Wydawca: Gminny Ośrodek Kultury w Zbuczynie ul. Jana Pawła II 3, Zbuczyn tel. (25) gokzbuczyn@wp.pl

Transkrypt

1 Wiesław Charczuk Leszek Zugaj Dzieje gminy i samorządu w Zbuczynie Lublin-Siedlce 2014

2 Wydawca: Gminny Ośrodek Kultury w Zbuczynie ul. Jana Pawła II 3, Zbuczyn tel. (25) gokzbuczyn@wp.pl Urząd Gminy Zbuczyn ul. Jana Pawła II 1, Zbuczyn tel. (25) ug@zbuczyn.pl Zdjęcie na okładce: Budynek gminy Zbuczyn z początku XX wieku, fot. Stanisław Orzełowski z mamy Jasiński, Historia rodu Jasińskich , b.m. i d.w.; budynek gminy Zbuczyn 2013, fot. Urząd Gminy Zbuczyn Recenzent: dr hab. Dariusz Magier Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim/Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Copyright Wiesław Charczuk, Leszek Zugaj Copyright Urząd Gminy Zbuczyn, Gminny Ośrodek Kultury w Zbuczynie ISBN Wydanie I Druk: Usługi Introligatorsko-Poligraficzne S.C. Mariola Pieńkowska & Andrzej Pieńkowski ul. Wojska Polskiego 58, Siedlce tel. (25)

3 Spis treści Od wydawcy... s. 5 Wstęp... s. 7 Rozdział I Historia sołectw należących obecnie do gminy Zbuczyn... s. 11 Rozdział II Gmina Zbuczyn i samorząd do 1795 roku... s. 41 Rozdział III Gmina Zbuczyn w latach s. 51 Rozdział IV Gmina Zbuczyn w latach s. 57 Rozdział V Gmina Zbuczyn w latach s. 69 Rozdział VI Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach s. 85 Rozdział VII Gromadzka Rada Narodowa w Zbuczynie w latach s. 91 Rozdział VIII Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach s. 113 Rozdział IX Gmina Zbuczyn w latach s. 121 Rozdział X Gmina Zbuczyn w Kadencji s. 129 Zakończenie... s. 135 Bibliografia... s. 137 Aneks... s. 141 Kalendarium... s

4 4

5 Od wydawcy Zbuczyn to miejscowość o bogatej historii sięgającej początku XV wieku. Od tamtego czasu zawsze była tu siedziba jednej z większych parafii rzymsko-katolickich oraz lokalnej administracji. Mimo tak bogatej, wielowiekowej historii, okazało się, że my mieszkańcy niewiele wiemy na ten temat, nie ma też opracowań, do których można by sięgnąć. Dopóki jest to jeszcze możliwe, postanowiliśmy uratować od zapomnienia choćby część tej naszej spuścizny. Dobrą okazją do powrotu do tej historii była procedura nadania insygniów herbowych Gminie Zbuczyn. Aby je opracować należało odwołać się do historii tej ziemi i tradycji jej mieszkańców. Insygnia to symbole, odznaki godności i przyjęcie ich jest jednym z ważniejszych momentów w dziejach danego rodu, miasta czy urzędu. Tak samo było w przypadku naszej Gminy. Nadanie ostatecznego kształtu insygniów Gmina zleciła historykowi, fachowcowi w dziedzinie heraldyki - Robertowi Szydlikowi z Tłuszcza. Przy tej okazji zwróciliśmy się również do dr Wiesława Charczuka znanego historyka regionalisty, zajmującego się historią naszego regionu, który wydał już kilka publikacji dotyczących historii Naszej Małej Ojczyzny, z prośbą o zebranie tego co można znaleźć w różnych materiałach źródłowych na temat naszej miejscowości i opracowanie krótkiego rysu historycznego. Opracowanie Pana Szydlika, jak również i Pana Charczuka zawarliśmy w niewielkiej publikacji pod tytułem Zbuczyn z herbem w tle, wydanej przez Gminę Zbuczyn w listopadzie 2011 r. Dodatkowo Panowie Ci zaprezentowali efekty swojej pracy mieszkańcom Gminy w czasie Święta Niepodległości na sesji naukowej w Gminnym Ośrodku Kultury. Spotkało się to z dużym zainteresowaniem. 5

6 Nas, jako władze gminy, zajmowała szczególnie bogata historia naszej miejscowości, jako ośrodka samorządu i administracji lokalnej. Pomyśleliśmy, że warto również tę stronę lokalnej historii przybliżyć naszym mieszkańcom. W tym celu nawiązaliśmy kontakt z historykiem administracji z Lublina Panem Leszkiem Zugajem, który jest autorem wielu prac opisujących dzieje administracji w wielu ośrodkach z rejonu Polski Wschodniej. Do historii administracji postanowiliśmy dodać jeszcze informacje o miejscowościach Gminy Zbuczyn [opracowane przez Pana Wiesława Charczuka] tak, aby praca ta była osadzona w szerszym kontekście. Przekazujemy w Państwa ręce publikację, która, jak mamy nadzieję, zainteresuje wielu, nie tylko mieszkańców gminy i pogłębi wiedzę na temat historii Naszej Małej Ojczyzny. Wójt Gminy Zbuczyn Tomasz Hapunowicz 6

7 Wstęp Prawie 600-letnie istnienie Zbuczyna, które zostało udokumentowane historycznie oraz brak opracowania poświęconego dziejom gminy i samorządu w Zbuczynie, skłoniły autorów do napisania niniejszej książki. Niewątpliwie jest to zadanie niełatwe ze względu na obszar, jaki zajmuje gmina Zbuczyn, wg danych z 2007 r. teren, który administracyjnie wchodzi do gminy wynosi 211 km 2, co stanowi 0,59% powierzchni województwa mazowieckiego, obejmuje 43 miejscowości, które są zamieszkiwane przez mieszkańców 1. Zbuczyn jest największą gminą wiejską w powiecie siedleckim. Wchodzące obecnie 43 miejscowości i 46 sołectw do gminy Zbuczyn na przestrzeni dziejów przynależały na przełomie XIX i XX w. do sześciu gmin: Królowa Niwa, Jasionka, Czuryły, Pióry, Jakusze, Krasusy. Terytorium gminy kształtowało się właściwie od początku XIX w. W okresie austriackim istniały na wsi domina, natomiast w okresie Księstwa Warszawskiego każda wieś bez względu na ilość dymów (domów) stanowiła oddzielną gminę, w której władza należała do wójta umiejącego czytać i pisać, mianowanego przez prefekta spośród miejscowych obywateli. Stąd też autorzy musieli sięgnąć do zasobów archiwalnych, z których tylko nieliczne dokumenty ówczesnych gmin zachowały się do dnia dzisiejszego. Większość z nich, z lat dotycząca tego obszaru, zaginęła w czasie II wojny światowej lub została zniszczona przez nową władzę komunistyczną. Podejmując ten temat autorzy mają świadomość, że samorząd to nie tylko ostatnie lata, to również samorząd szlachecki i samorząd wiejski niewątpliwie związany z funkcjonowaniem parafii i wsi królewskiej Zbuczyn, wzmiankowanej w źródłach historycznych na dzień 10 lipca 1416 r. 2, którą w swojej pracy podał Bolesław Kumor. Prawdopodobnie do opracowania Kumora wkradł się chochlik drukarski. Autor cytując datę erekcji parafii w Zbuczynie na 1416 r. powołał się na dokument potwierdzający udział biskupa Jastrzębca, który w 1418 r. wydzielił z parafii łukowskiej, parafię zbuczyńską. Stąd też bardziej wiarygodna jest data 1418 r., jako źródło historyczne potwierdzające erekcję parafii w Zbuczynie 3. Samorząd szlachecki funkcjonował do ostatnich lat istnienia Rzeczypospolitej. Utrata niepodległości przez Polskę i zrywy niepodległościowe Polaków, zwłaszcza ostatni z 1863 r., gdzie po zdławieniu przez carat, polskiego oporu zbrojnego, w 1867 r. rząd rosyjski dokonał reformy administracyjnej ustanawiając ustrój gmin w zbliżonym do współczesnego ustroju i kształtu z wójtem, podwójtem i sołtysem na czele. Taki ustrój przetrwał do lat 30-tych XX w., gdzie do systemu samorządu gminnego dodano radę gminną B.S. Kumor, Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków 2002, s. 234; Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kurasiowa t. I, nr 328, Kraków-Wrocław 1962, s Zbiór dokumentów małopolskich, s

8 Kolejna reforma z 1933 r. miała na celu unifikację samorządu gminnego w całej II Rzeczypospolitej. Lata okupacji hitlerowskiej na terenie Podlasia, stanowiły tragiczny okres dla samorządów gminnych. Urzędy gminne z wójtem na czele musiały z całą bezwzględnością stosować i wykonywać zarządzenia władz okupacyjnych. Jednocześnie zapisały chlubną kartę w dziejach oporu przeciwko okupantom hitlerowskim, m.in. często wójtowie i pracownicy gminy czynnie działali w konspiracji, pomagając żołnierzom Polskiego Państwa Podziemnego, ratując lokalną społeczność przed wywózką na roboty do III Rzeszy, kontyngentami. Trudne dla funkcjonowania samorządów na terenie Podlasia było wejście w lipcu 1944 r. Armii Czerwonej i instalowanie władzy komunistycznej na różnych szczeblach. Komuniści przyjęli politykę ograniczania samorządu lokalnych społeczności. Stan ten trwał do 1973 r., kiedy to przeprowadzono reformę administracyjną powołując większe gminy. Wtedy to Gmina Zbuczyn została ustanowiona w kształcie, w którym funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Na mocy ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r., nadano jej nowy istniejący obecnie wymiar prawny. Zasadniczy trzon pracy został oparty na materiałach wytworzonych przez władzę carską i administrację rosyjską z II poł. XIX w.: Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t , 1859, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 62, 1864, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t , 1866, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 67, 1867, administrację polską po 1918 r.: Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48, Dziennik Ustaw z lat , Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935, nr 30, poz. 213 i nową władzę ludową po 1944 r.: Dziennik Ustaw z lat , Dziennik Ustaw z lat , Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z lat i Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z lat Do ukazania funkcjonowania samorządu gminnego w latach wykorzystano Dzienniki Ustaw z lat i Dzienniki Urzędowe WRN w Siedlcach Ponadto wykorzystano w pracy słowniki 4. Przy konstrukcji rozdziału pierwszego pomocne były zasoby znajdujące się w Archiwum Państwowym w Siedlcach Zespół Gminy Zbuczyn, Akta Gminy Jasionka, sygn. 44, 72, 133 oraz do odtworzenia struktury personalnej obsady urzędów gmin na terenie obecnej gminy Zbuczyn z przełomu XIX i XX w. Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na god Niezbędne przy opracowaniu niniejszej 4 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. I-XIV, Warszawa ; Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historycznogeograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, opr. S. Kuraś, Warszawa 1983; Konspiracja i opór społeczny w Polsce Słownik biograficzny, t. III, Kraków-Warszawa-Wrocław

9 publikacji okazały się opracowania Kazimierza Rymuta 5, Stanisława Rosponda 6, Władysława Ćwika i Jerzego Redera 7, Józefa Maroszka 8, Adolfa Pawińskiego 9, Tadeusza Mencla 10, Mieczysława Gończara 11, Feliksa Konecznego 12 i Natalii Kondraciuk 13. Jako literaturę uzupełniającą wykorzystano prace Włodzimierza Dworzaczka 14, Stanisława Litaka 15, Mariana Kallasa 16, Dyzmy Gałaja 17, Doroty Mączki 18 i Marka Mądzika 19. Praca ma układ chronologiczny. Zawiera dziesięć rozdziałów. Rozdział pierwszy autorstwa Wiesława Charczuka ukazuje w formie słownikowej krótkie dzieje 44 sołectw należących obecnie do gminy Zbuczyn. Następne rozdziały od drugiego do ósmego zostały opracowane przez Leszka Zugaja. W rozdziale drugim autor przedstawił samorząd szlachecki od XV w do momentu III rozbioru Polski w 1795 r. W kolejnym rozdziale ukazał funkcjonowanie samorządu na terenie gminy Zbuczyn w okresie funkcjonowania administracji austriackiej, francuskiej i rosyjskiej. Rozdział czwarty autor poświecił ukazaniu samorządu gminnego w momencie unifikacji Królestwa Polskiego z innymi obszarami Imperium Rosyjskiego. W następnym rozdziale został ukazany obraz podstaw prawnych funkcjonowania władzy lokalnej w II Rzeczypospolitej oraz po zajęciu Polski przez hitlerowców jesienią 1939 r. W tym rozdziale autor swoje badania ogniskował na próbach ujednolicenia władzy gminnej przez rząd Polski w okresie międzywojennym oraz podporządkowanie samorządu lokalnego okupantowi hitlerowskiemu i jego restrykcyjnej polityce wobec Polaków. Kolejne trzy rozdziały podejmują ukazanie obrazu władzy samorządowej w okresie Polski Ludowej i Polski Rzeczpospolitej Ludowej, gdzie władza komunistyczna dążyła do ograniczenia wpływu władzy lokalnej na społeczność gminną i gromadzką. Autor ukazał zabiegi natury prawno-politycznej władz komunistycznych do zmonopolizowania władzy centralnej w stosunku do samo- 5 K. Rymut, Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, t. I-VIII, Kraków St. Rospond, Słownik miast i gmin PRL, Wrocław Wł. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Białystok Źródła dziejowe Polski, tom XV. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisane przez Adolfa Pawińskiego, t. IV, Małopolska, Warszawa T. Mencel, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa M. Gończar, Samorząd wsi-historia i nowe możliwości, Warszawa F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno N. Kondraciuk, Wieś Zbuczyn w latach , mps pracy mgr obronionej w Akademii Podlaskiej w Siedlcach (obecnie Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach) w zbiorach autora. 14 Wł. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa S. Litak, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku, Roczniki Humanistyczne KUL, t. XII, z. 2, M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa D. Gałaj, Samorząd wiejski w PRL, Warszawa D. Mączka, Powiat siedlecki , Siedlce M. Mądzik, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, vol. LX,

