ARTUR GOŁAWSKI 1, ZBIGNIEW KASPRZYKOWSKI 2 1 Katedra Zoologii, Akademia Podlaska, 08-110 Siedlce, ul. Prusa 12 2 Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Akademia Podlaska, 08-110 Siedlce, ul. Prusa 12 Czynniki wpływające na wykorzystanie budek lęgowych przez płomykówki Wstęp Liczebność płomykówki Tyto alba spada w wielu krajach Europy (BirdLife International 2004). W znacznym stopniu spowodowane to jest zanikiem dogodnych miejsc do gniazdowania lub dziennego przebywania (Ramsden 1998). Specyficznym miejscem przebywania tego ptaka, szczególnie w środkowo-wschodniej Polsce, są budynki sakralne (Goławski i in. 2003). W wielu obiektach sakralnych gniazdują także inne gatunki ptaków, w tym kawki Corvus monedula. Aby zapobiec dostawaniu się kawek do wnętrza budynków uszczelnia się otwory (okna) przez zakładanie siatek i żaluzji. Zabiegi te oraz remonty w budynkach sakralnych przyczyniły się także do spadku liczebności płomykówki (Goławski i in. 2003). Przyrodnicy zaczęli przeciwdziałać zanikowi stanowisk tego gatunku, prowadząc programy czynnej ochrony polegające na montowaniu budek lęgowych (Poprach i in. 1996, Goławski 2001). Celem niniejszej pracy było wskazanie czynników wpływających na zajęcie budek przeznaczonych dla płomykówki przez inne gatunki ptaków. Praca ma także na celu wskazanie miejsca montażu budki, zwiększającego szansę zajęcia jej przez płomykówkę. Informacje te, wzbogacone o zna- 25
jomość siedlisk preferowanych przez ten gatunek (Kasprzykowski, Goławski 2006), mogą służyć podniesieniu efektywności działań w ramach projektów jego ochrony. Materiał i metody Wiosną i latem 2000 roku w środkowo-wschodniej Polsce zamontowano 98 drewnianych budek lęgowych dla płomykówki, o wymiarach 65 x 40 x 49 cm i z otworem wejściowym 13 x 18 cm. Były one zamontowane na strychach i wieżach kościołów lub w wolnostojących dzwonnicach. Jeżeli okna były zasłonięte siatką lub żaluzjami, to wycinano w nich odpowiedni otwór umożliwiający dostęp do budki. Część budek (53) zamontowana była bezpośrednio przy otworze w oknie. Pozostałe budki (45) znajdowały się w pewnej odległości od otworów wlotowych, a ptaki mogły swobodnie poruszać się wewnątrz obiektu (Goławski 2001). Spośród 98 budynków, w których zamontowano budki, 79 było murowanych, zaś 19 drewnianych. Kontrole zajęcia budek wykonano w październiku i listopadzie 2000 roku oraz od maja do października w latach 2001 2003. Budkę traktowano jako zajętą, kiedy przynajmniej w jednym roku wewnątrz niej stwierdzono oznaki obecności ptaków (pióra, wypluwki, materiał gniazdowy, jaja, pisklęta). W analizie danych użyto następujących zmiennych: 1) materiał, z którego zbudowano ściany (budynek murowany lub drewniany), ze względu na bezpieczeństwo lęgów (głównym rabusiem gniazd jest kuna domowa Martes foina, a materiał ściany budynku może jej ułatwiać bądź utrudniać dostęp do miejsc lęgowych ptaków i tym samym wpływać na osiedlanie się ptaków); 2) położenie zamontowanej budki wyróżniono budki przy otworach wlotowych oraz w głębi budynku; 3) obecność płomykówki oraz kawki (główny konkurent w zasiedlaniu budek) w budynku przed montażem budki. Zależność pomiędzy zasiedlaniem budek przez ptaki a cechami opisującymi obiekt i położeniem budki badano przy wykorzystaniu analizy log-liniowej. Do obliczeń statystycznych wykorzystano program STATI- STICA (wersja 6; www.statsoft.com). W analizie wybrano model 26
automatycznie proponowany przez program wraz z podanym współczynnikiem wyboru. Wyniki W roku 2000, przed zamontowaniem budek, w 50 budynkach spośród 98 kontrolowanych, stwierdzono występowanie ptaków. Płomykówkę stwierdzono w 34 miejscach, kawkę w 22, oraz w 17 budynkach gołębie miejskie/domowe. Z tej liczby w 7 budynkach odnotowano wspólne występowanie płomykówki i kawki, w 2 budynkach płomykówki i gołębia oraz w dwóch kawki i gołębia. W 6 obiektach stwierdzono wszystkie trzy gatunki. W czasie kontroli w latach 2000 2003 w budkach stwierdzono występowanie 5 gatunków ptaków. Najliczniej budki zajęły płomykówki i kawki, i dla nich możliwe było przeprowadzenia analiz zasiedlenia budek. Poza nimi stwierdzono