z wszelkimi znajdującymi się tam zabudowaniami i urządzeniami zachowuje się po wsze czasy jako Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów. Ustawa z dnia 2 lipca 1947 roku o upamiętnieniu męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów na Majdanku Remont jednej z wież wartowniczych, 1946 Jednym z zadań Państwowego Muzeum na Majdanku (PMM) było zabezpieczenie dowodów zbrodni popełnionych w obozie. Kiedy jednak zapadła decyzja o utworzeniu Muzeum, wiele poobozowych obiektów było już zniszczonych. Powołanie do życia placówki nie zatrzymało masowej grabieży, jakiej dopuszczało się stacjonujące tutaj wojsko i ludność cywilna. Najwięcej szkód wyrządzili żołnierze. Niektóre z drewnianych obiektów rozbierali na opał, inne elementy wyposażenia obozu sprzedawali za bezcen. Początkowo w dyspozycji wojska znajdował się cały teren obozu poza jednym barakiem i krematorium przekazanym na rzecz tworzącego się Muzeum. Większość jednostek wojskowych opuściła Majdanek jesienią 1945 roku, ale ostatnie z nich zajmowały teren poobozowych magazynów budowlanych aż do 14 grudnia 1949 roku. 2 lipca 1947 roku Sejm RP uchwalił ustawę, na mocy której PMM uzyskało status prawny. Obecnie Muzeum jest instytucją państwową, podległą Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Obchody Tygodnia Majdanka, 1948

11 Pierwsi pracownicy Muzeum. Wśród nich dyrektor Stanisław Brodziak (drugi od prawej), 1945 Plakat Tygodnia Majdanka z informacją o zbiórce pieniędzy na budowę Muzeum, wrzesień 1945 Grupa polskich żołnierzy na drodze między V polem a krematorium, sierpień 1944

12 Poszliśmy i my sprawdzić, czy te opowiadane potworności o uśmiercaniu ludzi gazem nie są przypadkiem przesadzone. Okazało się, że nie tylko nie były przesadzone, ale nie oddawały ogromu grozy, bo komora, duża jak hala warsztatowa, zdolna była uśmiercać w ciągu paru minut setki ludzi [...]. Przy niej stanowisko dla esesmana z judaszem pozwalającym bezpiecznie obserwować konanie wpędzonych tam nagich ludzi. Tu i ówdzie etykiety z puszek: Cyklon, Giftgas! Cyangehalt 1500g. Tadeusz Perkowki, świadek budowy Majdanka oraz jego likwidacji w 1944 roku Fragment zalesionego I pola (po prawej) i przedpole obozu więźniarskiego, połowa lat 50. XX wieku KRAJOBRAZ HISTORYCZNY MAJDANKA Pierwsza koncepcja urządzenia Muzeum powstała w 1949 roku. Baraki więźniarskie pozostawiono tylko na III polu. Zachowano także łaźnie, komory gazowe i krematoria. Baraki magazynowe i warsztaty miały służyć celom ekspozycyjnym, a zabudowania komendantury i koszar SS przeznaczono na obiekty biurowe i administracyjne Muzeum. Na pozostałych czterech polach więźniarskich zasadzono las dębowy, symbolizujący święty gaj prasłowiański. Do realizacji tego planu przystąpiono w 1949 roku. Jednak po kilkunastu latach coraz bardziej rozrastające się drzewa zaczęły przysłaniać zabudowę obozu i neutralizować tragizm miejsca, a ich korzenie niszczyły podłogi baraków i instalacje sanitarne. W latach 60. XX wieku przygotowano nową koncepcję zagospodarowania przestrzennego Majdanka, której autorem jest lubelski architekt inż. Romuald Dylewski. Zakładała ona wykarczowanie drzew i krzewów oraz zachowanie autentycznego charakteru miejsca. Obiekty historyczne przeszły gruntowną konserwację, a część ogrodzenia pól więźniarskich zrekonstruowano. W późniejszym okresie oddano do użytku pawilon usługowy dla turystów oraz budynek administracyjny, mieszczący m.in. magazyn zbiorów, archiwum i bibliotekę. Ta koncepcja ukształtowała w głównej mierze współczesny krajobraz historyczny Majdanka. Jego centralną część stanowią pozostałości obozu więźniarskiego, otoczone podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego i wieżami strażniczymi. O tragizmie obozowego życia przypominają drewniane baraki jednego z pól więźniarskich oraz ustawione do nich prostopadle magazyny i warsztaty.

