Dr Wiesław Charczuk Krzesk od IX wieku do 2009 zarys historyczny cz. I Krzesk, niewielka miejscowość, położona jest obecnie w gminie Zbuczyn, powiat siedlecki, województwo mazowieckie. Wg wcześniejszych badań archeologicznych dr Joanny Kalagi 1 dzieje grodu w Krzesku są datowane na VII-VIII wiek. Późniejsze prace badawcze potwierdzone dalszymi analizami materiału pozyskanego z wykopalisk z terenu Krzeska przesunęły datowanie grodu na poł. IX w. Możemy mówić, że dzieje Krzeska sięgają okresu wczesnego średniowiecza, ponieważ około poł. IX w. został wzniesiony na łąkach, na naturalnie uformowanej, płaskiej kępie piaszczystej gród o charakterze obronnym. Dostępu do grodu w Krzesku broniły dwa pierścienie wałów ziemnych, zwieńczonych prymitywnymi konstrukcjami drewnianymi w postaci płotów i dużej fosy. Był to gród dużych rozmiarów, o średnicy 200 m, w tym samego wnętrza było ok. 150 m. Przy grodzie funkcjonowały trzy osady przegrodowe. Tworzyły one niewielkie gniazdo oddalone od grodu centralnego o 200-500 m. Taki stan trwał od X w., kiedy to nastąpiła druga faza osadnictwa w Krzesku. Było to związane z objęciem władzy przez księcia Mieszka I. Następnie w XI-XII w. mieszkańcy osady w Krzesku przeprowadzili prace budowlane, które koncentrowały się na naprawie i rozbudowie fortyfikacji grodu. Gród pełnił funkcję schronieniową, w czasie niebezpieczeństwa schronienie gród zapewniał nie tylko ludziom, ale także zwierzętom. Ludność grodu z Krzeska utrzymywała się z rolnictwa i hodowli. Pozostałe działy gospodarki, jak tkactwo, przetwórstwo zbożowe, czy produkcja hutniczo-kowalska pełniły role drugorzędną. Z wykopalisk archeologicznych wynika, że ludność zamieszkująca gród w Krzesku 1 J. Kalaga, Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Krzesku-Królowej Niwie, Siedlce 1988.
hodowała zwierzęta rasy krótkorogiej, nizinnej i drobnokościstej (świnie, owce, krowy i kozy). Było ono niewielkich rozmiarów. Wyróżniającym się zajęciem ludności, ale tylko zamieszkującej zespół grodowy w Krzesku-Królowa Niwa, było przetwórstwo mięsa zwierzęcego, które było prowadzone na szeroką skalę. Z uwagi na swoje położenie i rozmiary, gród w Krzesku pełnił we wczesnym średniowieczu funkcję dużego centrum osadniczego 2. Pierwszą wzmiankę historyczną związaną z Krzeskiem odnajdujemy już w 1409 r., kiedy wieś szlachecka pod nazwą Krzeszko należała do Micosiusa Krzeszky 3. Administracyjnie miejscowość należała do ziemi łukowskiej (od poł. XIII wieku Łuków był stolicą kasztelanii) 4. Osada Krzesk powstała na terenach lesistych. W średniowieczu z zachodu na wschód ciągnęły się potężne kompleksy leśne zwane Tłuśćcem na linii dzisiejszych miejscowości: Wiśniew, Krzesk Stary, Radomyśl i Tłuściec 5. 2 49. J. Kalaga, Z przeszłości Ziem Polskich i Nadbużańskich, Sokołów Podlaski 1994, s. 42-3 Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, oprac. S. Kuraś, Lublin 1983, s. 119-274; S. Litak, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku, Roczniki Humanistyczne, t. XII, z. 2, 1964, s. 23. 4 M. Plewczyński, W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Siedlce 1448-1995, red. nauk. E. Kospath-Pawłowski, Siedlce, 1996, s. 22. 5 148. S. Litak, Siedlce przed lokacją, Roczniki Humanistyczne, t. XI, z. 2, 1962, s. 147-
Osada Krzesk powstała na północ od kompleksu leśnego Tłuściec. Po erekcji parafii zbuczyńskiej 9 lipca 1418 r. Krzesk znalazł się w diecezji krakowskiej, parafii zbuczyńskiej. Kolejną wzmiankę historyczną odnajdujemy w opisanym sporze granicznym między właścicielem Wierzejk oraz Wysokina, który pochodzi z 1418 r. Jako świadek występuje Stanislaus de Czyrzk, zaliczony błędnie przez wydawcę do miejscowości Czerśl. Mógł to być tylko Krzesk, gdyż leży blisko obu wymienionych poprzednio miejscowości i tylko osoba pochodząca z Krzeska mogła być dobrze zorientowana w sporze, nie zaś ktoś z daleko położonej Czereśli. W 1430 r. wieś królewska występuje jako Crzesco, zaś w 1431 r. Crisko. Odnajdujemy informację, że w 1430 r. poddani starosty łukowskiego zbiegli do Krzeska. Właścicielem Krzeska był Sasin z Krzeska 1429-31 6. W 1429 r. mamy wzmiankę historyczną o Krzesku Starym, natomiast osada Królowa Niwa jest wzmiankowana w źródłach dopiero w 1493 r. jako Volya Krzeszka dicta Krolyova Nyva 7 Kolejna zmiana nazwy osady nastąpiła w 1448 r. kiedy występuje jako Kozesko, mamy również wzmiankę, że osadnicy odprowadzali plebanowi łukowskiemu dziesięcinę snopkową. Rozwój osadnictwa na tym terenie oraz w tej wsi doprowadził do wydzielenia przed 1493 r. Woli Krzeskiej, zwanej również Królowa Niwa 8. Za panowania króla Zygmunta Starego, w 1529 r. nazwę wsi odnotowano jako Krzesk, zaś w latach 1531 i 1552 występuje pod nazwą Crzesko. Wtedy 6 Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie, oprac. M. Woliński, t. I, Szczecin 2011, s. 151. 7 J. Kalaga, Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Krzesku-Królowej Niwie, Siedlce 1988, s. 12; Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego..., s. 117. 8 Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego... s. 134.