10 rządu lokalnego i podporządkowania go sobie ówczesnej wykładni politycznej. Ostatnie dwa rozdziały książki autorstwa Wiesława Charczuka zostały poświecone funkcjonowaniu gminy Zbuczyn w nowej sytuacji polityczno-ekonomicznej po 1990 r. Opracowanie uzupełniają zakończenie, bibliografia, aneksy i kalendarium opracowane przez Wiesława Charczuka. Aby przybliżyć czytelnikowi wgląd w podział administracyjny gminy na przestrzeni dziejów zostały zamieszczone mapy obrazujące przynależność poszczególnych wiosek do gminy. Na zakończenie Autorzy pragną serdecznie podziękować Wójtowi Gminy Zbuczyn Panu Tomaszowi Hapunowiczowi i jego Zastępcy Panu Januszowi Ginterowi za wsparcie pomysłu wydania niniejszej publikacji oraz okazanie pomocy w powstaniu i ukazaniu się na rynku wydawniczym. Szczególne podziękowania autorzy kierują na ręce dr hab. Dariusza Magiera z Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim i Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, który podjął się zapoznania z maszynopisem pracy i udzielił cennych uwag, które pozwoliły przybrać ostateczny kształt pracy. Osobne podziękowania Autorzy kierują pod adresem pracowników Archiwum Państwowego w Lublinie, Archiwum Państwowego w Warszawie i Archiwum Państwowego w Siedlcach, Miejskiej Biblioteki Publicznej Czytelni Regionalnej w Siedlcach oraz Urzędu Gminy Zbuczyn, zwłaszcza Pani Marii Konstańczuk Sekretarz Gminy Zbuczyn, której znajomość historii ostatnich lat samorządu okazała się bardzo pomocna. 10

11 Wiesław Charczuk (Siedlce) Rozdział I Historia sołectw wchodzących do gminy Zbuczyn 1. BORKI KOSY Pierwsze historyczne wzmianki tej miejscowości pochodzą z 1507 r. Nazwę podano jako Kosy. Podobnie brzmiącą nazwę spotykamy w latach 1529 i w 1531 pisaną przez dwa s Kossy: Miały ćwierć łanu ziemi. W 1552 r. Koschy miały już połowę łanu, zaś w 1564 r. miejscowość pisana pod nazwą Kosi była z 4 łanami ziemi. Tyle samo ziemi miały Kosy w W 1644 r. szlachta miała 4 włóki ziemi [1 włoka=16,8 ha]. W XVII w. nazwa miejscowości w źródłach historycznych występuje jako Borki Koszy (1620 r.). Od 1673 r. do dnia dzisiejszego miejscowość nosi nazwę Borki Kosy. Od 1918 r. do 1928 r. administracyjnie Borki Kosy należały do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś liczyła 132 mieszkańców i zajmowała obszar 360 morgów ziemi. 2. BORKI WYRKI Pierwsze historyczne notowania tej miejscowości pochodzą z 1529 r. jako Wyrki, zaś w 1531 r. znajdujemy informacje pod nazwą Wirki. Była to osada szlachecka jako wieś 1-łanowa szlachty zagrodowej. W 1552 r. znajdujemy w źródłach historycznych zapis o półtora łanowej wsi Verky. W 1564 r. następuje rozwój wsi, która posiadała już 4 łany ziemi. O rozwoju wsi świadczy istniejący młyn wodny, który był wykorzystywany do mielenia zboża wspólnie z Borkami Sołdami. W 1580 r. nazwę wsi pisano jako Werki Borki, w której mieszkało wielu Borkowskich: W 1580 r. panem był Daniel Borkowski od siebie i sąsiad od 4 włók, co sami orzą płacił 2 floreny, od pół koła korzecznego 6 groszy, od komornicy bez bydła 2 grosze, suma 2 floreny 8 groszy. Werki miały w 1589 r. dalej 4 łany. Od 1620 r. nazwę wsi pisano jako Borki Werki lub Borki Weski. W 1644 r. szlachta miała w swoim posiadaniu 4 włoki ziemi. Taką nazwę znajdujemy w spisach pochodzących z XVII-XX w. W II poł. XIX w. miejscowość należała administracyjnie do gminy Jasionka, do której przynależała do 1928 r. W 1921 r. miejscowość liczyła 204 mieszkańców i zajmowała obszar 402 morgów ziemi. Obecnie wieś nosi nazwę Borki Wyrki. 11

12 3. BZÓW Prawdopodobnie pierwsza historyczna wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1401 r. Była to własność szlachecka, w 1409 r. właścicielem był Mikosz Bzowski. Władysław Jagiełło nadał Stanisławowi s. Mikołaja Bzowskiego wójtostwo w Łukowie. W 1448 r. właścicielem wsi był Jan Bzowski. Natomiast w1471 r. wieś była własnością Jakuba Rogala z Bzowa. W 1529 r. płacono dziesięcinę i 6. grzywien plebanowi zbuczyńskiemu: W latach Bzów zamieszkiwała szlachta bez kmieci, z której był pobór z części Macieja i Jakuba Gałków, Macieja Gronickiego 1/2 łanu, części Macieja, Mikołaja, Stanisława, Jana Szopów 1 łan i części Piotra Bolesty i Leonarda Szopy 1/2 łanu. 4. CHOJA Wzmianka historyczna o tej miejscowości pochodzi z 1529 r. i widnieje zapis pod nazwą Choya. Była to wioska szlachecka bez kmieci. W 1529 r. z tej wsi płacono dziesięcinę. Natomiast dla plebana w Zbuczynie płacono 3 1/2 grzywny. W latach dokonano poboru z części Leonarda Klimkowicza 1/2 łanu kmiecego. Natomiast szlachta bez kmieci dokonała poboru z części Bernarda 1/4 łanu i Jana Chojeckiego 1/2 łanu. W 1644 r. szlachta miała w swoim posiadaniu 6 i 2/4 włóki ziemi. Według danych z 1787 r. miejscowość tę zamieszkiwało 51 osób w tym 5 Żydów. 5. CHROMNA Wzmianka historyczna miejscowości Chromna pochodzi z 1529 r. W latach nazwę wsi pisano Chrumna. Miejscowość była własnością szlachty bez kmieci. W 1529 r. z tej miejscowości była płacona dziesięcina księżom wikariuszom w Zbuczynie: W latach dokonano poboru z części Pawła i Oty 1/8 łanu, reszta szlachty dokonała poboru łącznie z 2 łanów. Zaś w 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi. Z Chromną jest związany wybitny przedstawiciel polskiego Oświecenia, propagator piśmiennictwa Kazimierz Chromiński, który urodził się we wsi Chromna w 1759 r. Pracował w Bibliotece Załuskich w Warszawie nad Słownikiem pisarzy polskich. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. Chromna administracyjnie do 1928 r. wchodziła do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś była zamieszkiwana przez 147 osób i liczyła 557 morgów ziemi. W okresie okupacji hitlerowskiej aktywnie działały Narodowe Siły Zbrojne. Po zajęciu terenu gminy Zbuczyn przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 r. na terenie wsi Chromna aktywnie operował patrol NSZ podporządkowany por. Jerzemu Wojtkowskiemu Drzazga. Do aktywnych żołnierzy NSZ należeli: por. Czesław Ługowski Kobus, st. sierż. Tadeusz Ługowski Krogulec. 12

13 6. CIELEMĘC Nazwa historyczna miejscowości wzmiankowana jest już w 1475 r. jako Czelemacz zaś w 1507 r. spotykamy nazwę Czelomacz a w 1529 r. Cyclyomącz. Obecnie nazwa miejscowości brzmi Cielemęc. Miejscowość była własnością szlachecką. Ok. roku 1464 była droga z Cielemęca do Pruszyna. W 1475 r. Cielemęc dziedziczył Piotr Olędzki zaś w 1507 r. właścicielem Cielemęca był Gniewosz. Kolejnymi właścicielami byli Ścibor z Cielemęca, Janusz Gojski a w roku 1509 Olędzki z Cielemęca. W dokumentach historycznych z 1529 r. znajdujemy wzmiankę o dziesięcinie z całej wsi i płaceniu 4 grzywien plebanowi w Zbuczynie. W 1644 r. w Cielemęczu szlachta posiadała 4 włóki ziemi. Stan zasiedlenia wsi Cielemęc w 1787 r. wynosił 31 mieszkańców. W 1845 r. właścicielem wsi był Brzeziński, który dostarczył konie na zmianę dla cara, za które otrzymał zapłatę 9 rubli srebrnych i 28 kopiejek. 7. CZURYŁY Nazwa miejscowości Czuryły jest wzmiankowana w dokumentach historycznych, w 1529 r. jako Czvrily. Miejscowość była własnością szlachecką, z której w 1529 r. była płacona dziesięcina w wysokości 2 grzywien plebanowi w Zbuczynie. Z tej włości był dokonany w latach pobór z 1 łanu. W 1546 r. właścicielem był Mikołaj Czuryło z Czurył. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi. W II poł. XIX w. Czuryły liczyły 7 domów i 68 mieszkańców. Folwark Czuryły z wsią Radzików Stopki i Olendy miały powierzchnię 747 morgów, gdzie grunty orne i ogrody zajmowały 466 morgów, łąki 54 morgi, pastwiska 8 morgów, las-214 morgów, nieużytki i place-5 morgów. Czuryły w 1787 r. były zamieszkiwane przez 35 mieszkańców, w tym 2 Żydów. W 1845 r. właścicielem wsi był Egiersdorf, który dostarczył konie do zmiany na pocztę w Krzesku dla cara Mikołaja I, który w maju 1845 r. jechał z Petersburga do Warszawy. Za to otrzymał zapłatę 9 rubli srebrnych i 28 kopiejek. Po powstaniu styczniowym Czuryły były gminą z siedzibą urzędu w Tarczach. W latach wójtem gminy był Antoni Borkowski, funkcję pisarza sprawował Średnicki. W szkole głównym nauczycielem był Adam Klucznicki. Gmina Czuryły liczyła 2072 mieszkańców i miała powierzchnię 8219 morgów ziemi. W skład gminy Czuryły wchodziły następujące wioski: Bzów, Choja, Cielemęc, Czuryły, Krzymosze, Lipiny, Ługi, Olendy, Radzików-Stopki, Tarcze, Wielgorz i Zdany. W 1875 r. w Czuryłach urodził się Jan Egiersdorf, późniejszy mecenas i dyrektor Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w Siedlcach. W 1917 r. w Czuryłach powołano do życia Ochotniczą Straż Ogniową. W 1934 r. wójtem gminy Czuryły był Stanisław Romaniak, podwójtem Julian Kupiński. W 1929 r. miejscowość liczyła 230 mieszkańców. W okresie okupacji hitlerowskiej od 1940 r. działała tajna placówka 13

14 Narodowej Organizacji Wojskowej, od 1943 r. Narodowych Sił Zbrojnych i Armii Krajowej-dowódca ppor. Józef Ciekot Lis. Placówką NOW i NSZ dowodził kierownik szkoły w Czuryłach Jan Tajchert. 8. DZIEWULE Dziewule jako miejscowość są wzmiankowane w 1441 r. W 1465 r. spotykamy się z nazwą Dzevule a w 1509 Dzyewlye. Była to własność szlachecka. W 1441 r. graniczyła z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1465 r. właścicielem wsi był Jakub z Dziewul. W 1509 r. dziedzicami byli: Stanisław, 2 Maciejów, Jan, Mikołaj, Andrzej, Jakub, Wojciech, 2 Pawłów, Gabriel, Wawrzyniec, 2 Anny, Katarzyna, Zofia, 2 Heleny. Granica z Grodziskiem przebiegała od lasu Tłuściec, rzeki Żytnia do drogi z Łukowa do Zbuczyna. Na początku XVI w. granice z Koziestanami przebiegały w sposób następujący: od granicy Woli Krasuskiej, łąką do rzeki Dziewulka, rzeką przez środek stawu. Następnie granicę wsi stanowiła droga z Dziewul do młyna Barankowego. W 1529 r. właściciel wsi płacił dziesięcinę z ról folwarcznych w wysokości 5 grzywien plebanowi w Zbuczynie: W latach dokonano poboru z części Andrzeja Dziewulskiego 1 łanu kmiecego; szlachtą bez kmieci był: Maciej Markowicz 1 łan, Jakub. Natomiast szlachta zamieszkująca Dziewule Stare w 1644 r. posiadała 10¼ włóki ziemi, zaś szlachta ze wsi Dziewule Januszowa 4 włóki ziemi. Wieś ta w 1787 r. liczyła 169 mieszkańców, w tym 10 Żydów. W 1827 r. miejscowość liczyła 48 domów i 260 mieszkańców. W 1845 r. dziedzicem wsi był Lisowski. Pod koniec XIX w. wieś liczyła 43 domy i 298 mieszkańców, zaś obszar wynosił 1384 morgów ziemi. Od 1880 r. w Dziewulach znajdował się przystanek kolejowy kolei warszawsko-terespolskiej. Obszar folwarku Dziewule miał obszar 607 morgów, gdzie grunty orne i ogrody zajmowały obszar 385 morgów, nieużytki i place 65 morgów. Na terenie folwarku Dziewule znajdowały się pokłady torfu. Sama wieś Dziewule liczyła 12 osad (domów) i zajmowała powierzchnię 300 morgów gruntu. 9. GROCHÓWKA Grochówka jest wzmiankowana w dokumentach historycznych, w 1498 r. jako Grochowe a w 1546 r. Grochowka. Była własnością szlachecką. W 1498 r. własność Grochówka została skonfiskowana Pawłowi z Wysokina i nadana Janowi z Iwanowej. Przed podpisaniem unii polsko-litewskiej w 1569 r. potok Krzewica stanowił granicę z Wielkim Księstwem Litewskim. W 1827 r. wieś liczyła 49 domów i 219 mieszkańców. Administracyjnie wchodziła do gminy Jakusze, pod koniec XIX w. Grochówka liczyła 60 domów i 408 mieszkańców. 14