13 Budynkiem o wyjątkowej wartości historycznej i wymowie jest bunkier komór gazowych. Są to jedne z nielicznych zachowanych tego typu urządzeń w Europie. Ich charakter jest unikatowy także dlatego, że były one przystosowane do eksterminacji zarówno przy użyciu cyklonu B, jak i tlenku węgla. Kolejnym wymownym symbolem nazistowskich zbrodni jest tzw. nowe krematorium, usytuowane bezpośrednio za V polem więźniarskim. W budynku składającym się pierwotnie z 12 pomieszczeń zachowały się m.in. piece krematoryjne oraz stół sekcyjny, służący do ograbiania zwłok. Na terenie Muzeum, na tzw. I międzypolu, znajduje się również barak, w którym zlokalizowane było wcześniejsze krematorium. Bunkier komór gazowych Za V polem więźniarskim oczom osób odwiedzających Majdanek ukazuje się kolejne świadectwo eksterminacyjnej polityki nazistów. W wykopanych tam rowach egzekucyjnych podczas akcji o kryptonimie Erntefest [Dożynki] 3 listopada 1943 roku rozstrzelano ponad 18 tysięcy żydowskich więźniów Majdanka i obozów pracy w Lublinie. Wydarzenie to było ostatnim rozdziałem Akcji Reinhardt zmierzającej do zagłady Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Krematorium za V polem Rowy egzekucyjne

14 Kolumna Trzech Orłów, lipiec 1944

15 UPAMIĘTNIENIA Ustawa z 2 lipca 1947 roku nadała terenowi byłego obozu koncentracyjnego na Majdanku miano Pomnika Męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów. Pamięć o dramatycznych wydarzeniach związanych z jego funkcjonowaniem, pragnienie oddania hołdu zmarłym i pomordowanym oraz potrzeba uwypuklenia przesłania miejsca sprawiły, że na przestrzeni dziesięcioleci powstawały tutaj różne formy upamiętnień. KOLUMNA TRZECH ORŁÓW Pierwsze upamiętnienie ofiar KL Lublin powstało jeszcze podczas funkcjonowania obozu. W maju 1943 roku pod pretekstem ozdabiania pól więźniarskich polscy więźniowie polityczni postawili na placu apelowym III pola betonową kolumnę zwieńczoną zrywającymi się do lotu orłami. Potajemnie umieścili w podstawie kolumny prochy pomordowanych. Załoga obozu była przekonana, że pomnik symbolizuje niemieckie godło. Ptakom nadałem formę pół-gołębi, pół-orłów. Gołębie to symbol niewinności duszy, orły narodowy i zwycięstwa. Związałem ptaki w symbolu zwycięstwa, a upostaciowiłem je jako Trójcę: Mężczyzna, Kobieta i Dziecię ze stopami wpartymi w glob ziemski, nad którym roztaczają pieczę. Albin Maria Boniecki, więzień Majdanka, twórca Kolumny Trzech Orłów

16 KOPIEC Z PROCHAMI POMORDOWANYCH Poświęcenie kopca, 1947 Po likwidacji obozu w wielu miejscach na jego terenie znajdowały się prochy i kości pomordowanych. W maju 1947 roku w ramach czynu społecznego ze szczątków ludzkich usypano kopiec-kurhan. W przedsięwzięciu brała udział młodzież szkolna, wojsko, zakłady pracy i organizacje społeczne, a o pomoc do wiernych apelował ówczesny biskup lubelski ks. Stefan Wyszyński. W ciągu kilku miesięcy udało się zebrać 1300 metrów sześciennych ziemi przemieszanej z prochami. Kopiec pełnił funkcję upamiętnienia ofiar obozu do końca lat 60. XX wieku. Wtedy prochy złożono pod kopułą nowo wybudowanego Mauzoleum, gdzie spoczywają do dziś. Kopiec, przełom lat 50. i 60. XX wieku

