Sygn. akt VI ACa 262/11 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLKIEJ Dnia 23 sierpnia 2011 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie: Przewodniczący - SSA Lidia Sularzycka (spr.) SSA Małgorzata Manowska SSA Małgorzata Kuracka Protokolant: st. sekr. sąd. Julia Gotówka po rozpoznaniu w dniu 23 sierpnia 2011 r. w Warszawie na rozprawie sprawy z powództwa [ ] z siedzibą w P. przeciwko [ ] Sp. z o.o. z siedzibą w W. o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie- Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 5 listopada 2010 r. sygn. akt XVII AmC 1505/09 1. zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że: I. uznaje za niedozwolone i zakazuje stosowania w obrocie z konsumentami zawartego w 38 Regulaminu korzystania z portalu www.[...].pl postanowienia o treści: Usługodawca zastrzega, iż
2 korzystanie z [ ].pl i udostępnianych przez niego usług odbywa się wyłącznie na ryzyko Kandydata/Pracodawcy/Usługobiorcy, II. zasądza od [ ] Sp. z o.o. z siedzibą w W. na rzecz [ ] z siedzibą w P. kwotę 360,00 zł (trzysta sześćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, III. nakazuje pobrać od [ ] Sp. z o.o. z siedzibą w W. na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 600,00 zł (sześćset złotych) tytułem opłaty od pozwu, IV. zarządza opublikowanie prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym na koszt pozwanej; 2. zasądza od [ ] Sp. z o.o. z siedzibą w W. na rzecz [ ] z siedzibą w P. kwotę 270,00 zł (dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za drugą instancję. VI ACa 262/11 UZASADNIENIE Wyrokiem z dnia 05.11.2010 r. Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów: I. oddalił powództwo o uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca umowy o treści: Usługodawca zastrzega, iż korzystanie z [ ].pl i udostępnianych przez niego usług odbywa się wyłącznie na ryzyko Kandydata/Pracodawcy/Usługodawcy."; II. zasądził od powoda [..] w P. na rzecz pozwanej [ ] Sp. z o.o. w W. kwotę 360,00 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego; III. przejął na Skarb Państwa - Kasę Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 600,00 zł
3 tytułem stałej opłaty sądowej od pozwu; IV. zarządził publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym na koszt Skarbu Państwa - Kasy Sądu Okręgowego w Warszawie. Rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i prawne. Pozwana w prowadzonej działalności gospodarczej wykorzystuje przytoczone w pozwie postanowienie umowne. Nie zaprzeczyła ona temu i nie zarzuciła niezgodności kwestionowanego postanowienia z treścią stosowanego wzorca umownego. Przyznała, że postanowienia regulaminu stanowiącego wzorzec umowy, zawierający m. in. analizowane postanowienie, nie są uzgadniane indywidualnie z użytkownikami portalu. Sporne postanowienie nie dotyczy głównych świadczeń stron. Konsumentem może być tylko osoba fizyczna, dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 22 1 kc). Definicję działalności zawodowej zawiera się z kolei w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż działalność zawodową można rozumieć różnie; pojęcie to odnosi się przede wszystkim do profesjonalności jako cechy prakseologicznej wykonywania każdej działalności opartej na posiadanych umiejętnościach faktycznych lub wymaganych kwalifikacjach zawodowych. W takim znaczeniu można mówić o profesjonalnym działaniu polityka, sportowca, artysty, itd. Pojęcie działalności zawodowej odnosi się także do działalności polegającej na wykonywaniu zawodu (np. nauczyciela, pielęgniarki, pilota statków powietrznych). Jeśli zaś działalność zawodowa jest wykonywana we własnym imieniu i na własny rachunek oraz w zakresie dotyczącym działalności gospodarczej, staje się działalnością przedsiębiorcy. Kontrowersyjne jest zagadnienie kwalifikowania do grona przedsiębiorców osób wykonujących tzw. wolne zawody. Wskazać zatem należy, iż