15 10. GRODZISK Pierwsza wzmianka o Grodzisku pochodzi z 1427 r. jako Grodecz, 1430 r. Grodzacz i 1441 r. jako Grodzisko. Była to własność szlachecka. W 1427 r. właścicielem Grodziska był szlachcic Jan Partheka. Następnie właścicielem był w Maciej z Grodziska. Kolejnym właścicielem wsi w 1441 r. został Mroczesław z Milanowa, który sprzedał własność Grodzisk i Sobiestan położone między własnością Zbuczyn, Dziewule i Jasiona Janowi Zarębie za 8 grzywien oraz 2 konie wartości 9 kóp półgroszków. W 1472 r. właścicielem miejscowości był Jan Rola z Grodziska. W 1509 r. dziedzicami wsi byli: Stanisław Grodziski, Jan, Katarzyna, Anna, Małgorzata. Wieś graniczyła z Dziewulami. W 1529 r. z całej wsi była płacona dziesięcina wikariuszom w Zbuczynie: W latach miejscowość była zamieszkiwana przez szlachtę bez kmieci, z której pobierano pobór z 1 łanu. W 1644 r. w posiadaniu szlachty było 3 włóki ziemi. Grodzisk w 1787 r. był zamieszkiwany przez 98 mieszkańców, w tym 2 Żydów. 11. IZDEBKI Pierwsza historyczna wzmianka o Izdebkach pochodzi z 1425 r. Hystepka. Następnie w 1508 r. nazwę miejscowości zwano Isdepky, które rozpadły się na n/w osady: Izdebki Kosmy, Izdebki Wąsy. Izdebki były własnością Andrzeja, zaś w 1508 r. należały do Pomiana. W 1514 r. graniczyły z Krzeskiem, Zawadami, Królową Niwą i Wolą Wesołą. W 1531 r. został zarejestrowany pobór ¼ łanu kmiecego z części Stanisława Głuchowicza. 12. IZDEBKI BŁAŻEJE Pierwsza wzmianka o tej wsi została odnotowana w dokumentach, w 1529 r. jako wieś Izdebki, pod nazwą Blazeye zaś w 1531 r. pod nazwą Izdepki Strzelcze, jako półłanowa wieś, która w 1552 r. miała już jeden łan ziemi. W 1564 r. zapisano nazwę wsi jako Strzelcze seu Blazeie z 4 łanami ziemi. W 1580 r. Blezeiow Strzelcze zamieszkiwali sami Izdebscy, uprawiając 4 łany ziemi. W 1589 r. Blazei Strzelcze miały nadal 4 łany. W 1620 r. nazwę wsi zapisano już Izdebki Błażeje i w tekście: P. Izdebski Strzelec z Blazeiow z cześnikami swemi z włok 4. Ta sama ilość ziemi jest wzmiankowana w 1644 r. Taka nazwa wsi utrzymała się w źródłach historycznych pochodzących z XVII-XIX w., m.in. w 1787 r. miejscowość tą zamieszkiwało 43 mieszkańców, w tym 2 Żydów. Podobny zapis nazwy wsi spotykamy w 1921 r. Taka nazwa utrzymała się do dnia dzisiejszego. 15

16 13. IZDEBKI KOSNY Wzmiankę o Izdebkach Kosmach znajdujemy w zapisie pochodzącym z 1529 r. jako Kosshmy, zaś w 1531 r. jako Isdepki Kosmy, natomiast w 1546 r. jako Coshmow. W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi 2 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie. W latach był dokonany pobór z 1 łanu szlachty bez kmieci. W 1546 r. na terenie wsi Izdebki Kosmy przebiegała granica na rzece Liwiec z Wielkim Księstwem Litewskim. W 1644 r. miejscowość widnieje pod nazwą Izdebki Koszmy zamieszkiwana przez szlachtę, która posiadała 4 włóki ziemi. Izdebki Kosmy liczyły w 1787 r. 81 osób, w tym 9 Żydów. W 1827 r. Komsy liczyły 28 domów i 138 mieszkańców. Pod koniec XIX w. wieś była zamieszkiwana przez 172 mieszkańców. Wieś obejmowała obszar 743 morgów. 14. IZDEBKI KOŚMIDRY Początkowo wieś jest zapisana jako Izdebki-Guzy (1529 Gvski) w 1531 r. Isdepki Gussy a w 1546 r. Isdebki Guzi. Jeszcze w 1644 r. spotykamy zapis miejscowości jako Izdebki Guzy. Natomiast w 1676 r. widnieje zapis wsi pod nazwą Izdebki Kosmidry Guzy. Obecnie nazwa wsi to Izdebki Kośmidry. W 1529 r. była płacona dziesięcina. z całej wsi w wysokości 4 grzywien plebanowi: W latach był dokonany pobór z części Mikołaja Kośmidra 1/2 łanu kmiecego., tz. Stanisława Guzowicza 1/4 łanu kmiecego. Wieś zamieszkiwała szlachta bez kmieci: Mikołaj Guzowiez 1/4 łanu, Jan Sówka 1/4 łanu i Andrzej z bratem. 1/4 ł.. W 1546 r. przez miejscowość przebiegała granica z Wielkim Księstwem Litewskim na rzece Liwiec. W 1644 r. szlachta posiadała 5 włók ziemi. W miejscowości Izdebki Kośmidry w 1787 r. mieszkało 76 osób, w tym 5 Żydów. W 1845 r. właścicielem wsi był Szamota, który dostarczył na stację pocztową w maju 1845 r. konie dla cara Mikołaja I, za co otrzymał zapłatę w wysokości 8 rubli srebrnych i 28 kopiejek. 15. IZDEBKI WĄSY Kolejna osada to Izdebki Wąsy, pierwszą wzmiankę historyczną spotykamy już w 1508 r. jako Isdepky alias Wąsszy, w 1529 r. Wąsy a w 1531 r. Isdepki Vassy. W 1508 r. graniczyła z własnością Modrzew: kopiec na granicy z własnością Żurawiniec w miejscu zw. Pogorzały Dąbek, smugiem do drogi w miejscu zw. Radzikowe Dąbki, smugiem nie dochodząc do drogi z Izdebek, lasem do części Piórowskiej w Izdebkach. W 1529 r. była pobierana na rzecz plebana zbuczyńskiego dziesięcina z całej wsi w wysokości 5 grzywien: W latach był dokonany pobór szlachty bez kmieci z części Bartłomieja, wdowie po Leonardzie, Jakuba, Stanisława, Michała 1 łanu, części Leonarda 16

17 Pomianowicza i Jakuba Stanisławicza 1 łanu. Górny 1/2 łanu, Jakubowięta 1/2 ł. W 1580 r. właścicielem Izdebek Wąsów był Adam Pomian Izdebski, który od sąsiadów i od swych 4 włók, które sami orali, płacił 2 floreny, zagród 3 nie masz, juravit jako opustoszałe. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włóki ziemi. W 1878 r. miejscowość ta była zamieszkiwana przez 87 osób, w tym 7 Żydów. 16. IWANÓW Pierwszą wzmiankę historyczną odnotowujemy już w 1431 r. jako Jwanowo zaś w 1507 r. Jwanow. Własność szlachecka bez kmieci rozpadła się na: Iwanów-Dobki, Iwanów-Kijki, Iwanów-Kwasy. Właścicielem osady był w 1431 r. Sułko z Iwanowa. Zaś za panowania Zygmunta Starego Iwanów był w 1507 r. w posiadaniu Jana z Iwanowa woźnego. W 1508 r. Iwanowem władali: Stanisław Kościesza i Jakub Iwanowscy. W 1531 r. w dokumentach historycznych spotykamy Ivanov Dobky. W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi 2 grzywien na rzecz plebana i pobór z 1 łanu. 17. IWANÓW KIJKI Kolejna osada z własności to Iwanów- Kijki. W 1529 r. spotykamy pod nazwą Kyiky zaś w 1531 r. Ivanov Kiyki. W wyniku rozpadu nastąpił rozkwit miejscowości Iwanów-Kwasy. W 1529 r. miejscowość nazywała się Qwassy zaś 1531 r. Ivanov Kvvassy, obecnie Kwasy. Płacono dziesięcinę z całej wsi plebanowi. W latach dziedzicami osady byli: Jan, Jakub, wdowa Andrzejowa. Był przeprowadzony pobór z ½ łanu. W 1878 r. w miejscowości Iwanów Kijki mieszkało 29 osób. Pod koniec XIX w. osada Iwanów Kijki liczyła 7 domów i była zamieszkiwana przez 90 mieszkańców. Zajmowała powierzchnię 205 morgów gruntów. 18. JANUSZÓWKA Po raz pierwszy nazwa tej miejscowości została notowana w 1529 r. jako Janussow, ale już w 1564 r. zapisano ją pod nazwą Dziewlki Januszow jako 4-łanową wieś szlachty zagrodowej. W 1580 r. wieś ta miała 2 gospodarstwa szlachty zagrodowej na 3 łanach ziemi i nazywała się Dziewule Janusowka. Dawna wieś Dziewule w tym samym roku, dla odróżnienia zapewne od młodszej Januszówki, zapisana została jako Dziewule Stare. W latach 1589 i 1620 wieś nosi nazwę Dziewule Janussowka, chociaż w 1603 r. po wsi Dziewule odnotowano wieś Dziewulki. Od 1678 r. nazwę wsi pisano Januszowka. W 1827 r. wieś liczyła 9 domów i była zamieszkiwana przez 61 mieszkańców, obejmowała obszar 161 morgów ziemi. 17

18 19. JASIONKA Nazwa tej miejscowości jest wzmiankowana w źródłach historycznych już w 1441 r. jako Jassona zaś w 1529 r. jako Jasyonka a w 1531 r. Vola Jessyenova. Była to własność szlachecka. W 1441 r. graniczyła z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1529 r. była pobierana z całej wsi dziesięcina w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana zbuczyńskiego: W latach był dokonany pobór z części Mikołaja Kośmidra Izdebskiego 1 łanu kmiecego, szlachta bez kmieci: Stanisław 1/2 łanu, Andrzej, Michał, Mikołaj i in. 1/2 łanu, Bartłomiej, Stanisław i in. 1/2 łanu. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi. W 1787 r. wieś Jasionka była zamieszkiwana przez 142 mieszkańców, w tym 7 Żydów. W 1827 r. Jasionka liczyła 35 domów, w których mieszkało 231 mieszkańców. W 1845 r. dziedzicem wsi był Olszewski, który w maju 1845 r. dostarczył na stację pocztową w Krzesku jako podwody konie na zmianę dla cara, który jechał z Rosji do Warszawy. Za to otrzymał zapłatę w wysokości 8 rubli w srebrze i 38 kopiejek. W latach 90-tych XIX w. wieś Jasionka liczyła 35 domów i 280 mieszkańców. Zajmowała powierzchnię 1158 morgów obszaru. Po powstaniu styczniowym Jasionka była gminą. Siedzibą urzędu gminy były Borki-Wyrki. Wójtem gminy był Franciszek Ługowski pisarzem gminy Antoni Głuchowski. Od roku 1900 do 1905 funkcję wójta sprawował Andrzej Nowosielski, pisarzem w gminie był Jan Chejło. Jako gmina Jasionka należała do sądu gminnego okręgu V w Zbuczynie. Gmina Jasionka była zamieszkana przez 1203 mieszkańców, obejmowała obszar 4870 morgów. W skład gminy wchodziły następujące wsie: Borki-Kosiorki, Borki-Paduchy, Borki-Sołdy, Borki-Wyrki, Chromna, Jasionka, Ługi-Rętki, Świercze. W 1867 r. folwark Jasionka obejmował obszar 319 morgów, z tego grunty orne i ogrody zajmowały 225 morgów, łąki-10 morgów, grunty orne i pastwiska-14 morgów, lasy- -46 morgów, zaś nieużytki i place 15 morgów. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę 11 listopada 1918 r., już 31 grudnia 1918 r. odbyły się wybory w gminie Jasionka. Wójtem został wybrany Franciszek Jasiński, zastępcą Tadeusz Borkowski z Kosów. Na członków rady zostali wybrani: Józef Jurzyk, Feliks Jasiński (Jasionka) i Józef Ginter, Jan Borkowski z Kosów. W 1919 r. w Jasionce znajdował się posterunek policji, którego komendantem był kpr. Józef Chylik. W 1921 r. do gminy Jasionka wchodziły następujące wsie: Jasionka, którą zamieszkiwały 353 osoby i zajmowała obszar 1166 morgów ziemi, Wyrki, Chromna, Ługi-Rętki, Sołdy, Paduchy i Borki Kosy. We wsi znajdowała się szkoła powszechna, w 1925 r. uczyło się 106 dzieci, które uczyło 3 nauczycieli. W okresie okupacji hitlerowskiej w Jasionce mieściła się placówka Narodowych Sił Zbrojnych. Obecnie wieś administracyjnie należy do gminy Zbuczyn. 18