POMNIK WALKI I MĘCZEŃSTWA 17 Wobec próśb byłych więźniów, uznających dotychczasowe formy upamiętnienia za zbyt skromne, w 1967 roku ogłoszono konkurs powszechny na pomnik ku czci ofiar obozu zagłady na Majdanku. Cieszył się on olbrzymim zainteresowaniem wśród twórców z całego kraju. Do realizacji wybrano projekt Wiktora Tołkina i Janusza Dembka. Dwa lata później zakończyła się budowa pomnika, przy której było zaangażowanych około 200 osób. Jego odsłonięcie zgromadziło ponad stutysięczny tłum, a władze państwowe reprezentował premier rządu PRL Józef Cyrankiewicz. Pomnik Walki i Męczeństwa to monumentalny kompleks pomnikowy składający się z trzech elementów, które niosą wiele symbolicznych treści. W świat obozowy wprowadza odwiedzających Pomnik Brama, który nawiązuje do Bramy Piekieł z Boskiej komedii Dantego Alighieri. Od Bramy prowadzi Droga Hołdu i Pamięci. Jej początkowy odcinek ma formę głębokiego wąwozu, a na jej przeciwległym krańcu znajduje się Mauzoleum. Ma ono formę kopuły wspartej na trzech kolumnach. Na fryzie wyrzeźbiono napis Los nasz dla was przestrogą cytat z wiersza Requiem Franciszka Fenikowskiego. Niechaj moment ten po wsze czasy, kiedy nie będzie już ani nas, ani naszych dzieci, wnuków i prawnuków, kiedy żyć będą na ziemiach Polski, Europy i świata ludzie wolni, ludzie szlachetni, ludzie braterstwem człowieczym złączeni daje świadectwo przeszłości i stanowi symbol wiecznej pamięci, wiecznej chwały i czci dla tych, co ponieśli na ziemi obozowej Majdanka męczeńską śmierć z rąk hitlerowskich ludobójców. Fragment aktu erekcyjnego pod Pomnik Walki i Męczeństwa odczytany przez Danutę Brzosko-Mędryk, więźniarkę Majdanka Mauzoleum

18 Przy Pomniku Walki i Męczeństwa hołd ofiarom Majdanka składali przywódcy religijni i państwowi z całego świata. Dziś jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych składników panoramy Lublina, a Pomnik Brama jest elementem logo Państwowego Muzeum na Majdanku używanym od 2007 roku. Wiktor Tołkin podpisuje album do wystawy Jeśli ludzie zamilkną, głazy wołać będą. Pomnik ku czci ofiar Majdanka, 2009

19

20 SHRINE MIEJSCE PAMIĘCI BEZIMIENNEJ OFIARY Popatrzcie na więźniarskie pola... w tej świeżej, soczystej trawie nie dojrzycie tamtej obozowej gołej ziemi udeptanej tysiącami stóp. [...] Nie dojrzycie tego, co myśmy widzieli codziennego bohaterstwa w pokonywaniu terroru, w walce o zachowanie człowieczeństwa. Dlatego prosimy Was nie tylko o pamięć o niewinnych ofiarach, ale o szacunek i uznanie dla tych, których tu osadzono za udział w polskim podziemiu i którzy w nieludzkich warunkach obozowych nie poddawali się uzbrojonemu przeciwnikowi. W 1999 roku, w 55. rocznicę likwidacji obozu, z inicjatywy byłych więźniów Majdanka w jednym z baraków otwarto instalację artystyczną Shrine [Świątynia]. Wystawa łącząca elementy rzeźbiarskie, graficzne i muzyczne, oddaje hołd wszystkim ofiarom Majdanka. Umieszczono na niej 52 kule symbolizujące 52 narodowości więźniów KL Lublin, którzy ginęli tutaj niezależnie od wyznawanej religii. Autorem instalacji jest Tadeusz Mysłowski, zaś oprawę muzyczną przygotował Zbigniew Bargielski. Przesłanie byłych więźniów w 60. rocznicę wyzwolenia obozu koncentracyjnego na Majdanku, 23 lipca 2004 Instalacja artystyczna Shrine