4 faktycznie czynność prawna podjęta przez przedstawiciela wolnego zawodu (adwokat, radca prawny, notariusz) dokonana w bezpośrednim związku z działalnością zawodową nie będzie kwalifikowana jako podjęta przez konsumenta. Wskazując przez pryzmat powyższego na adresatów treści zawartych na portalu [ ].pl, Sąd Okręgowy uznał, iż nie są one skierowane wyłącznie do przedstawicieli wolnych zawodów, tzn. bussines to bussines, ale również do osób fizycznych nie wykonujących jednego z wolnych zawodów tj. studentów, prawników, aplikantów; wobec powyższego w takim zakresie podmiotowym korzystający z portalu [ ].pl będą bez wątpienia konsumentami. Kwestionowane postanowienie zawarte jest w 38 Regulaminu, który to paragraf w całości brzmi: Usługodawca zastrzega, iż korzystanie z karieraprawnika.pl i udostępnianych przez niego usług odbywa się na wyłączne ryzyko Kandydata/Pracodawcy/Usługobiorcy. Wszelkie umieszczone w portalu informacje i materiały, a także dostarczane za pośrednictwem [ ].pl produkty i usługi świadczone przez Pracodawców/Usługobiorców nie są objęte gwarancją co do ich wartości, przydatności, zupełności, kompletności czy użyteczności". Ocena abuzywności spornego postanowienia powinna być dokonywana w tym właśnie kontekście. Działalność pozwanej, w zakresie w jakim prowadzi ona za pośrednictwem sieci internetowej portal www.[...].pl. stanowi świadczenie usług, które normuje ustawa z dnia 18.07.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Zawiera ona w Rozdziale 3. (w art. 14 i 15) postanowienia dotyczące wyłączenia odpowiedzialności usługodawcy z tytułu świadczenia usług drogą elektroniczną.
5 Z przedstawionych w odpowiedzi na pozew wyjaśnień dotyczących sposobu świadczenia przez pozwaną za pośrednictwem portalu usług odpłatnych wynika, że działalność pozwanej w tym zakresie ograniczona jest do publikacji ogłoszeń zawierających informacje przygotowane przez osoby trzecie. W świetle powołanych przepisów ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną kwestionowane postanowienie jest komunikatem, przy pomocy którego pozwana informuje konsumentów, iż nie będąc autorem przekazywanych informacji, nie przeprowadza ich weryfikacji pod względem zgodności ze stanem faktycznym. Jeżeli więc treść publikowanego ogłoszenia lub reklamy okaże się nieaktualna, pozwana jako podmiot udostępniający system teleinformatyczny, nie ponosi z tego tytułu odpowiedzialności. Skoro zgodnie z art. 15 ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną usługodawca nie ma obowiązku sprawdzania przekazywanych, przechowywanych lub udostępnianych danych, trudno obarczać go odpowiedzialnością za ich treść. W ocenie Sądu pomiędzy działaniem pozwanej, polegającym na przekazie informacji pochodzących od osób trzecich, a ewentualną szkodą poniesioną przez konsumenta nie zachodzi bezpośredni zawiązek przyczynowo - skutkowy uzasadniający skierowanie roszczenia przeciwko kontrahentowi konsumenta. Powód, zdaniem Sądu Okręgowego, nie przedstawił uzasadnienia pozwalającego na uznanie zarzutu o abuzywności kwestionowanej klauzuli, mimo jej bardzo ogólnej treści wskazującej, iż pozwana nie była twórcą i nie przetwarzała prezentowanych informacji, a jedynie przekazał je w formie określonej przez osoby trzecie. Przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązującym stanowią, zdaniem Sądu, o wyłączeniu odpowiedzialności usługodawcy w takim zakresie, w jakim nie decyduje on o zamieszczonych treściach, a jedynie administruje portalem, udostępniającym powierzchnie do wypełnienia treścią