Krzesk należał do parafii w Zbuczynie. W 1529 r. jest informacja o płaconej dziesięcinie w wysokości 1 grzywny plebanowi w Zbuczynie, a reszta wsi płaci 2½ grzywny biskupowi i plebanowi w Łukowie 9. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich znajduje się hasło: Krzesk, r. 1531 Crzesko, wś, pow. siedlecki. W r. 1531 wś w par. Zbuczyn, pow. łukowski, płaci od ½ łana, a Wesoła (Krzesk Wesółka) od 1 łana. W r. 1552 Krzescy siedzą w K. Wesiołce, Jasionce, Królowej Niwie, Zawadach. W r. 1580, Krzesk Królowa Niwa i Wesółka zamieszkiwane przez Krzeskich, którzy płacą od 3 włók, 18 półwłóczek, 1 ćwierci, 15 zagrodników na roli i 8 zagrodników bez roli. Suma 15 fl. 15 gr. 10. Krzesk wraz z Wesółką i Królową Niwą, posiadali w 1552 r. Leonard i synowie niegdy (nieżyjącego przyp. W. Ch.) Jana, Krzescy. Dziedziczyli też na Jasionce i Zawadach. Dziedzicami zaś tych wsi w 1580 r. byli: Kilian, Adam syn Mikołaja, Mikołaj, Adam syn Jarosza, Jerzy syn Floriana, Florian i Szczęsny Sędzik wszyscy z rodu Krzeskich. Florian ożeniony z Anną z Żelską miał syna Maksymiliana i córkę Małgorzatę, procesujących się w 1585 r. w Czersku z Górzyńskim 11. Następnie dobra Krzeska Starego w 1585 r. dziedziczą: Jan, Stanisław, Feliks i Anastazy. Małgorzata wyszła za mąż za Zygmunta Płomieńskiego i sprzedała w 1603 r. część swoich dóbr. W 1599 r. Wojciech Krzeski de Ruska Wola syn Marcina pojął za żonę Katarzynę, zaś 9 Tamże, s. 117. 10 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydany pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, Wł. Walewskiego, t. XV, Warszawa 1904, s. 180. 11 Źródła dziejowe. T. XIV: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, opisana przez Adolfa Pawińskiego, T. III, Małopolska, Warszawa 1886, s. 394, 416.
świadkami na ślubie byli Stanisław Zachorzyk i Adam Ambrożyk de Ruska Wola 12. Następnie dobra krzeskie dostały się Adamowi i Marcinowi Krzeskim, synom Mikołaja, a którzy zostali odnotowani w latach 1589-1596 jako właściciele Krzeska w Lublinie. Natomiast w 1585 r. właścicielami Krzeska Starego byli: Jan, Stanisław, Feliks i Anastazy Krzescy. W zapisach historycznych odnajdujemy wzmiankę, że w 1601 r. chrzestnym Wysokińskiego był Bartłomiej Krzewski, natomiast w 1602 r. ślub zawarli Stanisław Krzeski z Jadwigą 13. Od roku 1564 wieś występuje pod nazwą Krzesko Sthare aż do XIX w. Nazwę miejscowości pod nazwą Krzesko Sthare spotykamy w 1603 r. i XVII-XVIII w., z wyjątkiem 1620 r., kiedy to zapisano pod nazwą Krzesko. Wtedy właścicielami Krzeska, Królowej Niwa i Wesółki byli: Mikołaj Jaruszowicz Krzeski, Anna, Marcin syn Mikołaja, Stanisław syn Floriana, Jerzy, Krzysztof, Adam, którzy posiadali część majątku w Woli Chomejowej, Jerzy Krzeski Zawadzki, Stanisława Krzeska, Marcin syn Floriana, w 1626 r. płacili pobór z Glinego Stoku powiat radzyński 14. Następnie z Krzeskiem był związany Adam Krzeski vel Krzewski, który w 1643 r. był wojskim łukowskim, ożeniony z Katarzyną Ryszkowską, zmarł w 1646 r. W 1647 r. sakrament małżeństwa zawarli Anna Krzeska z Piotrem Szaniawskim, zaś świadkami na ich ślubie byli Krzysztof i Jan Krzescy de Zawady. Właścicielem rodowitego Krzeska i Woli Chomejowej w 1653 r. był Adam syn Aleksandra i Marianny Kazanowskiej. W 1667 r. pełnił funkcję skarbnika łukowskiego. Właściciele Krzeska, Zawad i Wesółki, brali aktywny udział w życiu 12 Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 151. 13 Tamże, s. 151. 14 Rejestr poborowy województwa lubelskiego (Powiat lubelski i urzędowski z r. 1626., ziemia łukowska z r. 1620), opr. J. Kolasa, K. Schuster, S. Inglot, Wrocław 1957.