19 20. KARCZE Pierwsza wzmianka historyczna pochodzi z 1510 r. i jest zapisana jako Karcze. Była to własność królewska. W 1510 r. graniczyła z Pogonowem i Plewkami. W 1529 r. była pobierana dziesięcina w wysokości 1 grzywny na rzecz plebana zbuczyńskiego. W 1552 r. we wsi mieszkali służebnicy grodzcy [,,servitores castrenses ]. W 1787 r. w Karczach mieszkało 45 osób. 21. KRÓLOWA NIWA Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1493 r. i jest zapisana jako Volya Krzeszka dicta Krolyova Nyva zaś w 1514 Królowa Nywa a w 1529 r. Crzesko Crolowa Nyva. Obecnie nazwa tej miejscowości to Krzesk-Królowa Niwa. Osada była własnością szlachecką. W 1514 r. graniczyła z Izdebkami. W 1529 r. była pobierana dziesięcina z folwarku w wysokości 1 grzywny na rzecz plebana, z reszty wsi 2 1/2 grzywny na rzecz biskupa. Pod koniec XIX w. wieś Krzesk-Królowa Niwa liczyła 24 domy, w których mieszkało 219 mieszkańców, obszar wsi wynosił 1547 morgów ziemi. W skład dóbr wchodził: folwark Krzesk, Zawady i wsie: Krzesk, Krzesk Stary i Kwasy. Dobra obejmowały obszar 2758 morgów ziemi, z tego grunty orne i ogrody obejmowały 1356 morgów, łąki-503 morgi, pastwiska-124 morgi, stawy i inne zbiorniki wodne-9 morgów, lasy-585 morgów. Na terenie dóbr krzeskich znajdowało się 8 budynków murowanych, 68 drewnianych, znajdowała się gorzelnia i wiatrak oraz pokłady torfu. Sam Krzesk- Królowa Niwa liczył 44 osady i 1248 morgów ziemi, Krzesk-Stary-21 osad i 775 morgów gruntów ornych i wieś Kwasy-11 osad i 289 morgów gruntów ornych. Można przyjąć, że wieś występuje pod nazwą Krzesko Sthare od roku 1564 aż do XIX w. Nazwę miejscowości pod nazwą Krzesko Sthare spotykamy w 1603 r. i XVII-XVIII w., z wyjątkiem 1620 r., kiedy to zapisano pod nazwą Krzesko. Wtedy właścicielami Krzeska, Królowej Niwa i Wesółki byli: Mikołaj Jaruszowicz Krzeski, Anna, Marcin syn Mikołaja, Stanisław syn Floriana, Jerzy, Krzysztof, Adam, którzy posiadali część majątku w Woli Chomejowej, Jerzy Krzeski Zawadzki, Stanisława Krzeska, Marcin syn Floriana, w 1626 r. płacili pobór z Glinego Stoku powiat radzyński. Następnie z Krzeskiem był związany Adam Krzeski vel Krzewski, który w 1643 r. był wojskim łukowskim, ożeniony z Katarzyną Ryszkowską, zmarł w 1646 r. W 1647 r. sakrament małżeństwa zawarli Anna Krzeska z Piotrem Szaniawskim, zaś świadkami na ich ślubie byli Krzysztof i Jan Krzescy de Zawady. Właścicielem rodowitego Krzeska i Woli Chomejowej w 1653 r. był Adam syn Aleksandra i Marianny Kazanowskiej. W 1667 r. pełnił funkcję skarbnika łukowskiego. Właściciele Krzeska, Zawad i Wesółki, brali aktywny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej, m.in. Adam, Aleksander, N. Krzeski, Jan, Jan z Krzeska, Jan 19

20 z Zawad i Marcin Krzewscy oraz Łukasz i Jakub Krzowscy, podpisali w 1669 r. z województwem lubelskim elekcję króla Michała Korybuta. Następnie w 1674 r. Krzesk stał się dobrem Jana i Michała. W Rejestrze poborowych na Lubelszczyźnie z 1676 r. mamy zapis, że: Krzesko Królową Nowę posiadał N. Krzeski, który miał 36 poddanych. W 1695 r. dobra pod nazwą Krzesko Nowe były w posiadaniu Piotra Krzeskiego syna Bartłomieja. Kolejną wzmiankę, w której pojawia się nazwa Krzesk mamy z 1696 r., kiedy jest informacja o udziale właścicieli dóbr Krzeska w elekcji króla Michała. Sąsiadujące z Krzeskiem dobra Zawady dziedziczył Zawadzki. Była to wioska szlachecka, w 1514 r. właściciel Zawad płacił dziesięcinę plebanowi pruszyńskiemu. W latach władali tymi dobrami Leonard i Mikołaj. Prawdopodobnie byli oni jednego pochodzenia lub w jakiś inny sposób powiązani z Krzeskimi właścicielami wsi Krzesk, gdyż w 1552 r. dobra Zawady znajdowały się w rękach rodu Krzeskich, a w 1620 r. w Krzesku dobra dziedziczył Jerzy Krzeski Zawadzki. Co jest ciekawe w 1683 r. Jan Piotr Zawadzki jest wymieniany jako rektor szkoły w Trzebieszowie, który w 1699 r. uczestniczył w pracach komisji do zbadania i ogłoszenia cudowności obrazu Matki Bożej w Leśnej Podlaskiej powołanej przez biskupa łuckiego Franciszka Michała Prażmowskiego. Zawadzccy brali aktywny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej, m.in. N. Zawadzki na elekcji Stanisława Leszczyńskiego w 1733 r. reprezentował województwo lubelskie. Przynależność Zawad do Krzeska wyjaśnia spisana w języku łacińskim Liber Babtisatorum (Księga Ochrzczonych) parafii zbuczyńskiej. Znajduje się tam wpis o chrzcie w 1655 r. Jana Niemiry syna właścicieli Zawad, Karola Niemiry i Jadwigi z Krzeskich. Jadwiga pochodziła z rodziny Krzeskich właścicieli Krzeska i pobliskich folwarków, a w posagu dostała Zawady. Jej mąż Karol Niemira podstoli drohicki był zapewne synem Wojciecha Niemiry podkomorzego drohickiego (zm r.) i wnukiem Wojciecha Niemiry wojewody podlaskiego (zm r.). Dalsze wzmianki już wyraźnie mówią o przynależności Zawad do dóbr właścicieli Krzeska, m.in. z 1662 r. o narodzinach Katarzyny córki Pawła Maksymiaka de Zawady Krzesk i Heleny właścicieli Krzeska i Anny córki zubożałego Grzegorza de Zawady i Maryny. Jan Niemira, właściciel wsi Iwanów, która na początku XVI w. rozpadła się na Iwanów-Dobki, Iwanów-Kwasy, Iwanów-Kijki pełnił w 1710 r. funkcję podstolego, był chorążym drohickim, a od 1718 r. chorążym łukowskim. Jan Niemira nabył 29 czerwca 1724 r. od Stefana Jastrzębskiego wieś Iwanów-Kwasy, części na Żurawińcu i łan pola na Zawadach. W łacińskich księgach metrykalnych parafii zbuczyńskiej z XVIII w. zostały odnotowane chrzty kolejnych pokoleń właścicieli Zawad, a więc i dzieci Jana Niemiry, i Katarzyny z Ciecierskich (z Ciecierskich właścicieli Mordów), np. wpis z 1704 r. odnosi się do chrztu Karola Niemiry (nadano imię po dziadku - przyp. W.Ch.), późniejszego chorążego drohickiego. Karol Niemira był bezpotomny, 20

21 natomiast po jego bracie Piotrze Niemirze pozostało potomstwo. Syn Jana Niemiry (chorążego Ziemi Drohickiej-przyp. W.Ch.), Piotr - dziedzic dóbr Zawady i Kwasy części na Krzesku Królowej Niwie (intromisja w 1748 r.). W 1766 r. dokonał kolejnej intromisji do dóbr Krzeska-Królowej Niwy, Krzeska Starego i części na Wólce, Trzciance i Wesółce, co zostało potwierdzone wpisem do ksiąg wieczystych. Był skarbnikiem mielnickim (1758 r.), chorąży mielnicki 1768 r. z Marianny Grzybowskiej (matka Jana, która na mocy kontraktu podpisanego 21 czerwca 1773 r. otrzymała w części podwójnej prawo do własności dóbr Krzesk-Królowa Niwa), pozostawił syna Jana wylegitymowanego ze szlachectwa w Galicji w 1803 r., pułkownika wojsk koronnych, następnie prezesa Rady Obywatelskiej departamentu siedleckiego, dziedzica wsi Królowa Niwa. Piotr Niemira Chorąży Mielnicki zmarł w 1769 r. Spadkobiercami po nim zostali synowie: Michał późniejszy skarbnik mielnicki w 1795 r. i Jan, który urodził się jako pogrobowiec w 1769 r. w Zawadach (wpisu jego chrztu dokonano w księgach kościelnych Zbuczyna w 1775 r. - przyp. W.Ch.). Natomiast wdowa po Piotrze Marcjanna z Grzybowskich dokupiła kolejne części Krzeska- Królowej Niwy, Wesółki, Wólki i Trzcianki od Jana i Ignacego Rzewuskich w 1773 r., 1774 r. i 1775 r. za sumę złotych polskich. W 1787 r. Krzesk-Królowa Niwa liczył 155 mieszkańców, w tym 15 Żydów. Od tego momentu dalsze losy dóbr krzeskich związane są z rodem Niemirów aż do II połowy XIX w. Po śmierci Michała Niemira, który zmarł 12 maja 1844 r. a jego brat Jan 24 sierpnia 1852 r. (którzy wyrazili ostatnią wolę aby pochować ich w podziemiach kościoła Bernardynów w Łukowie-przyp. W.Ch.), nowy okres rozwoju tych dóbr ziemskich jest związany z Amelią z Piłsudskich Ciołkowską, która na mocy testamentu z 28 sierpnia 1852 r. odziedziczyła te włości. Amelia na mocy testamentu Jana Niemiry otrzymała jedną połowę a drugą przez głowę Anny Bądzyńskiej na mocy testamentu tejże, siostra Anna (zmarła wcześniej) zapisała jej w testamencie swoją część dóbr. Dobra ziemskie Krzesk-Królowa Niwa pozostawały we władaniu Amelii przez jeden tydzień, potem stały się własnością rodu Marchockich. Nowy okres w historii dóbr ziemskich wiąże się z osobą nowego właściciela Klemensa Joachima Marchockiego, który 4 sierpnia 1852 r. kupił od właścicielki dobra ziemskie, w skład których weszły: Krzesk Majątek, Krzesk-Królowa Niwa, Krzesk Stary i Zawady za sumę złp. W XIX w. majątek Krzesk-Królowa Niwa z okolicznymi folwarkami Zawady i Kwasy liczył wtedy 169 włók chełmińskich przyjmując, że 1 włóka chełmińska = 16,95 ha, daje nam powierzchnię ponad 2864 ha ziemi. Analizując zapisy ksiąg wieczystych wynika, że majątek był dobrze zagospodarowany [liczył blisko 1000 owiec, posiadał liczne bydło]. Kilka lat później według szacunku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego wart był rbs w przeliczeniu 1 rbs=około 6,7złp.- przyp. W.Ch. 21