6 osobom trzecim. Z dobrodziejstwa wyłączenia odpowiedzialności nie będzie już jednak korzystał usługodawca, który współtworzy treści lub weryfikuje ich poprawność. Przepisy ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną dają podstawę do wyłączenia odpowiedzialności w relacjach z konsumentem, o tyle o ile działania Usługodawcy mieszczą się w granicach działań opisanych w artykułach 12-14 ustawy. Ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną, poprzez art. 11 tej ustawy, ma charakter ustawy szczególnej w stosunku do kodeksu cywilnego i jej przepisy mają pierwszeństwo przed przepisami kodeksu cywilnego. Zatem uznać należy iż postanowienie 38 Regulaminu korzystania z portalu www.[...]pl nie stanowi niedozwolonego postanowienia umownego, ma ono bowiem uzasadnienie w treści ustawy szczególnej jaką jest ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył powód, który w apelacji zarzucił naruszenie w szczególności art. 385 1 1 kc oraz art. 385 3 pkt 2 kc przez ich błędną wykładnię, ewentualnie w ogóle brak ich zastosowania w niniejszej sprawie - polegające na przyjęciu, że zakwestionowana klauzula umowna nie stanowi klauzuli abuzywnej i nie narusza rażąco praw konsumentów, podczas gdy sporna klauzula umowna musi być uznana za abuzywną. Powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa oraz o zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów procesu. Pozwana wnosiła o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów procesu. Sąd Apelacyjny zważył co następuje. Apelacja jest uzasadniona.
7 Zgodzić się należy ze stwierdzeniem Sądu Okręgowego, iż adresatem treści zawartych na portalu [ ]pl jest także konsument. Sąd Okręgowy uznał, iż nie są one skierowane wyłącznie do przedstawicieli wolnych zawodów, ale również do osób fizycznych nie wykonujących jednego z wolnych zawodów tj. studentów, prawników (w znaczeniu osób, które ukończyły wydział prawa), aplikantów; oni bez wątpienia są konsumentami, tj. osobami fizycznymi, dokonującymi czynności prawne niezwiązane bezpośrednio z ich działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 22 1 kc). To, że jest to portal tematyczny, skierowany do osób o wykształceniu prawniczym, nie zmienia postaci rzeczy; korzystający z usług pozwanej będzie klasyfikowany nie przez pryzmat usług, jakich poszukuje, a przez pryzmat przedmiotu czynności prawnej, którą zawiera, ona zaś musiałaby się bezpośrednio wiązać z jego działalnością gospodarczą lub zawodową, by stwierdzić, że nie jest konsumentem. Jak wyjaśnia pozwana każdy użytkownik może korzystać z informacji zamieszczonej na portalu, w nim zaś są zamieszczone także wywiady i recenzje, jak też informacje o aplikacjach zawodowych oraz testy na aplikacje. Natomiast nie można zaakceptować stanowiska Sądu Okręgowego, że postanowienie wzorca umownego o treści: Usługodawca zastrzega, iż korzystanie z [ ].pl i udostępnianych przez niego usług odbywa się na wyłączne ryzyko Kandydata/Pracodawcy/Usługobiorcy. nie jest abuzywne. Przesłankami abuzywności postanowień wzorca umownego zgodnie z art. 385 1 1 kc jest sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumentów. Sąd Okręgowy przytaczając poglądy wyrażone w doktrynie, trafnie wywiódł, iż istotą dobrych obyczajów jest szeroko rozumiany szacunek dla drugiego człowieka. W stosunkach z konsumentami powinien wyrażać się on informowaniem o wynikających z umowy uprawnieniach, niewykorzystywaniem uprzywilejowanej pozycji