politycznym Rzeczypospolitej, m.in. Adam, Aleksander, N. Krzeski, Jan, Jan z Krzeska, Jan z Zawad i Marcin Krzewscy oraz Łukasz i Jakub Krzowscy, podpisali w 1669 r. z województwem lubelskim elekcję króla Michała Korybuta 15. Następnie w 1674 r. Krzesk stał się dobrem Jana i Michała. W Rejestrze poborowych na Lubelszczyźnie z 1676 r. mamy zapis, że Krzesko Królową Niwę posiadał N. Krzeski, który miał 36 poddanych. Kolejny raz mamy wzmiankę z 1696 r. o udziale właścicieli dóbr Krzeska w elekcji króla Michała. W województwie lubelskim elekcję króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego podpisali: Adam, Aleksander, Jakub, Łukasz, Marcin i Jan z Zawad 16. W 1662 r. Andrzej Murakowski był właścicielem Krzeska Starego. Jemu urodził się syn Mikołaj 17. W 1673 r. część Krzeska przeszła w posiadanie Zofii Niemirzyny. Jan Niemira, właściciel wsi Iwanów i Kwasy pełnił funkcję podstolego (1710 r.), był chorążym drohickim, 1718 r. chorąży łukowski. Z jego synów, Piotr dziedzic dóbr Zawady i Kwasy, skarbnik mielnicki (1758 r.), chorąży mielnicki 1768 r. Z Mariany Grzybowskiej pozostawił syna Jana wylegitymowanego ze szlachectwa w Galicji w 1803 r., pułkownika wojsk koronnych, następnie prezesa rady obywatelskiej departamentu siedleckiego, dziedzic wsi Królowa Niwa 18. 15 Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 151. 16 Tamże, s. 152. 17 Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 193. 18 Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku, oprac. W. Kłoczewski i W. Urban, Kórnik 1991, s. 64.
Kolejnym właścicielem Starego Krzeska został Bernard Bejdo, cześnik łukowski w latach 1658-1670. Za żonę pojął Katarzynę de Węże. Występuje jako elektor województwa lubelskiego króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1669 r. W 1676 r. Bernard Beydo Rzewuski, cześnik łukowski i właściciel dóbr Stary Krzesk 19. Następnie Krzesk stał się własnością Grzegorza Szorc v. Szorcz v. Szortc de Królowa Niwa i Marianny. Informację tę potwierdza akt urodzenia Rozalii Marianny córki Grzegorza Szorc i Marianny w 1758 r. 20 Sąsiadujące z Krzeskiem dobra Zawady dziedziczył Zawadzki. Była to wioska szlachecka, w 1514 r. W 1529 r. właściciel Zawad płacił 1½ dziesięciny plebanowi w Pruszynie 21. W latach 1531-1533 władali tymi dobrami Leonard i Mikołaj. Prawdopodobnie byli oni jednego pochodzenia lub w jakiś inny sposób powiązani z Krzeskimi właścicielami wsi Krzesk, gdyż w 1552 r. dobra Zawady znajdowały się w rękach Krzeskich, a w 1620 r. w Krzesku dobra dziedziczył Jerzy Krzeski Zawadzki. Co jest ciekawe w 1604 r. Jan Zawadzki jest wymieniany jako rektor szkoły w Trzebieszowie. O przynależności Zawad do właściciela Krzeska potwierdza wzmianka pochodząca z 1662 r. o narodzinach Katarzyny córki Pawła Maksymiska de Zawady, Krzesk i Halasy i Anny córki zubożałego Grzegorza de Zawady i Maryny 22. 19 Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 256. 20 Tamże, s. 289. 21 Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego..., s. 284. 22
Po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej w 1795 r. administracyjnie Krzesk znalazł się pod zaborem austriackim, wchodził do cyrkułu siedleckiego. Następnie w wyniku wojny francusko-polsko-rosyjskiej w 1809 r., Krzesk znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1810 r. administracyjnie wchodził do departamentu siedleckiego. Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 349.