także lęgi gołębi 7 przypadków oraz po jednym lęgu kopciuszka Phoenicurus ochruros i puszczyka Strix aluco. Płomykówkę odnotowano w 37 obiektach (37,8% wszystkich zamontowanych budek), z czego w 17 budynkach odnotowano lęgi tego gatunku, natomiast w dalszych 20 oznaki występowania. Płomykówka zajęła 15 budek w budynkach spośród 64 obiektów, w których nie występowała wcześniej oraz 22 z 34 budynków, w który była stwierdzona przed montażem budki. Nieco częściej zajmowała budki zamontowane: w obiektach wzniesionych z drewna, z dala od otworu wlotowego i w obiektach wcześniej zasiedlonych przez kawki (tab. 1). Płomykówki preferowały jednak budki w budynkach, gdzie wcześniej stwierdzono ich obecność (analiza log-liniowa, χ 2 =12,9; p<0,001; df = 1). Współczynnik wyboru wynoszący 4,53 wskazuje na wyraźną przewagę zajmowania budek w budynkach zasiedlanych przez płomykówkę przed montażem budek, w porównaniu do budynków wcześniej niezasiedlonych (61,9% vs. 26,4%). Kawkę odnotowano w 14 budkach (14,3%): zajęła 9 budek w 76 budynkach, w których nie występowała wcześniej oraz 5 w 22 budynkach, gdzie była stwierdzona także przed zamontowaniem budki. Kawki częściej zajmowały budki w obiektach murowanych, budki przylegające do otworów wlotowych oraz 27
Tab. 1. Zajęcie budek dla płomykówek (%) w zależności od rodzaju budynku, umiejscowienia budki oraz wcześniejszej obecności płomykówki i kawki Percentage occupancy of nestboxes for Barn Owl in relation to building wall type, position of nestbox in the roof space, and former presence of Barn Owl and Jackdaw. Gatunek Species Płomykówka Tyto alba Drewno Wood N=19 Budulec budynku Wall Mur Brick N=79 Umiejscowienie budki Position of nestbox W głębi budynku Inside the roof N=45 Przy otworze wlotowym At the wall opening N=53 Obecność płomykówki przed montażem budki Presence of Barn Owl before installing the nestbox Obecne Present N=34 Brak Absent N=64 Obecność kawki przed montażem budki Presence of Jackdaw before installing the nestbox Obecne Present N=22 Brak Absent N=76 47,4 35,4 46,7 30,2 64,7 23,4 45,5 35,5 Kawka Corvus monedula 10,5 15,2 2,2 24,5 8,8 17,2 22,7 11,8 Gołąb miejski/domowy Columba livia 5,3 7,6 4,4 9,4 5,9 7,8 4,5 7,9 Puszczyk Strix aluco 0 1,3 0 1,9 0 1,6 0 1,3 Kopciuszek Phoenicurus ochruros 0 1,3 0 1,9 0 1,6 0 1,3 Budki puste Not occupied 36,8 39,2 46,7 32,1 20,6 48,4 27,3 42,2 28
tam, gdzie przed montażem nie było płomykówek, preferowały także obiekty zasiedlone przez siebie przed montażem budek (tab. 1). Jednak istotnie statystyczny wpływ na zajęcie budek przez kawkę miało tylko jej położenie (analiza log-liniowa, χ 2 =6,4; p=0,011; df=1), a współczynnik wyboru wyniósł 0,27 (27,9% vs. 9,4%) na korzyść budek zamontowanych przy otworze wlotowym. Dyskusja Stopień zasiedlenia budek przez płomykówkę w okresie trzech lat od ich zamontowania nie odbiegał od danych podawanych z innych miejsc (de Bruijn 1994, Bunn i in. 1992). Stwierdzono, że jedynym spośród analizowanych czynników wpływającym na zasiedlanie budek lęgowych przez płomykówkę była ich wcześniejsza obecność. Osobniki tego gatunku dosyć chętnie przenosiły się do budek z innych miejsc zajmowanych w obrębie tego samego budynku (kąty strychu, więźba dachowa). Jest to prawdopodobnie związane z większym bezpieczeństwem ptaków i ich lęgów, co przejawia się wyprowadzaniem większej liczby młodych z lęgów odbytych w budkach w porównaniu z innymi miejscami (Colvin i in. 1984, Colvin 1986, de Bruijn 1994). Jaja bądź pisklęta nierzadko spadają z miejsc wcześniejszego gniazdowania (np. belek) lub padają ofiarą drapieżników, przede wszystkim kun domowych. Nie odnotowano różnic w zajmowaniu przez płomykówki budek umieszczonych z dala od otworu wlotowego do budynku, w porównaniu z budkami zamontowanymi bezpośrednio przy takim otworze. Jest to ważne, ponieważ w projektach ochronnych tego gatunku często montuje się budki bezpośrednio przy otworach by uniemożliwić ptakom dostęp na strychy (np. Goławski 2001). Z kolei zajmowanie budek przeznaczonych dla płomykówki przez inne gatunki ptaków jest znane od dawna i uzależnione od umiejscowienia budek (Colvin i in. 1984, Bunn i in. 1992). Dotyczy to także kawki, która chętnie zasiedla budki lęgowe przeznaczone dla kawek jak i innych gatunków ptaków (Shuttleworth 2001, Luniak 2005). Okazało się także, że obecność kawki, którą można traktować jako konkurenta o miejsce gniazdowe, nie miała wpływu na za- 29