8 profesjonalisty przy zawieraniu umowy i jej realizacji, rzetelnym traktowaniu konsumenta jako równorzędnego partnera umowy. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można więc uznać działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania u konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności. Działania te potocznie określa się jako nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające in minus od przyjętych standardów postępowania. Naruszenie interesów konsumenta wynikające z niedozwolonego postanowienia musi być zarazem rażące a więc szczególnie doniosłe. Zazwyczaj sprowadza się ono do rażąco niekorzystnego ukształtowania sytuacji ekonomicznej konsumenta. Jednak może nim być także naruszenie prywatności konsumenta. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, postanowienie przytoczone w pozwie kształtuje prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta, zatem spełnia przesłanki z art. 385 1 kc. Także poddaje się ocenie na gruncie art. 385 3 pkt 2 kc, który stanowi, iż niedozwolone jest postanowienie umowne, które wyłącza lub istotnie ogranicza odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania. Wbrew pozwanej przedmiotowe postanowienie o treści Usługodawca zastrzega, iż korzystanie z [ ].pl i udostępnianych przez niego usług odbywa się wyłącznie na ryzyko kandydata/pracodawcy/usługodawcy." nie zostało wyrwane z kontekstu zapisu poczynionego w 38 Regulaminu; zdanie to, zamieszczone na pierwszym miejscu, nie musi, a nawet nie powinno być interpretowane łącznie ze zdaniem drugim o treści: Wszelkie zamieszczone w portalu informacje i materiały, a także dostarczone za pośrednictwem [ ]pl produkty i usługi świadczone przez Pracodawców/ Usługodawców nie są objęte gwarancją co do ich wartości, przydatności, zupełności, kompletności
9 czy użyteczności.. Nie może bowiem ulegać wątpliwości, iż oba zdania traktują o dwóch różnych kwestiach, i nie jest tak, aby zdanie drugie stanowiło rozwinięcie zdania pierwszego; czym innym jest wyłączenie odpowiedzialności kontraktowej w ogóle, czym innym nieudzielanie gwarancji (nie może tu chodzić o gwarancję rozumianą przez pozwaną w jakiś szczególny sposób, a o gwarancję zdefiniowaną na gruncie kodeksu cywilnego art. 577 kc, gdyż z takim pojęciem głównie może być kojarzona przez konsumenta). Gwarancja stanowi dodatkowe zastrzeżenie umowne i nie istnieje obowiązek jej udzielenia. Wydaje się oczywistym, iż jeżeli usługodawca nie zapewni o udzieleniu gwarancji (nie wystawi dokumentu gwarancyjnego), to zobowiązanie dodatkowe z tego tytułu nie istnieje i nie będzie ustawowych podstaw do egzekwowania obowiązków podmiotu, który mógłby być gwarantem. Zatem ewentualny brak zapisu jak w zdaniu drugim paragrafu 38 Regulaminu niczego nie zmieni w sytuacji prawnej stron umowy. Dlatego od tego postanowienia odrywa się przedmiotowe postanowienie. Czym innym natomiast jest odpowiedzialność kontraktowa na zasadach ogólnych, ograniczenie czy wręcz wyłączenie której pozwana uzyskuje przez zapis przedmiotowego postanowienia. Trzeba bowiem zaznaczyć, iż wskazywanie na ryzyko wykonywania danej umowy wyłącznie jednej strony w istocie prowadzi do zaznaczenia, iż takowe ryzyko nie leży po drugiej (też po drugiej) stronie, tymczasem z ryzykiem należy łączyć kwestie odpowiedzialności. Przede wszystkim ustawodawca w art. 473 2 kc nie pozwala na wyłączenie odpowiedzialności dłużnika za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie.