21

22 MUZEUM DZIŚ Misją Muzeum jest kultywowanie pamięci i rozwijanie edukacji historycznej o okupacji niemieckiej Lubelszczyzny podczas II wojny światowej. Muzeum zajmuje obszar niemal 90 ha. Zlokalizowane są na nim obiekty historyczne oraz infrastruktura służąca zwiedzającym, badaczom i uczestnikom projektów edukacyjnych. Nad rozwojem instytucji oraz zapewnieniem jej prawidłowego funkcjonowania czuwa 10 działów. Oddziałami Państwowego Muzeum na Majdanku są muzea byłych obozów zagłady Akcji Reinhardt w Bełżcu i Sobiborze. Cele Muzeum realizowane są głównie przez upamiętnianie ofiar niemieckiego obozu koncentracyjnego na Majdanku oraz obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze, a także zabezpieczanie obiektów i ich udostępnianie. Magazyn zbiorów archiwalnych Zabudowa III pola więźniarskiego część ekspozycji historycznej Muzeum Gromadzone przez instytucję zbiory stanowią bazę źródłową do badań naukowych, są opracowywane i upowszechniane. Temu ostatniemu służy organizacja wystaw i uroczystości upamiętniających, działalność wydawnicza, projekty edukacyjne i udział w sesjach naukowych. Archiwum PMM otwarte jest dla historyków, byłych więźniów i ich rodzin, uczestników organizowanych przez Muzeum przedsięwzięć edukacyjnych.

23 W MAGAZYNIE ZBIORÓW Muzealne magazyny gromadzą autentyczne przedmioty pochodzące z obozu koncentracyjnego na Majdanku oraz prace artystyczne o tematyce martyrologicznej i antytotalitarnej powstałe po 1945 roku. Są one prezentowane zwiedzającym na wystawie stałej oraz w trakcie przygotowywanych przez Muzeum wystaw czasowych. Przedmioty znalezione na terenie obozu

24 ZBIORY HISTORYCZNE Nieocenioną wartość dokumentalną posiadają relikty przejęte przez Muzeum po likwidacji obozu, a także artefakty znajdowane na jego terenie podczas prac budowlanych i badań archeologicznych. Spośród blisko 300 tysięcy tego typu eksponatów zdecydowaną większość stanowi kolekcja obuwia więźniarskiego. Liczy ona 280 tysięcy sztuk butów należących do ofiar Majdanka i innych obozów działających w ramach Akcji Reinhardt. Do tej kategorii zbiorów należą też inne prywatne rzeczy więźniów zabrane im po przybyciu do obozu, a więc szczoteczki do zębów, klucze, walizki, okulary, przybory do golenia, modlitewniki czy zabawki. Czapka więźniarska z wyszytą literą M Różaniec wykonany z chleba Samochód-popielniczka wykonany z piaskowca przez jednego z więźniów obozu w 1943 roku Zwitki Tory znalezione na terenie obozu po jego likwidacji

25 Lalka krakowianka przywieziona do obozu Modlitewnik Muzeum gromadzi także przedmioty obrazujące dzień powszedni w obozie, m.in. odzież i obuwie obozowe, blaszki z numerami, prycze, kubki, miski i tablice ostrzegawcze. O działalności artystycznej, jaka rozwijała się w obozie, świadczą natomiast wykonywane przez więźniów papierośnice, rysunki czy biżuteria. Osobne kategorie stanowią relikty związane z terrorem i uśmiercaniem więźniów puszki po cyklonie B, pejcze, piece krematoryjne, podwozia samochodów, a także eksploatacją zwłok urny na prochy, włosy, protezy dentystyczne. Liczba eksponatów stale rośnie. Uzupełniają je dary od byłych więźniów oraz ich rodzin. Kubek metalowy