22 Po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r. Krzesk wraz z regionem znalazł się pod zaborem austriackim, w granicach tzw. Nowej Galicji. Administracyjnie wchodził do cyrkułu siedleckiego. W wyniku wojny francusko-polsko-austriackiej 1809 r., Krzesk wraz z Nową Galicją znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, wchodząc administracyjnie od 1810 r. do departamentu siedleckiego. Po klęsce Napoleona w wojnie z Rosją 1812 r., Krzesk znalazł się w Królestwie Polskim. Tuż przed wybuchem powstania listopadowego 1830 r. opiekunem rodzin wojskowych w Krzesku był Michał Niemira-późniejszy poseł. W 1873 r. właściciel dóbr ziemskich Klemens Marchocki folwark Zawady z przyległościami Krzesk Stary i Kwasy przekazał swojemu synowi Michałowi Marchockiemu. Na terenie folwarku Zawady istniała osada młynarska z młynem, która należała do dóbr Krzesk-Królowa Niwa. Na mocy decyzji z 6 października 1868 r. prawo do wieczystej dzierżawy otrzymał Dawid Bojzmow vel Rajzman, pod warunkiem oddawania rokrocznie 200 korcy zboża na kaszę lub mąkę dla Krzeska Zawady. Po śmierci Klemensa Joachima Marchockiego dobra krzeskie odziedziczył jego syn Michał, który miał troje dzieci, na nich skończyła się krzeska linia Marchockich, bowiem żadne z nich nie pozostawiło spadkobierców, ani nie przeżyło II wojny światowej. Po śmierci Michała Marchockiego w dn. 9 grudnia 1885 r., właściciela Krzeska Zawad, z dóbr Krzesk 12 listopada 1886 r., zostały wydzielone Zawady jako spadek, które otrzymały dzieci Michała Marchockiego: Zygmunt Klemens Marchocki, Stanisław Marchocki i Janina Natalia Marchocka. Następnie swoje dobra Stanisław Marchocki sprzedał co zostało potwierdzone wpisem do księgi wieczystej 15 lipca 1898 r. Zygmuntowi i Janinie Marchockim. Po stłumieniu powstania styczniowego, car dokonał reformy administracyjnej, na mocy której Krzesk-Królowa Niwa stał się gminą z siedzibą gminy w Krzesku Starym. Wójtem w latach był Wojciech Danielak, pisarzem Józef Grabowski. Od 1905 r. funkcję wójta gminy Królowa Niwa sprawował Jan Byczuk, pisarzem gminnym Antoni Głuchowski. Nauczycielem w latach w Szkole Powszechnej w Krzesku był Stefan Gałęzowski vel Gałęziowski. W latach r. właścicielem majątku w Krzesku był Zygmunt Marchocki. Nad bezpieczeństwem w gminie Królowa Niwa czuwał komendant posterunku policji w Krzesku Bronisław Raczyński. Po nim funkcję komendanta objął sierż. Bolesław Zalewski i kpr. Feliks Wasak. W 1927 r. komendantem posterunku policji był st. przod. F. Żukowski. W latach 30-tych XX w. wójtem gminy był Jan Danielak. W 1930 r. funkcję komendanta policji w Krzesku pełnił K. Bąk. Na mocy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dn. 5 marca 1928 r. gmina Królowa Niwa powiększyła się o następujące miejscowości: Iwanów Kijki, Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Wąsy, Modrzew, Ostoje, Pióry-Pytki, Pióry Wielkie i Sobicze, które zostały włączone po likwidacji gminy Pióry. 22

23 Tragizm losów właściciela dóbr ziemskich Krzesk-Królowa Niwa jak i mieszkańców dopełniła wojna polsko-niemiecka 1 września 1939 r. i podpisany tajny protokół między III Rzeszą a ZSRR z 23 sierpnia 1939 r. znany jako pakt Ribbentrop- Mołotow, na podstawie którego 17 września 1939 r. wojska Armii Czerwonej dokonały agresji na Polskę. Warto pamiętać, że od 9 do 11 września 1939 r. we wsi stacjonowała 41 rozpoznawcza eskadra lotnicza w sile 8 samolotów typu Karaś pod dowództwem kpt. Władysława Chrzanowskiego. Po aresztowaniu Zygmunta Marchockiego przez NKWD we wrześniu 1939 r. i wywiezieniu na Wschód. Zygmunt Marchocki został zamordowany w 1940 r. w Katyniu. Pod nieobecność właściciela majątku na mocy decyzji Sądu Okręgowego w Warszawie z dn. 8 marca 1940 r. kuratorami prawnymi włości Klemensa Ścibora Marchockiego zostali mianowani: Ignacy Parczewski i Wacław Józefowicz. Sąd Okręgowy w Warszawie 8 maja 1940 r. zwolnił z prawa kuratorów do majątku Krzesk. Natomiast mianował nowym kuratorem majątku adwokata z Warszawy Tłuchowskiego i Tadeusza Sokołowskiego z majątku Krzesk. Nominalnie funkcje kuratorów nad majątkiem Marchockiego objęli z dn. 12 maja 1940 r. Zapewne też wtedy zarządcą majątku z ramienia wojsk okupacyjnych był wysokiej rangi oficer niemiecki. W okresie okupacji hitlerowskiej na terenie Krzeska funkcjonowała placówka Armii Krajowej Krzak, która podlegała pod Ośrodek V Zbuczyn Wierzba. Komendantem placówki AK w Krzesku był ppor. Władysław Starzyński Mazurek, potem funkcję komendanta objął Józef Grzegorzewski Gołąb, natomiast Wojskową Służbą Ochrony Powstania kierował kpr. Marian Danielak, zaś Wojskową Służbą Kobiet Ludmiła Wajszczuk Maria. W Krzesku działały również Bataliony Chłopskie. Na terenie Krzeska funkcjonowało tajne nauczanie, którym kierował Edward Michalak. Ostateczny cios dobrom ziemskim Krzesk-Królowa Niwa zadała władza komunistyczna w 1944 r. Komuniści chcąc zakamuflować prawdę o losach właściciela Krzeska, w Monitorze Polskim zamieścili ogłoszenie wzywające aby Zygmunt Klemens Ścibor Marchocki stawił się lub osoby mające informacje o losach jego, powiadomiły Sąd Grodzki w Siedlcach. W ogłoszeniu podano kłamliwe informacje jakoby Zygmunt Marchocki został zabrany przez uzbrojone bandy [czytaj żołnierze radzieccy-przyp. W.Ch.], które grasowały w powiecie siedleckim w drugiej połowie września 1939 r. Na mocy art. 1 Dekretu z dn. 24 sierpnia 1945 r. [Dz.U. RP Nr 34, poz. 204] i stosownie do ust. 2 ust. 1 lit. e Dekretu PKWN z dn. 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej [Dz.U. RP Nr 3 poz. 13 z 1925 r.] dobra krzeskie zostały przejęte na rzecz Skarbu Państwa. Zatwierdzono to pismem Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Lublinie z dn. 6 sierpnia 1946 r. W sumie dobra ziemskie Krzesk, które poddano parcelacji liczyły 23

24 1271 ha, z tego dobra Zawady 540,14 ha, gruntów ornych 266 ha i majątek Krzesk 730,96 ha, z tego gruntów ornych 371,75 ha. Po upaństwowieniu majątku Klemensa Ścibora Marchockiego przez komunistów po 1944 r., w dworze wybudowanym w I poł. XIX w. w stylu klasycystycznym siedzibę znalazł posterunek Milicji Obywatelskiej, Poczta, biblioteka gminna i siedziba gminy. Od 1 stycznia 1949 r. gmina Królowa Niwa została wyłączona z województwa lubelskiego i włączona do województwa warszawskiego. Z dniem 29 września 1954 r. gmina Królowa Niwa została zniesiona. Funkcję wójtów pełnili: Czesław Zbucki, Czesław Pasiak s. Walentego, Józef Izdebski z Wąsów, Jan Golec, Mieczysław Starzyński, Stanisław Grochowski z Grochówki i Józef Żelechowicz z Krzeska Starego. Sekretarzem gminy był Józef Kokoszkiewicz, Mieczysław Godlewski z Krzeska Starego i Maria Kamecka. Od 1 stycznia 1973 r. Krzesk i okoliczne miejscowości zostały włączone do gminy Zbuczyn. 22. KRASUSY Dzieje tej miejscowości sięgają 1418 r., kiedy po podziale parafii łukowskiej pozostała przy niej wieś Kraschuscha z 4 kmieciami. W tym i następnym stuleciu należała ona do Łukowa, a po utworzeniu parafii w Trzebieszowie do niej. W 1529 r. zapisano ją Crasussa Antiqua zapewne dla odróżnienia od innych wiosek szlachty zagrodowej, od niej młodszych, które już istniały w 1529 r., miały swoje nazwy: Golowyerzchy, Ląka, Ząbry, Wolya Smolnya, do których dodawano wówczas określenie zaznaczające ich związki z gniazdem rodowym: Krasusa. W 1531 r. były Crasussa Golowierzchi, Crasussa Marczinovyata, Crasussa Lanka, Crasussa Zambri - Smolna Wola występuje w tym rejestrze jako samodzielna wieś. Do wymienionych powyżej działów doszła w 1552 r. Crassusza Miklusche. Bardziej skomplikowaną sytuację odnotowuje rejestr z 1580 r., gdzie w jednym kompleksie zapisano: Kraszusza Zembry i Wola Zembrowa, w drugim: Krasusza Mikluse, Konopczina Wola i Smolanka. Osobno zapisano także Golowierzchy Krasusza. Ponadto Krasusza Marczyszowietha, Smolna Wola oraz Żaky Krasusza zostały zapisane bez podania danych. Uwzględniając fakt, iż części te nikną z następnych spisów należy przyjąć, że już w 1580 r. poborcy nie zastali tak nazywanych działów Krasuszy. Smolna Wola mogła zmienić nazwę na Smolanka, Żaki i Marcinowięta zapewne zostały wchłonięte przez sąsiednie działy, stąd chyba brak danych przy ich nazwach. W XVII w. rejestry odnotowują: Krasuszę Zembry, Wolę Łączną, Wolę Konopczyną, Smolankę, Gołewierzchy i Miklusze. Jednakże nazwa Krasusy była używana na określenie całej aglomeracji osadniczej. Świadczy o tym zapis z 1721 r. - Krasus wiosek numero 7, przy czym podana liczba działów wsi może oznaczać, iż jako samodzielne policzono części następnie wchłonięte przez działy sąsiednie. Wspólna nazwa 24

25 Krasusze funkcjonowała jeszcze w XIX w., kiedy to na tym terenie zorganizowano gminę mającą ten sam obszar co dawna okolica szlachecka. Gmina ta odnotowana została pod nazwą Krasusy w 1921 r., ale osiedla tej nazwy już nie było. Zob. Gołewierzchy, Łęcznowola, Mikłusy, Smolanka, Wólka Konopna, Zaolszynie, Zembry, Krasusza Żaki, Krasusza Marcinowięta. 23. KWASY W XVI w. wieś należała do wsi Iwanów, którą w 1529 r. zanotowano jako Qwassy. W 1531 r. Iwanow Kwassy były małą półłanową wioską szlachty zagrodowej, tyleż ziemi miały w 1552 r. W 1564 r. Iwanow Kwassi miały już dwa łany ziemi. W 1580 r. nazwa miejscowości występuje pod nazwą jako Iwanow Kwaszy, w 1589 r. jako Iwanow Kwasy, zaś w 1620 r. jako Iwanow Kwaszi. W 1683 r. zapisano tę wieś jako Kwasy, co jest wyrazem usamodzielnienia się tej wsi działowej. Odtąd występują tylko Kwasy w XVIII-XX w. W 1787 r. widniej zapis tej wsi jako Kwassy, którą zamieszkiwało 27 mieszkańców. W 1921 r. miały one 24 budynki oraz 167 mieszkańców. Od 1978 r. występuje jako samodzielna wieś. 24. LIPINY Pierwsza historyczna wzmianka tej miejscowości jest odnotowana w 1507 r. pod nazwą Lipiny. Była to wieś szlachecka jako własność bez kmieci. W 1507 r. dziedzicami wsi byli: Mikołaj, Jan, Maciej, Wojciech. Własność ta graniczyła ze Stokiem: potokiem do lasu Borek, lasem z powrotem do tegoż potoku, bagno Smug koło pola własność Lipin, do drogi z Lipin do Stoku, borem, bagnem, dąbrową do granicy Woli Siedleckiej. W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi w wysokości 2 1/2 grzywny na rzecz plebana. W latach z tej włości był dokonany pobór: Maciej 1/8 łanu, brat Jan Wojciech, Matys 1/2 łanu, Maciej i Stanisław ss. Leonarda 1 łanu. 25. ŁĘCZNOWOLA Pierwsza wzmianka tej osady została po raz pierwszy zapisana w 1529 r. w parafii Trzebieszów, która nosiła nazwę Ląka. W 1552 r. Crasusza Lanka była to wieś szlachty zagrodowej, która gospodarowała na 2 gospodarstwach, ponadto 4 właścicieli uprawiających ziemię rękoma 6 chłopów. W 1564 r. Krasusa Łąka miała 6 łanów ziemi w rękach szlachty zagrodowej. W 1603 r. tę osadę zapisano jako Łączna Wola, podobna nazwa tej osady widniała w 1620 r. jako Wolia Łączna, zaś w 1683 r. występuje Łęczny Wola. W XVIII i XIX w. osadę nazywano jako Łęczna Wola. W 1827 r. wieś liczyła 25