10 Pewne ograniczenie tej odpowiedzialności wprowadza już art. 14 i 15 ustawy z dnia 18.07.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. Nr 144, poz. 1204 ze zm.); zgodnie z art. 14 ust. 1 nie ponosi odpowiedzialności za przechowywane dane ten, kto udostępniając zasoby systemu teleinformatycznego w celu przechowywania danych przez usługobiorcę nie wie o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności, a w razie otrzymania urzędowego zawiadomienia lub uzyskania wiarygodnej wiadomości o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności niezwłocznie uniemożliwi dostęp do tych danych. Usługodawca, który otrzymał urzędowe zawiadomienie o bezprawnym charakterze przechowywanych danych dostarczonych przez usługobiorcę i uniemożliwił dostęp do tych danych, nie ponosi odpowiedzialności względem tego usługobiorcy za szkodę powstałą w wyniku uniemożliwienia dostępu do tych danych (art. 14 ust. 2). Usługodawca, który uzyskał wiarygodną wiadomość o bezprawnym charakterze przechowywanych danych dostarczonych przez usługobiorcę i uniemożliwił dostęp do tych danych, nie odpowiada względem tego usługobiorcy za szkodę powstałą w wyniku uniemożliwienia dostępu do tych danych, jeżeli niezwłocznie zawiadomił usługobiorcę o zamiarze uniemożliwienia do nich dostępu. Przepis art. 15 ustawy o świadczeniu usług droga elektroniczną dodatkowo zwalnia podmiot, który świadczy usługi określone w art. 12-14, z obowiązku sprawdzania przekazywanych, przechowywanych lub udostępnianych przez niego danych, o których mowa w art. 12-14. Dalej idące ograniczenie, aż do zwolnienia pozwanej z odpowiedzialności kontraktowej, jest nie do pogodzenia z obowiązkiem zapewnienia konsumentowi, jako słabszej stronie kontraktu, minimum ochrony. Prowadzi do przerzucenia na konsumenta - użytkownika
11 korzystającego z danego portalu i usług świadczonych w ramach tego portalu wszelkiego ryzyka wynikającego z zawarcia umowy zawiązanej poprzez rejestrację na stronie internetowej. Można tylko mówić o wyłączeniu odpowiedzialności pozwanej w relacjach z konsumentem, o tyle o ile działania usługodawcy (pozwanej) mieszczą się w granicach działań opisanych w art. 14 i 15 ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Gdyby - jak usiłuje przekonać pozwana - nie należało jej przypisywać odpowiedzialności odszkodowawczej wobec faktu korzystania z bezpłatnych usług oferowanych przez pozwaną, to nasuwa się zastrzeżenie co do potrzeby i celowości zamieszczania ogólnego (a więc pojemnego w swej treści i doniosłego w konsekwencjach) postanowienia o ponoszeniu ryzyka wyłącznie przez kandydata/pracodawcę/usługobiorcę (jak w 38 Regulaminu). Z wyjaśnień pozwanej (na tej samej stronie odpowiedzi na pozew k. 29) wynika, iż część usług ma charakter odpłatny, a nie wyjaśnia się, dlaczego tylko w umowach z takim kontrahentem jak przedsiębiorca taka odpłatność jest przewidziana. Jeszcze raz zaznaczyć wypada, iż przedmiotowe postanowienie odnosi się do wszystkich możliwych kontrahentów. Reasumując, przedmiotowa klauzula wypełnia przesłanki abuzywności z art. 385 1 pkt 2 kc, a także wypełnia ogólne przesłanki uznania postanowienia za niedozwolone - stanowi rażące naruszenie interesów konsumenta, gdyż zakreśla nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków na jego niekorzyść w stosunku obligacyjnym, natomiast jej działanie wbrew dobrym obyczajom w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego wyraża się w dawaniu podstaw do stworzeniu przez pozwaną takiej klauzuli, która godzi w równowagę kontraktową stron.
12 O publikacji prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym orzeczono na podstawie art. 479 44 1 kpc. Zatem zaskarżony wyrok należało zmienić na zasadzie art. 386 1 kpc. O kosztach orzeczono zgodnie z art. 98 1 i 3 kpc, 14 ust. 3 pkt 2 oraz 12 ust. 1 pkt 2 w zw. z 14 ust. 3 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.) oraz art. 108 1 kpc.