26 ZBIORY ARTYSTYCZNE Najstarsze spośród prac artystycznych gromadzonych w PMM powstały jeszcze w okresie funkcjonowania obozu i zostały wykonane przez więźniów. To głównie rysunki i akwarele na papierze oraz rzeźby. Ich największym walorem jest autentyzm i dokumentalizm przedstawiają sceny widziane oczami świadków. Tworzone były w pośpiechu, często na skrawku papieru, więc nie zawsze prezentowały wysoki poziom artystyczny. Zupełnie odmienny charakter mają natomiast prace powstałe po wojnie. Sztuka była samoobroną przed bezbronnym poddaniem się człowieka. Sztuka jest uzmysłowieniem tego, co w nas samych wymaga wyzwolenia. Sztuka to zamiana życia w obraz. Józef Szajna były więzień KL Auschwitz i KL Buchenwald, uczestnik Międzynarodowego Triennale Sztuki na Majdanku, autor pracy Klatka z cyklu Inżynieria genetyczna IV, 1991 Epitafium Tadeusza Banasia, 1986 Zorganizowane przez Muzeum w latach 60. XX wieku ogólnopolskie wystawy artystyczne Przeciw wojnie stały się impulsem do stworzenia kolekcji dzieł sztuki współczesnej o tematyce martyrologicznej i antywojennej. Najciekawsze i nagradzane prace odkupowano od artystów albo były one przekazywane do Muzeum w formie darów. Najwięcej dzieł sztuki trafiło do zasobów PMM w ramach Międzynarodowego Triennale Sztuki, które w 1985 Rysunek Karola Lindera z 1944 roku przedstawiający eksterminację więźniów w obozie na Majdanku

27 Praca Skończmy z masowym zabijaniem Onisima Colta z Rumunii prezentowana na VI Międzynarodowym Triennale Sztuki Majdanek, 2000 roku zastąpiło organizowane wcześniej wystawy artystyczne o charakterze krajowym. Kolekcja dzieł sztuki współczesnej liczy dziś blisko 7 tysięcy prac z zakresu malarstwa, grafiki, plakatu, fotografii, rzeźby, medalierstwa i sztuki ludowej. Wśród nich znajdują się prace twórców znanych w świecie, jak chociażby Józefa Szajny, Tomasza Kawiaka czy Leszka Mądzika. Dużą część kolekcji stanowią też muzealia, wydane przez PMM w związku z uroczystościami rocznicowymi i wystawami, np. medale okolicznościowe. Grand Prix VI Międzynarodowego Triennale Sztuki Majdanek - Bunkier b II Pawła Warchoła, 2000

28 ARCHIWUM: PRZESZŁOŚĆ W 180 METRACH BIEŻĄCYCH AKT Nadpalone, znajdowane pod warstwą ziemi, wśród gruzowisk po barakach i na śmietnikach, szczątki akt komendantury obozowej były pierwszymi dokumentami w zbiorach Archiwum PMM. Jednym z najważniejszych dokumentów z okresu funkcjonowania obozu jest niekompletna księga zmarłych więźniów z 1942 roku, w której odnotowano około 7 tysięcy nazwisk. Wkrótce uzupełniła je korespondencja dotycząca zakupu cyklonu B i handlu włosami więźniów, na którą w rozbitym samochodzie na jednej z ulic Lublina natknął się lubelski naukowiec Roman Szewczyk. Początkowo skromne zbiory Muzeum uzupełniono w wyniku kwerend w polskich i zagranicznych archiwach. W efekcie wieloletnich starań PMM pozyskało fotokopie dokumentów wywiezionych do Związku Radzieckiego. Liczne oryginalne dokumenty obozowe przekazali byli więźniowie i ich rodziny. Są to głównie grypsy, zawiadomienia o śmierci, zwolnienia z obozu, potwierdzenia odbioru paczek. Dokumenty należące do zasobu archiwalnego PMM podzielić można na kilka grup. Najcenniejszą grupę stanowią akta administracji obozu, które w dużej mierze zostały zniszczone przez okupanta. Zachowały się m.in. niektóre zarządzenia i rozkazy komendantury, akta personalne kilkunastu osadzonych, wykazy dowódców i podoficerów oraz meldunki o stanie liczbowym więźniów. Ważne dla zbadania dziejów KL Lublin są także materiały wytworzone poza obozem, ale bezpośrednio z nim związane. Należą do nich akta Centralnego Zarządu Budowlanego SS w Lublinie, Polskiego Czerwonego Krzyża czy prywatne dokumenty