26 13 domów, w których zamieszkiwało ok. 130 osób i zajmowała obszar 54 morgów ziemi. Od 1877 r. występuje Łęcznowola. Podobnie ta miejscowość była nazywana w 1884 r. i 1921 r. Taka nazwa tej wsi figuruje w do dnia dzisiejszego. 26. ŁUGI GOŁACZE Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z II poł. XVI w. Dział wsi Ługi notowany jest w dokumentach historycznych od 1552 r. Wówczas to zanotowano w rejestrze wieś pod nazwą Gulasze et Dominiky. Dział Dominiki notowany jest jedynie w tym spisie i dlatego sądzimy, iż został następnie włączony do działu Gołasze. W 1564 r. pod wsią szlachty zagrodowej Othi zapisano, iż płaci ona również de sorte Lubaczow, co trzeba chyba uznać za wadliwe spisanie Gulaczow, które występują również jako część wsi Othy w 1552 r. Najwidoczniej szlachta nazywana Gołasze miała pola w obydwu wsiach: Oty i Ługi. W 1580 r. występują jedynie Othy, zaś w 1603 r. Otty Ługowszczy i Gułacze. Taki zapis należy rozumieć, iż pola wsi Oty z rąk szlachty o takim nazwisku przeszły w ręce Ługowskich. Stąd w 1620 r. zanotowano pod wsią Ługi Othi: P. Sebastian Ługowski z Lugow Gulaczow i Othow z cześnikami swemi, z włok 8, które sami orzą. W 1644 r. miejscowość nosi nazwę Ługi Otti y Gulaczy, w których szlachta posiadała 8 włók ziemi. W latach następnych doszło do połączenia tych działów wsi, które noszą wspólną nazwę w 1678 r. Ługi Gulasze, zaś w XVIII w. Ługi Gułacze, a w 1787 r. już widnieje zapis Ługi Gudacze. Od roku 1827 spotykamy się z zapisem tej wsi jako Ługi Gołacze. Zmianę w nazwie osady spotykamy w XIX w. kiedy to w brzmieniu nazwy wsi i od jego końca pisane są ciągle Ługi Gołasze. Sama wieś Gołacze w XIX w. była zamieszkiwana przez 10 mieszkańców, liczyła obszaru 5 morgów gruntu. Administracyjnie przynależała do gminy Jasionka. Tak zapisano ostatni raz w 1967 r. natomiast najnowszy spis z 1978 r. notuje Ługi Gołacze jako część wsi Chromna. 27. ŁUGI RĘTKI Nazwa tej miejscowości jest notowana po raz pierwszy już w 1529 r. pod nazwą Rędky. W 1564 r. były Rethki, wieś szlachty zagrodowej z 4 łanami ziemi. W 1580 r. nazwę tej osady spotykamy pod nazwą Ręthky Lugi, w których było 2 właścicieli, każdy na 2 łanach, podobnie było w 1589 r. W 1620 r. wieś Lugi Rethki płaciła (z Retkow) od 4 łanów ziemi, zaś w 1644 r. szlachta posiadała 4 włóki. Natomiast w XVIII i XIX w. nazwę tej miejscowości pisano jako Ługi Rętki i Ługi Rętkie, zaś w 1899 r. nawet Ługi Rządki. Zapis wsi Ługi Rętkie funkcjonował jeszcze w II Rzeczypospolitej. W 1921 r. w trakcie spisu powszechnego spotykamy nazwę miejscowości jako Ługi Rętkie, podobnie brzmiąca nazwa tej wsi była w 1933 r. W latach miejscowość admini- 26

27 stracyjnie przynależała do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś była zamieszkiwana przez 126 mieszkańców i zajmowała obszar 378 morgów ziemi. Obecna nazwa wsi Ługi Rętki funkcjonuje od 1967 r. 28. ŁUGI WIELKIE Pierwsza wzmianka o tej wsi działowej szlachty zagrodowej w parafii Zbuczyn, notowana jest od 1529 r. jako Lugy. Jednocześnie zapisano inny dział tej wsi Rętky, zaś w 1552 r. pojawiają się także Gołasze i Dominiki. Wieś Lugy w 1531 r. była zamieszkała przez szlachtę zagrodową w 7 gospodarstwach na 3,5 łanach ziemi: W 1552 r. miała już 8 gospodarstw z 5 łanami w rękach co najmniej 17 właścicieli. W 1564 r. Ługi miały 8 łanów ziemi i mieszkało tam wielu Ługowskich. Od 1580 r. w odróżnieniu od sąsiednich działów tej wsi zaczęto je nazywać Ługi Wielkie. Taką nazwę noszą w XVII-XX w., m.in. w 1644 r. jest wzmiankowana jako Ługi Wielkie liczące 8 włók ziemi. W 1787 r. wieś Ługi Wielkie była zamieszkiwana przez 81 mieszkańców, w tym 5 Żydów. 29. MACIEJOWICE Pierwsza wzmianka o wsi Maciejowice pochodzi z I poł. XVI w. W spisie wsi szlachty zagrodowej Wysokinin odnajdujemy informację, że już notowana nazwa wsi jest od 1531 r. jako Wissokinin Maczyeiowyata. Porównanie tego zapisu, gdzie występują trzy działy wsi Wysokinin z zapisami Liber retaxationum (Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529-przyp. W.Ch.) pozwala stwierdzić, iż dział ten powstał zapewne w początkach XVI w., a w 1529 r. spisano go jako Wysokynya. Taką nazwę miejscowości zapisywano również w 1552 r. jako Wyssokinin Maczieiowiątha, podobnie w 1564 r. W 1580 r. przy wsi Grochówka spisano łan ziemi wsi Maczieyowicze bez drugiego członu, chociaż widnieje w tym rejestrze i wieś Wissokinia Maczieiowicze. Podobnie Wisokinin Macieiowice w 1589 r. zaś w 1603 r. ponownie tylko Maczieiowicze. Następnie znowu w 1620 r. znajdujemy zapis wsi Wiszokinin Maczieiowicze. W dalszych spisach z XVII-XVIII w. ciągle Maciejowice, z wyjątkiem 1673 r., kiedy to zapisano Wysokinin Maciejowice i 1786 r. Wysokiny Maciejowice. Podobnie dwu członowy zapis tej wsi znajdujemy w spisie z 1827 r. Później widnieją już wyłącznie Maciejowice i tak ten zapis wsi figuruje do dnia dzisiejszego. 30. MODRZEW Nazwę wsi Modrzew spotykamy w 1508 r. jako Modrzewye. Była to własność szlachecka. W 1508 r. dziedzicami byli: 2 Janów, Marcin, Maciej, Dorota, Pióro z Izdebek. Własność Modrzew graniczyła z włościami Izdebki-Wąsy. W 1529 r. była płacona 27

28 dziesięcina z całej wsi w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie: W latach osadę zamieszkiwała szlachta bez kmieci. Był pobierany pobór do wojska łącznie z 1 łanu. W 1787 r. miejscowość Modrzew zamieszkiwało 134 mieszkańców, w tym 12 Żydów. W Modrzewiu mieściła się siedziba gminy Pióry. Wójtem był Andrzej Radzikowski, pisarzem Gracjan Zalewski. W 1902 r. funkcję wójta sprawował Jan Krasuski, pisarzem gminy był Józef Żuk. Zmiana nastąpiła w 1903 r. kiedy to funkcję wójta sprawował Jan Radzikowski, nowym pisarzem w gminie Pióry został Leopold Dmowski. W szkole w Modrzewiu w latach głównym nauczycielem był Jan Kudła. 31. OLĘDY Nazwa wsi Olędy jest wzmiankowana już 1475 r. jako Olondy, następnie w 1507 r. Olądy, zaś 1529 r. pod nazwą Olądi zaś w 1531 r. pod nazwą Wladi. Była to własność szlachecka, w 1475 r. jej właścicielem był Piotr Olonczsky. Następnie w latach był Gniewosz Olączki z Olend. Kolejnym właścicielem wsi był w 1514 r. Maciej z Olęd. W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana. Ponadto w latach był pobierany pobór do wojska z 1 łanu. 32. PLEWKI Miejscowość Plewki jako dział wsi Tchórzew pod nazwą Tchorzow alias Plewky jest wzmiankowana w 1507 r. Miejscowość Plewky zapisano w parafii Zbuczyn w 1529 r. zaś w 1531 r. Plewki jako wieś szlachty zagrodowej. Następnie wieś została w 1552 r. zapisana jako Pliewky natomiast w latach: 1564, 1580 i 1589, 1603 wieś jest wzmiankowana jako Plewky. W 1620 r. wieś tę zapisano już Tchorzow Plewki, podobna nazwa tej miejscowości jest wzmiankowana w 1644 r., zaś szlachta zamieszkująca ją gospodarowała na 6½ włóki ziemi. W 1787 r. miejscowość pod nazwą Tchórzew Plewki zamieszkiwało 92 mieszkańców w tym 7 Żydów. Podobnie nazwę tę miejscowości pisano w XVII- XIX w. Ostatni raz nazwę Tchorzow Plewki zapisano w 1899 r., chociaż jeszcze w 1877 r. spotykamy zapis wsi jako tylko Plewki. Podobny zapis tej miejscowości spotykamy w okresie II Rzeczypospolitej, w 1921 r. oraz już w okresie Polski Rzeczpospolitej Ludowej w 1967 r. 33. POGONÓW Wieś Pogonów jest wzmiankowana w 1507 r. jako Pogonow. Była własnością szlachty. W 1507 r. właścicielami byli Leonard i Hieronim z Pogonowa. W 1510 r. tę miejscowość dziedziczyli: Paweł, Jakub, Leonard, Marcin, Maciej Janowicz zwany 28

29 Kynkowie, Jakub Janowicz i in. Wieś miała granice z Plewkami: od ściany krasuskiej lasem do Dębowej Kłody przy drodze z Pogonowa do Tchórzowa, dalej tymże lasem do granicy własności Karcze. W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi w wysokości 2 1/2 grzywny wikariuszom w Zbuczynie. W latach był pobór szlachty bez kmieci z 1 łanu. 34. RZĄŻEW Pierwsza nazwa tej wsi jest wzmiankowana w 1531 r. pod nazwą osada Boruthi, która nie została zidentyfikowana. Prawdopodobnie została włączona lub zrosła się z osadą Rzążew. Była to własność szlachecka bez kmieci: W latach dziedzicem był Maciej Rzążewski [Rzassewski, Rząszowszki], Stanisław, Leonard 1/2 łanu, Jan, Mikołaj, Feliks, Marcin Niemierkowie 1/2 łanu. 35. SMOLANKA Miejscowość ta stanowiła pierwotnie dział wsi Krasusza, która jest notowana od 1580 r. Być może nazwa była kontynuacją osady Smolna Wola, występującej od 1529 r., gdy zapisano Wolya Smolnya w parafii Tuchowicz. Odnotowano ten dział Krasuszy jeszcze w latach 1531, 1552 i 1564 oraz w 1580 r., nie podając jednak danych. Zważywszy, że w roku tym odnotowana jest Smolanka, a zarówno w niej, jak i we wspominanej poprzednio Smolnej Woli, zamieszkiwali Krasuscy i Miklusze, można przyjąć, iż obydwie nazwy odnoszą się do tej samej osady. W XVII i XVIII w. pisano ją Smolanka poza dwoma wyjątkami, gdy to w 1673 r. wyszczególniono Krasuse Smolanka), podobnie taka nazwa znajduje się na mapie Perthées'a. Później jest wzmiankowana nazwa tylko Smolanka, która funkcjonuje do dnia dzisiejszego. 36. SOBICZE Pierwsza historyczna wzmianka wsi Szobycze pochodzi z 1507 r. Administracyjnie w XVI w. wieś należała do powiatu łukowskiego, parafii Zbuczyn. Była to wieś szlachecka, której właścicielem był Jakub z Szobycz. W 1529 r. właściciel wsi płacił plebanowi w Zbuczynie dziesięcinę w wysokości 2 grzywien. W latach był dokonany pobór z 1 łanu. W 1546 r. wieś Szobycze z rzeką Liwiec stanowiła granicę Korony z Wielkim Księstwem Litewskim. Po 1795 r. miejscowość znalazła się od zaborem austriackim. W latach należała do Księstwa Warszawskiego. Od 1815 r. wieś należała do Królestwa Polskiego. W 1827 r. wieś nosiła nazwę Sobice i administracyjnie wchodziła w skład gminy Pióry, w której pozostała do 1928 r. Po zniesieniu gminy Pióry w 1928 r. wieś Sobicze została włączona administracyjnie do gminy 29

30 Królowa Niwa, do której przynależała do 1954 r. Od 1954 r. do 1972 r. Sobicze należały do gromady Krzesk Majątek. Po reformie administracyjnej od 1973 r. wieś należy do gminy Zbuczyn Poduchowny a od 1 stycznia 2004 r. do gminy Zbuczyn. 37. STARY KRZESK Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1409 r. notowana jest pod nazwą Micosius Krzeszky. W sporze granicznym między właścicielami Wierzejek oraz Wysokina w 1418 r. wśród świadków występuje Stanislaus de Czyrzk, którą to miejscowość wydawca błędnie zidentyfikował jako Czerśl. Mógł to być jednak tylko Krzesk, gdyż leży blisko obu wymienionych poprzednio miejscowości i tylko osoba pochodząca z Krzeska mogła być dobrze zorientowana w sporze, nie zaś ktoś z daleko położonej Czerśli. W 1430 r. wieś królewska występuje jako Crzesco, zaś w 1431 r. Crisko, natomiast już w 1448 r. zapisano ją Kozesko. Sprzyjający za panowania Kazimierza Jagiellończyka dalszy rozwój osadnictwa w tej wsi, doprowadził do wydzielenia przed 1493 r. Woli Krzeskiej, zwanej ponadto Królowa Niwa. Natomiast już za panowania Zygmunta Starego w 1529 r. odnotowano ją jako Krzesk, zaś w latach 1531 i 1552 Crzesko. W 1564 r. zapisano tę wieś jako Krzesko Sthare, podobnie nazwa brzmiała w 1603 r. i ciągle była tak zapisywana w XVII-XVIII w., z wyjątkiem 1620 r., kiedy to zapisano Krzesko. W 1787 r. Krzesk Stary zamieszkiwało 107 mieszkańców, w tym 14 Żydów. Od 1827 r. w XIX w. występuje tylko Krzesk. Na przełomie stuleci, kiedy w pobliżu tej wsi założono folwark Krzesk, notowany w 1921 r. zaczęto starszą wieś nazywać Starym Krzeskiem i tak jest do dzisiaj. 38. ŚWIERCZE Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1509 r. jako Borky, potem w 1529 r. Swyrcze natomiast w 1531 r. Borki Swirze. Obecnie nazwa wsi to Świercze. W 1509 r. właścicielem wsi był szlachcic Jan Swyerz z Borków. W 1529 r. była z tej wsi pobierana dziesięcina dla wikariuszy w Zbuczynie: W latach był dokonany pobór z części Leonarda 1/2 łanu we własnej uprawie, 1 łanu kmiecego. Ponadto w tej wsi znajdował się młyn. 39. TARCZE Pierwsza wzmianka pochodzi z 1529 r. jako Tharcze. Miejscowość była własnością szlachty bez kmieci. W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie. W latach był dokonany pobór 30