siedlenie budek przez płomykówkę. Jedynym czynnikiem wpływającym na zasiedlanie budek przez kawkę było miejsce ich zamontowania: budki umieszczone bezpośrednio przy otworze wlotowym w budynku były częściej zajmowane w porównaniu z budkami położonymi w głębi budynku. Przy montażu budek należy więc stosować przylegające do otworu w ścianie budynku tunele wlotowe, zniechęcające kawki do zajmowania budki (Poprach i in. 1996). Podziękowania Dziękujemy Markowi Kowalskiemu za znaczny wkład wniesiony podczas realizacji projektu i uwagi do niniejszej pracy oraz Kamili Bartmańskiej, Piotrowi Bartmańskiemu, Judycie Gulatowskiej i Mirosławowi Kusztalowi za przeprowadzenie kontroli wybranych obiektów. Projekt ochrony płomykówki był realizowany przez Towarzystwo Przyrodnicze Bocian dzięki wsparciu finansowemu Global Environmental Facility United Nations Development Program oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. SUMMARY Factors affecting occupancy of nestboxes by the Barn Owl Project for the protection of the Barn Owl was carried out in central-eastern Poland in the years 2000 2003. In total, 98 nextboxes for Barn Owl were installed in roof space of churches and belfries. The nestboxes were occupied by the Barn Owl (37 nestboxes), Jackdaw (14), Feral Pigeon (7), Tawny Owl (1) and Black Redstart (1). Loglinear analysis showed that Barn Owl occupied nestboxes more often in buildings previously inhabited by this species. Location of the nestbox (at wall opening or inside the roof) and previous presence of the Jackdaw did not influence Barn Owl occupancy rate. However, the Jackdaw more frequently occupied boxes installed near the openings in building walls. Others factors, eg. previous presence in the building 30
did not affect occupancy of boxes by this species. We conclude that installation of nestboxes with inlet tunnels placed inside the roof space could increase Barn Owl occupancy rate, because that construction allows to decrease the occupancy by other birds, first of all by the Jackdaw. PIŚMIENNICTWO BirdLife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife International, Cambridge. Bruijn O. de 1994. Population ecology and conservation of the barn owl Tyto alba in farmland habitats in Liemers and Achterhoek (The Netherlands). Ardea 82: 1-109. Bunn D. S., Warburton A. B., Wilson R. D. S. 1992. The Barn Owl. T & A D Poyser, London. Colvin B. A. 1986. Barn owls: their secrets and habits. Illinois Audubon 216: 9-13. Colvin B. A., Hegdal P. L., Jackson W. B. 1984. A comprehensive approach to research and management of common barn owl populations. W: W. McComb (red.) Proc. Workshop on Manage. of Nongame Species and Ecological Communities. Univ. Kentucky, Lexington. Goławski A. 2001. Program ochrony płomykówki Tyto alba (Scop.) na Mazowszu. W: Kot H., Dombrowski A. (red.). Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej: 371-376. Goławski A., Kasprzykowski Z., Kowalski M. 2003. The occurrence of the Barn Owl Tyto alba in sacred buildings in central-eastern Poland. Ornis Hungarica 12-13: 275-277. Kasprzykowski Z., Goławski A. 2006. Habitat use of the Barn Owl Tyto alba and the Little Owl Athene noctua in central-eastern Poland. Biological Letters 43: 33-39. Luniak M. 2005. Ochrona kawki Corvus monedula wobec modernizacji budownictwa. W: Jerzak L., Kavanagh B. P., Tryjanowski P. (red.). Krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Poprach K., Kraule F., Znika V. 1996. [How we can help Barn Owls (Tyto alba).] Buteo 8: 150-160. Ramsden D. J. 1998. Effect of barn conservations on local 31
populations of Barn Owl Tyto alba. Bird Study 45: 68-76. Shuttleworth C. M. 2001. Interactions between the red squirrel (Sciurus vulgaris), great tit (Parus major) and jackdaw (Corvus monedula) whilst using nest boxes. Journal of Zoology 255: 269-272. 32