29 więźniów. Ich uzupełnieniem są ankiety, zeznania i wspomnienia byłych więźniów gromadzone w Archiwum od 1944 roku. Szczególnie dużo napłynęło ich w wyniku organizowanych przez Muzeum konkursów na pamiętniki. Poza relacjami pisanymi w Archiwum PMM znajdują się także ich zapisy audio i wideo. Są one nie tylko pomocą dla badaczy, ale także elementem wielu projektów edukacyjnych. Dziś na półkach muzealnego Archiwum przechowuje się ok. 180 metrów bieżących akt, w tym 18 metrów bieżących oryginalnych dokumentów poobozowych. Zbiory te są sukcesywnie digitalizowane, co umożliwia ich upowszechnianie. Służy temu pracownia wyposażona w nowoczesny sprzęt do cyfryzacji zbiorów. Poza materiałami archiwalnymi dotyczącymi KL Lublin Archiwum gromadzi akta dokumentujące działalność Muzeum. Archiwum PMM udziela także informacji o byłych więźniach. Rocznie wpływa do niego średnio 200 takich zapytań. W tym celu zainteresowani mogą skorzystać także z internetowej bazy Indeks więźniów KL Lublin udostępnionej na www.majdanek. eu. Gromadzi ona dane ponad 56 tysięcy więźniów Majdanka. Niestety po pobycie wielu osadzonych w KL Lublin nie pozostał żaden ślad. Dokument tożsamości Icka Boksenbauma uprawniający do pobytu w getcie na Majdanie Tatarskim Akta zawierają blisko: 270 tysięcy klatek mikrofilmów, 5,5 tysiąca zdjęć, 500 nagrań audio i tyle samo wideo. Prace nad digitalizacją zbiorów

30

31

32 SPECJALISTYCZNY KSIĘGOZBIÓR BIBLIOTEKI Muzealna biblioteka posiada zbiory liczące ponad 16 tysięcy woluminów. Zapoczątkowały ją nazistowskie publikacje propagujące założenia narodowego socjalizmu wydane w Trzeciej Rzeszy w latach 1939 1944 i pozostawione na terenie Majdanka przez załogę obozową. Główną część zasobu stanowią specjalistyczne czasopisma, a także książki poświęcone historii, edukacji i muzealnictwu. Bogaty dział tworzą prace na temat różnych obozów: koncentracyjnych, zagłady, jenieckich i innych. Należą do niego systematycznie gromadzone publikacje dotyczące obozu na Majdanku, począwszy od tych, które pojawiły się jeszcze w czasie trwania wojny. Zasoby biblioteki na bieżąco uzupełniane są o najnowsze wydawnictwa, poświęcone głównie tematyce wojennej i okupacyjnej. Wyszukiwanie potrzebnych publikacji w zbiorach bibliotecznych ułatwia katalog on-line, który dostępny jest na stronie internetowej Muzeum.

33 EKSPOZYCJA MUZEALNA Losom mężczyzn, kobiet i dzieci osadzonych w obozie koncentracyjnym na Majdanku poświęcona jest wystawa historyczna Więźniowie Majdanka. Prezentowane są na niej relikty obozowe pasiaki, narzędzia eksterminacji, przedmioty artystyczne wykonane przez więźniów czy przywiezione przez nich rzeczy osobiste. Na ekspozycji można także obejrzeć i wysłuchać relacji więźniów. Wystawę historyczną uzupełnia ekspozycja plenerowa. Jej centralnym elementem są szklane tablice z komentarzami historycznymi. Zainstalowano je wewnątrz obiektów poobozowych (łaźnie, bunkier z komorami gazowymi, baraki mieszkalne na III polu, krematorium) oraz wzdłuż trasy zwiedzania. Te ostatnie tworzą ścieżkę historyczną zatytułowaną Konzentrationslager Lublin 1941 1944. Rozpoczyna się ona u stóp Pomnika Bramy, a kończy przy Mauzoleum. Opisuje najważniejsze obiekty i miejsca związane z historią obozu oraz przedstawia ich wygląd w czasie istnienia KL Lublin lub tuż po jego likwidacji. Istotne aspekty funkcjonowania obozu oraz przełomowe wydarzenia z historii Majdanka dokumentują tablice z relacjami świadków więźniów KL Lublin i członków załogi SS. Znajdującym się na ekspozycji reliktom obozowym towarzyszą tabliczki z komentarzem historycznym.