31 z 1 łanu. W 1531 r. wieś obejmowała obszar 1 łanu. W 1580 r. właścicielem był Stanisław Mieczkowski, który: od sąsiad swych od 4 włók, które sami uprawiali płacił 2 floreny, od 2 zagród bez ról 8 groszy. W sumie płacił 2 floreny 4 grosze. W 1644 r. szlachta zamieszkująca tę miejscowość miała w posiadaniu 4 włóki ziemi. 40. TCHÓRZEW Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z i była zapisana jako Tchorzow Glowki, podobną nazwę spotykamy jeszcze w 1924 r. Tchórzew-Główki prawdopodobnie była częścią wsi Tchórzów Rogale. Była to własność szlachty. bez kmieci: W latach był dokonany pobór Andrzejowa i Plewczyna z 1/2 łanu; Bartłomiej z synowcami 1/2 łanu; zaś w 1533 r. Jan Czerwony i Marcin Pyrkusz oddali poboru z 1/2 łanu. W 1529 r. była płacona dziesięcina zapewne łącznie z Tchórzowem- Rogalaimi. W 1644 r. szlachta posiadała 6 włók ziemi. Zaś pierwsza wzmianka o Tchórzewie Rogale pochodzi z 1529 r. i jest zapisana jako Tchorzow, zaś w latach jako Thchorzow Rogalie, obecnie to Tchórzew. W 1787 r. Tchórzew był zamieszkiwany przez 143 mieszkańców, w tym 10 Żydów. Miejscowość była własnością szlachty bez kmieci. W 1529 r. z całej wsi była płacona dziesięcina w wysokości 6 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie. W latach był dokonany pobór z 1 łanu. W 1644 r. wieś Tchórzew-Rogale liczyła 6 włók szlacheckich ziemi. 41. WOLA KRASUSKA alias SMOLNA Pierwsza wzmianka tej miejscowości pochodzi z 1507 r. jako Volya Kraszvszka dicta Smolna. Natomiast w 1529 r. jest zapisana jako Wolya Smolnya a w 1531 r. Smolna Wola, obecnie Smolanka administracyjnie należy do gminy Zbuczyn. Miejscowość była własnością szlachecką. Wieś w 1507 r. dziedziczyli: Adam, Jan, Mikołaj, Paweł, Piotr, Wojciech i Zofia. Smolanka graniczyła z Dziewulami i Koziestanami: W 1529 r. była pobierana dziesięcina z pewnych ról w wysokości 1 grzywny 22 groszy na rzecz plebana w Trzebieszowie. Był pobierany w latach pobór z 1/2 łanu. 42. WYSOKINY Wieś była zamieszkiwana przez szlachtę zagrodową, pierwsze historyczne wzmianki dotyczące tej miejscowości pochodzą z XV w. i są związane z dziejami parafii Trzebieszów. Po raz pierwszy występuje w 1418 r. jako Wyszokino, która graniczyła z Wierzejkami leżącymi o 3,5 km na północ od Trzebieszowa. Leżała wówczas w środku wielkiego lasu zwanego Tłuścieć. Odnotowano ją w 1440 r. jako Wissokinino, zaś w 1489 r. 31

32 Wiszakynin. Na przełomie XV/XVI w. w wyniku akcji osadniczej Wysokinin wieś rozpadła się na trzy części, ale jako Wysokynyo tota występuje jeszcze w 1529 r. Później zapisywano już tylko poszczególne działy (zob. Jakusze, Maciejowice, Tęczki). W 1531 r. wieś Wysokiny miała ½ łanu Maczewiata, ¼ łanu Paskowska. Wysokiny Łączki miała 1 łan: W 1580 r. wieś Łączki miał w posiadaniu Wawrzyniec Wysokiński, który płacił od 4 sąsiad swych, od 5 włók, które sami orali 2 floreny 15 groszy; od pięciu części dwu kół młyńskich i od zagrody bez roli 14 groszy. We wsi Maciejowice super Grochówka właściciel Krzysztof Sulan z Koszmiderem od włoki co sami orzą płacili 15 groszy. Natomiast właściciel Wysokin Łączki Wawrzyniec Wysokiński od sąsiad swych od 5 włok, które sami orzą płacił 2 floreny 15 groszy, od pięciu części 2 kół młyńskich i od zagrody bez roli 14 groszy. Następnie właściciel Jan Wiaczkowicz z części Jagustinowskiej od włók co sam orze, płacił 15 groszy i od szóstej części dwu włók 2 grosze. Jeszcze w 1827 r. miejscowości Tęczki, Jakusze i Maciejowice są wzmiankowane jako Wysokiny (Wysokiny Jakusze, Wysokiny Maciejowce i Wysokiny Łączki). Potem ta nazwa zanika. W 1827 r. Wyskokiny Maciejowice obejmowały 33 domy, w których mieszkało 146 mieszkańców, Wysokiny Jakusze 26 domów i 134 mieszkańców i Wysokiny Łączki 56 domów i 264 mieszkańców. Obecnie nazwy miejscowości to: Maciejowice, Tęczki i Jakusze. 43. ZAWADY Pierwsza wzmianka historyczna tej miejscowości pochodzi z 1514 r. Administracyjnie przynależała do powiatu łukowskiego i parafii Zbuczyn. Była własnością sąsiadującą z Izdebkami. W 1529 r. właściciel Zawad płacił dziesięcinę z całej wsi w wysokości 11/2 grzywny plebanowi w Pruszynie. W latach był dokonany pobór z części Leonarda i Mikołaja z 1 łanu kmiecego. W 1552 r. w Zawadach drobne działki posiadali Krzescy. W XIX w. wieś należała do gminy Królowa Niwa i parafii Zbuczyn. Pod koniec XIX w. wieś posiadała 8 domów i 156 mieszkańców. Folwark Zawady wchodził w skład dóbr Krzesk. W 1827 r. Zawady posiadały 15 domów i 126 mieszkańców. Obecnie Zawady stanowią część wsi Stary Krzesk. Administracyjnie przynależą do gminy Zbuczyn i powiatu siedleckiego. 44. ZBUCZYN Pierwsza wzmianka miejscowości pochodzi z 1418 r. kiedy zapisano Zbuczin, następnie 1441 r. Sbuczyn, 1448 a w 1500 Sdbuczyn. Zbuczyn graniczył w 1441 r. z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1509 r. biegła przez Zbuczyn droga do Łukowa. Zbuczyn był własnością królewską, następnie w 1522 r. był własnością starosty łukowskiego. W 1459 r. 32

33 Paweł Szczekocki [star. łuk.] zastawił Zbuczyn Janowi z Łańcuchowa podkomorzemu lubelskiemu. W 1500 r. Grzegorz s. Wawrzyńca ze Zbuczyna został zapisany na studia na Uniwersytecie Krakowskim. W latach był dokonany pobór z 3 łanów kmiecych. W 1472 r. Jan Rola z Grodziska ręczy za szlachcica Stanisława wójta ze Zbuczyna obwinionego przez Pawła ze Szczekocin starostę łukowskiego o zabranie kupcom wozu z 2 końmi i rzeczami. W latach dokonano poboru od wójta dziedzica Rogali z 1 łanu. Zbuczyn należący do dekanatu radomskiego w 1418 r. bp Wojciech [Jastrzębiec] na życzenie Władysława Jagiełły dokonał erekcji kościoła parafialnego w Zbuczynie włączając do nowej parafii wszystkie nowo lokowane wsie położone za lasem Tłuściec, a należące dotąd do parafii w Łukowie, wraz z dziesięciną z ról szlacheckich, zastrzegając świętopietrze i dziesięcinę z ról kmiecych dla parafii w Łukowie, zaś dziesięcinę z nowizn dla bpa. Władysław Jagiełło nadaje Rosławowi plebanowi i kościołowi w Zbuczynie 2 łanów z niwami w 3 polach, 2 karczmy, 4 zagrodach, zezwala na wykopanie stawu na rzece Dębowicy oraz wolny przemiał w młynach królewskich w Zbuczynie i Wiśniowie, wyrąb w lasach Zbuczyn Wiśniów i Jagodna; uwalnia od obowiązku wypasu bydła. Bydło plebana miało być wypasane wspólnie z bydłem kmieci. W 1448 r. bp Zbigniew [Oleśnicki] przejął dla stołu biskupiego m.in. dziesięcinę snopkową z ról kmiecych w Zbuczynie. Ok Maciej pleban w Zbuczynie zgodził się na erygowanie parafii w Pruszynie. W 1471 r. bp Jan Lutkowic wyłączył z parafii Zbuczyn okręg parafii Pruszyn. W 1519 r. Maciej Taraskowski pleban w Zbuczynie. Następnie w 1522 r. Zygmunt I zezwolił, aby po śmierci lub rezygnacji obecnego plebana Macieja prezentować na plebanię w Zbuczynie Pawła Krasowskiego prepozyta kościelnego Wszystkich Świętych w Krakowie, plebana w Łukowie i notariusza królewskiego. W 1529 r. z dóbr zbuczyńskich była płacona dziesięcina snopkowa z ról kmiecych biskupowi. Natomiast zagrodnicy plebana mieli płacić czynsz po 18 gr. Pleban, 4 wikariusze i nauczyciel pobierali dziesięcinę z ról folwarcznych, sołtysich i od kmieci plebana w Zbuczynie w wysokości 1 grzywny, dziesięciny z ról folwarcznych we wsiach Borki, Bzów, Choja, Chromna, Cięlemęcz, Czepiele, Czuryły, Dziewule, Grodzisko, Iwanów Izdebki, Januszów, Jasionka, Karcze, Kornica, Królowa Niwa, Krzesk, Lipiny, Ługi, Marszczybrody. Modrzew, Olędy, Ostoje, Pióry, Pogonów, Radomyśl, Radzików, Rzążów, Sobice, Tarcze, Tchórzów, Wesoła, Wielgorz, Wiśniów, Wola Kamienna, Zabłocie, Zdany, Żórawiniec, Wysokinin-Maciejowięta. Dochód parafii łącznie z kolędą 4 grzywien ogółem wyniósł 167 grzywien, 6 groszy. W latach był dokonany pobór z 1 łanu kmiecego plebana i młyna. Okręg parafii obejmował w/w wsie oraz Boruty, Kaczory, Koziostany, Wolę Wiśniowską i Zawady. W 1531 r. wieś Zbuczyn miała 3 łany, plebana 1 łan, młynarza 1 łan i sołtysi 1 łan. W 1552 r. Zbuczyn był wsią królewską, która liczyła 41 osad i 10 karczmarzy uprawiających rolę. W 1580 r. właścicielem Zbuczyna 33