34

35 Fragment wystawy Więźniowie Majdanka urządzonej w baraku nr 62

36 W jednym z baraków zobaczyć można wizualizację topografii Majdanka. Trójwymiarową makietę obozu uzupełnia projekcja zdjęć archiwalnych ilustrująca jego zabudowę w okresie wojny. W specjalnie zaprojektowanych gablotach ustawionych w baraku nr 52 eksponowane jest obuwie należące do ofiar Akcji Reinhardt, które zginęły także w innych obozach. Wystawa uświadamia skalę zbrodni dokonywanych w obozach śmierci. Warunki panujące w KL Lublin przybliża z kolei ekspozycja w barakach III pola więźniarskiego. Mizerna konstrukcja budynków, brak okien i prycze z siennikami przypominają o prymitywnych warunkach, w jakich musieli bytować więźniowie.

37

38

39

40 WYSTAWY CZASOWE Wystawy czasowe prezentowane w Państwowym Muzeum na Majdanku mają charakter ekspozycji dokumentalnych i artystycznych. Celem każdej z nich jest przybliżenie problematyki II wojny światowej oraz okupacji na Lubelszczyźnie. Ukazując nieudostępniane na co dzień zbiory muzealne, stanowią one uzupełnienie ekspozycji stałej. Uroczyste otwarcie ekspozycji Jan Paweł II na Majdanku zorganizowanej w 20. rocznicę wizyty papieża w Lublinie, 2007 Pierwsza wystawa Majdanek w plastyce powstała jeszcze w listopadzie 1944 roku. Tworzyły ją cykle rysunków przedstawiających różne aspekty życia obozowego. Wykonał je tuż po likwidacji obozu radziecki malarz Zinowij Tołkaczew. Wystawa Oskarżenie Polacy więzieni na Majdanku w listach swoich bliskich, 2011 Szczególnym wydarzeniem w kalendarzu działalności PMM była organizacja artystycznych wystaw konkursowych nazwanych Międzynarodowe Triennale Sztuki Majdanek. Odbywały się one w latach 1985 2004, a obejmowały grafikę, rysunek, fotografię i technikę wideo. Ranga wystawy i jej międzynarodowy charakter sprawiły, że cieszyła się ona olbrzymim zainteresowaniem artystów i zwiedzających. Do siedmiu edycji triennale zgłoszono blisko 15 tysięcy prac artystów pochodzących z ponad 70 państw. Wernisaż wystawy Majdanek w rysunkach Karola Lindera, 2011 Od kilku lat Muzeum skupia się przede wszystkim na urządzaniu wystaw czasowych, które prezentują zbiory historyczne i działalność instytucji. Przykładem mogą być ekspozycje zatytułowane Listy z Majdanka. KL Lublin w świetle grypsów ; Dowody zbrodni depozyty pamięci. Konserwacja przedmiotów i dokumentów z obozu koncentracyjnego na Majdanku czy wystawa plenerowa na temat genezy, budowy i symboliki Pomnika Walki i Męczeństwa.

Performance artystyczny Nobuhiko Utsumi w ramach VI Międzynarodowego Triennale Sztuki Majdanek, 2000 41 Regularnie udostępniane są także plenerowe wystawy specjalne poświęcone historii Majdanka i polityce okupacyjnej. Przykładem może być otwarta w 2012 roku ekspozycja Przybyli do getta... Odeszli w nieznane..., przygotowana dla upamiętnienia 70. rocznicy Akcji Reinhardt zagłady Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce.

Multimedialna wystawa czasowa poświęcona wysiedleńcom z Zamojszczyny prezentowana w baraku nr 62

44 KONSERWACJA RELIKTÓW OBOZOWYCH Opieką konserwatorską objęte są pomniki zlokalizowane na terenie Majdanka, a także obiekty nieruchome należące do infrastruktury obozowej. W przeważającej części jest to zabudowa drewniana. Do dziś przetrwały m.in. 22 baraki mieszkalne, 15 baraków mieszczących warsztaty i magazyny, 17 wieżyczek strażniczych, 2 baraki łaźni, kwatery nadzorczyń obozu kobiecego, krematorium za V polem oraz tzw. stare krematorium. Książki pocztowe z kancelarii obozu koncentracyjnego na Majdanku po konserwacji Na obszarze Muzeum znajdują się 2 obiekty murowane (bunkier komór gazowych i tzw. biały domek) oraz blisko 90 ruin. Z czasów funkcjonowania obozu pochodzą również ciągi dróg i chodniki. Prace konserwatorskie przy Kolumnie Trzech Orłów. Replika kapitelu autorstwa Witolda Marcewicza Na bieżąco konserwowane są archiwalia. Wymagają one szczególnej opieki, bo stan, w jakim znajdowała się większość z nich, uniemożliwiał ich udostępnianie. Najważniejsze dokumenty poddane w ostatnim czasie konserwacji to stany dzienne obozu z 1943 roku, kartoteka pieniężna więźniów i Dziennik Marylki znaleziony na Majdanku dziennik pisany w marcu i kwietniu 1943 roku, jedno z nielicznych bezpośrednich świadectw Zagłady. W ciągu kilku ostatnich lat zakonserwowano m.in. książki, modlitewniki i zabawki przywiezione do obozu oraz naszywki bagażowe i więźniarskie pasiaki. Dezynfekcji poddano prawie wszystkie eksponaty z najliczniejszej grupy muzealiów około 266 tysięcy więźniarskich butów cywilnych.

45

46 BADANIE DZIEJÓW KL LUBLIN I PROBLEMATYKI MUZEALNEJ Jednym z najważniejszych ustaleń ostatnich lat jest oszacowanie liczby ofiar obozu na podstawie nowo odkrytych źródeł. Funkcjonujące wcześniej bilanse strat osobowych były zdecydowanie zawyżone. Przez wiele lat istnienia Muzeum na Majdanku zdołało stworzyć pokaźną bazę źródłową do badań naukowych. Składają się na nią dokumenty, relikty obozowe i zbiory biblioteczne. Liczne kwerendy przeprowadzane zarówno w instytucjach krajowych, jak i zagranicznych dopełniają obrazu dziejów KL Lublin i uzupełniają zgromadzone dotąd informacje. Badania historyków Muzeum koncentrują się głównie na tematach związanych z historią obozu koncentracyjnego na Majdanku, polityką hitlerowską na okupowanych ziemiach polskich, a zwłaszcza na Lubelszczyźnie, w tym historią obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze. Pracownicy Muzeum podejmują się także badań nad problematyką muzealną, zwłaszcza działalnością edukacyjną. Stoisko PMM na Lubelskich Targach Książki organizowanych przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną. W ramach targów rozstrzygany jest konkurs na Książkę Roku. Muzeum dwukrotnie zdobyło ten tytuł w 2010 i 2014 roku Dużym osiągnięciem PMM jest pogłębiona współpraca z naukowcami z polskich i zagranicznych instytucji badawczych. Okazję ku temu stwarzają liczne konferencje i spotkania, podróże studyjne oraz projekty międzynarodowe, w których biorą udział pracownicy PMM. Efekty wspólnych działań widać chociażby w publikacjach wydawanych nakładem PMM, gdzie zamieszczane są artykuły autorów z innych ośrodków, a także w wydawnictwach ukazujących się za granicą. Niektóre publikacje pracowników są dostępne on-line na stronie internetowej Muzeum.