34 był Piotr Kosierski sługa starościński, który płacił od 12 włók i z dziesięciną 12 florenów, od półwłoczka co na dwór obróconego 5 groszy, od 6 zagród na rolach 1 floren 6 groszy, od 5 zagrodników bez ról 20 groszy de resto na sprawiedliwe oddanie wójt przysiągł. Wójtem był Jan Piechotka.W sumie płacono 14 florenów 1 grosz. W 1779 r. zbuczyńskie starostwo niegrodowe obejmowało miasto Zbuczyn z wsią i wójtostwem. Posiadał je Ignacy Cieszkowski, kasztelan liwski z żoną Franciszką z Sufczyńskich, opłacając kwarty 1102 złp 15 groszy. Na sejmie z Stany Rzeczypospolitej nadały te dobra narodowe w posiadanie Zielińskiemu chorążemu liwskiemu. W 1827 r. w Zbuczynie znajdowało się 47 domów, w których mieszkało 380 mieszkańców. W I poł. XIX w. Zbuczyn był majoratem rządowym, oddzielony od dóbr rządowych Wiszniów, w 1844 r. został nadany płk Mielnikow, którego obszar wynosił 3810 morgów ziemi. Natomiast folwark Zbuczyn obejmował 25 domów, 356 mieszkańców i 1585 morgów ziemi, zaś wieś Zbuczyn 27 domów, 239 mieszkańców i 924 morgów obszaru. Aktywną działalność mieszkańcy Zbuczyna zapisali w czasie powstania styczniowego 1863 r. Swoje korzenie związane ze Zbuczynem wywodzi, późniejszy naczelnik cywilny powiatu sokołowskiego w okresie działania Rządu Narodowego Jan Matliński Janko Sokół ożeniony z Matyldą Lisikiewicz. Za działalność powstańczą wielu mieszkańców Zbuczyna i gminy Zbuczyn zapłaciło wysoką cenę, m.in. Adam Lisikiewicz otrzymał 6 lat ciężkiej katorgi na dalekiej Syberii, Józef Wolnik vel Wolanin został skazany na 10 lat ciężkich robót na północy Syberii, zaś Stanisław Mołażewski-oficer ze Zbuczyna, otrzymał karę osiedlenia się na dalekiej Syberii bez prawa powrotu do Polski. Po upadku powstania styczniowego Zbuczyn był siedzibą gminy. W 1896 r. wójtem był Krystian Okniński, pisarzem Maciej Błaszczyk. W 1900 r. nastąpiła zmiana na stanowisku wójta. Funkcję tę objął Wojciech Dziewulski. W Zbuczynie znajdowała się siedziba V okręgu sądu gminnego. W 1896 r. sędzią był Eustachy Wojciechowski, ławnikami byli: Adam Krasuski, Stanisław Wroczyński, Józef Księżopolski, Jan Błoński. Następnie w latach sędzią był Stanisław Wroczyński, ławnikami byli: Ignacy Okniński, Paweł Pogonowski, Franciszek Pióro. Pisarzem w sądzie gminnym był Jan Błoński. W szkole zbuczyńskiej nauczycielem była w latach Wanda Żukowska. W II poł. XIX w. w skład gminy Zbuczyn wchodziły następujące wsie: Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłoć i Zbuczyn. W latach proboszczem parafii zbuczyńskiej był Nikodem Małachowski, wikarymi: Julian Święcicki, Władysław Wierzbicki, księżem rezydentem Leon Zakrzewski. W momencie wybuchu I wojny światowej na teren Zbuczyna przybył Stefan Pióro, z zamiarem założenia konspiracyjnej placówki Polskiej Organizacji Wojskowej. Komitet założycielski POW tworzyli: Franciszek Tarkowski, Aleksander Wierzejski, Bolesław Dziewulski i Piotr Wierzejski. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w listopadzie 1918 r. funkcję wójtów w Zbuczynie sprawo- 34

35 wali: Władysław Krasuski, Stanisław Barszcz i od 1937 r. do września 1939 r. Franciszek Zbucki. Na dzień 29 listopada 1920 r. wójtem gminy Zbuczyn był Władysław Krasuski zaś Radę Gminy tworzyli: Edward Chrominski (Dziewule), Adolf Iwanowski (Grodzisk), Stanisław Jastrzębski (Januszówka), Benedykt Baszkiewicz (Karcze), Paweł Jastrzębski (Okniny), Władysław Orzyłowski (Radomyśl), Benedykt Perka (Rówce), Józef Sobiczewski (Zabłocie), Konstanty Domański (Zbuczyn-Kolonia), Marceli Szufranek (Zbuczyn-Folwark), ks. Edward Markiewicz (Zbuczyn-Księżyzna). Jako zastępcy członków Rady Gminy byli: Leopold Próchenko, Józef Ostrowski, Antoni Wierzejski (Zbuczyn), Jan Borkowski (Radomyśl), Julian Rosiński, Władysław Królikowski (Zbuczyn). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w Zbuczynie w latach siedzibę miał Sąd Pokoju. W latach funkcję sędziego sprawowali Stanisław Wroczyński i Edmund Orzechowski. Ławnikami byli: Paweł Jastrzębski, Michał Mamcarz, W. Orzyłowski, P. Pogonowski, Aleksander Wierzejski, S. Wiśniewski. Funkcję sekretarza Sądu Pokoju sprawował Jan Błoński i W. Gawron. W 1919 r. w Zbuczynie funkcjonował posterunek policji, komendantem był kpr. Antoni Nowosielski. Następnie w 1922 r. została założona organizacja pod nazwą Związek Strzelecki z prezesem Aleksandrem Wierzejskim i komendantem Witoldem Protasiukiem. W 1921 r. Zbuczyn liczył 956 mieszkańców. Po klęsce Wojska Polskiego w czasie Wojny Obronnej we wrześniu 1939 r., Zbuczyn znalazł się w Generalnym Gubernatorstwie, dystrykcie warszawskim. Wójtem gminy był Witold Dziewulski z Grodziska. Na początku 1940 r. por. Bolesław Prochenka Lot zaczął tworzyć struktury Ośrodka V ZWZ Zbuczyn pod kryptonimem Wierzba. Duże zasługi dla rozwoju konspiracji wojskowej na terenie Zbuczyna i okolic, położył chor. Jan Gawinkowski Olszyna, który został wyznaczony na komendanta placówki Zbuczyn. Poza Armią Krajową na terenie Zbuczyna aktywnie działała siła zbrojna Obozu Narodowego-Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne. Struktury konspiracji narodowej tworzyli: Julian Radzikowski - przed wojną prezes koła SN w Zbuczynie i małżeństwo Irena i Jerzy Wojtkowscy. Jerzy Wojtkowski był synem Ludwika Wojtkowskiego-aptekarza, który w 1937 r. sprowadził się do Zbuczyna. Apteka Wojtkowskich w okresie okupacji pełniła rolę punktu kontaktowego i kolportażowego podlaskich narodowców. Jerzy Wojtkowski, pracował w aptece jako laborant, jednocześnie po nawiązaniu kontaktów z mjr. Wiktorem Chylińskim organizował struktury konspiracyjne NSZ na terenie gm. Zbuczyn pod kryptonimem kompania nr 204. W okresie Polski Rzeczpospolitej Ludowej Zbuczyn był siedzibą Gminnej Rady Narodowej. W latach miejscowość administracyjnie należała do województwa siedleckiego. W wyniku reformy administracyjnej od 1 stycznia 1999 r. Zbuczyn należy do powiatu siedleckiego i województwa mazowieckiego. 1 stycznia 2004 r. zmieniono nazwę miejscowości Zbuczyn Poduchowny na Zbuczyn. 35

36 45. ZDANY Pierwsza wzmianka historyczna o tej miejscowości pochodzi z 1529 r. i zapisana została pod nazwą Zdany, natomiast w 1531 r. Sdani. Była to własność szlachecka bez kmieci. W 1529 r. była pobierana dziesięcina w wysokości 2 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie, a w latach był dokonany pobór z 1 łanu. W 1580 r. Bartizel Mieczkowski dał pobór od wszystkich Zdanowskich, od 4 włók, które sami orzą, płacono 2 floreny, zaś w 1644 r. szlachta miała w posiadaniu 4 włóki ziemi. W 1827 r. w miejscowości Zdany było 30 domów i 166 mieszkańców. Pod koniec XIX w. było 22 domy, w których zamieszkiwało 122 mieszkańców, zaś obszar wsi wynosił 511 morgów ziemi. Obecnie administracyjnie wchodzi do gminy Zbuczyn. 46. ŻURAWIENIEC Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1508 r. i jest zapisana jako Zorawynyecz. Następnie nazwa tej wsi pojawia się w grupie wsi związanych w XVI w. wspólną nazwą Iwanów. W 1531 r. jest wzmiankowana jako wieś szlachty zagrodowej yecka pisana Zoravinyecz (Żórwieniec), podobna nazwa funkcjonowała w 1564 r., miała 2 łany. W 1580 r. nazwa wsi to Zorawiniecz zaś właściciel wsi Andrzej Krasuski od sąsiad swych, od 4 włók, które sami orzą, płacił 2 floreny, od zagrody bez roli 4 grosze. Razem płacono 2 floreny 4 grosze. Podobną nazwę pisano w 1589 i w latach 1620, W 1644 r. miejscowość ta liczyła 4 włóki szlacheckie ziemi. Zaś w XVIII w. pisano nazwę tej wsi Zurawiniec i Żurawieniec, zaś na mapie Perthées'a zaznaczono Iwanow Zurawienice. Natomiast w 1827 r. wieś liczyła 5 domów i 31 mieszkańców i była pisana jako Żurawieniec. W 1867 r. znajdowało się 371 morgów ziemi dworskiej i mieszkało 35 włościan. Pod koniec XIX w. Żurawieniec był wsią i folwarkiem, który administracyjnie przynależał do gminy Królowa Niwa i parafii Zbuczyn, który liczył 3 domy i 29 mieszkańców. Ostatni raz notowany w 1899 r., widnieje też na mapie z końca XIX w. Natomiast tej wsi nie ma już w spisie powszechnym z 1921 r. Bibliografia: Archiwum Państwowe w Lublinie: Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w., sygn. 49. Archiwum Państwowe w Siedlcach: Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn

37 Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 44. Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 72. Akta gminy Zbuczyn, sygn Cabaj Jarosław, Podanie Dworzańskie starostwa Wiśniewskiego 1777 roku, czyli jak Dymitr i Józefa Jabłonowscy dzierżawę królewszczyzny synowi przekazali, Historia i Świat, Nr 2/2013. Charczuk Wiesław, Działalność zbrojna żołnierzy wyklętych przeciwko władzy komunistycznej na terenie gminy Zbuczyn w latach , Radzyński Rocznik Humanistyczny, t. 11, Charczuk Wiesław, Dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Zbuczynie ( ), Siedlce Charczuk Wiesław, Formacje zbrojne Obozu Narodowego na Południowym Podlasiu w latach , Siedlce Charczuk Wiesław, Kartka z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Krzesku Nowym (lata ), Podlaski Kwartalnik Kulturalny nr 2, Charczuk Wiesław, Podlasianie rozstrzelani w Katyniu 1940 r. Próba analizy ofiar, [w:] Dzieje-filozofia-życie. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Iwanowi Akinczycowi w 70. rocznicę urodzin, red. Edward Jarmoch, Siedlce Charczuk Wiesław, Z dziejów Zbuczyna w XV-XXI wieku, Rocznik Międzyrzecki, t. XLII, Charczuk Wiesław, Zbrodnia ludobójstwa komunistycznego aparatu bezpieczeństwa dokonana na członkach opozycji antykomunistycznej w Siedlcach kwietnia 1945 roku, Siedlce Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa Dzieje Lubelszczyzny, t. III: Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego, opr. Stanisław Kuraś, Warszawa Dzieje Lubelszczyzny, t. IV: Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, opr. Stefan Wojciechowski, Anna Sochacka, Ryszard Szczygieł, Warszawa Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w., Archiwum Państwowe w Lublinie. Garbaczewski Jerzy, Krótki zarys dziejów wsi gminnych powiatu siedleckiego do 1948 r., Siedlce 2012 (mps). Garbaczewski Jerzy, Zarys historii siedleckiej policji (do 1948 r.), Siedlce

38 Góra Stanisław, Partyzantka na Podlasiu , Warszawa Grzegorek Leopold, Słownik biograficzny związanych z woj. Siedleckim twórców i krzewicieli kultury A-K, część I, Siedlce Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S.J., t. III, Lipsk Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie, opr. Marek Woliński, t. I, Szczecin Herbst Stanisław, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w l , oprac., Jerzy Zathey i Jerzy Reichan, Wrocław Kiryk Feliks, Z badań nad urbanizacją Lubelszczyzny w dobie Jagiellońskiej, Rocznik Naukowo-dydaktyczny WSP w Krakowie, Prace Historyczne VI, z. 43, Kondraciuk Natalia, Wieś Zbuczyn w latach , mps w zbiorach autora. Konspiracja i opór społeczny w Polsce Słownik biograficzny, t. III, Kraków- Warszawa-Wrocław Kordaczuk Sławomir, Powiat siedlecki. Przewodnik subiektywny, Warszawa Korneć Grażyna, Tajna oświata na południowym Podlasiu i wschodnim Mazowszu , Siedlce Krawczak Tadeusz, W szlacheckim zaścianku, Siedlce-Warszawa Księga dochodów beneficjentów diecezji krakowskiej z 1529 r. (tzw. Liber Retaxationum), wyd. Zofia Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław-Warszawa-Kraków Kumor S. Bolesłw, Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków Litak Stanisław, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI w., Roczniki Humanistyczne KUL, t. XII, z. 2, Litwiński Robert, Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach , Lublin Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. Andrzej Wyczański, Wrocław-Warszawa Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Augusta II Sasa , oprac. Henryk Gmiterek, Lublin Mazurkiewicz Józef, Jurydyki lubelskie, Wrocław Mączka Dorota, Powiat siedlecki , Siedlce Mądzik Marek, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, Annales Uniwersitatis Mariae Curie-Skłodowska, vol. LX,

39 Obzor Siedlckiej Guberni za god Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1877 god. Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1896 god. Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1901 god. Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1905 god. Plewczyński Marek, W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Siedlce , red. nauk. Edward Kospath-Pawłowski, Siedlce Powiat Siedlce w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych, Warszawa, b.d.w. Powiat Siedlecki, pod red. Czesława Górskiego, Siedlce Rejestry poborowe województwa lubelskiego. (Rejestr z r wyd. Adolf Pawiński), Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym opisana, t. IV, Warszawa Słownik Biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, pod red. Arkadiusza Kołodziejczyka przy współpracy Wiesława Charczuka i Dariusza Grzegorczuka, t. I, Siedlce Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, t. XIV, Warszawa Szafran Przemysław. Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin Walka i martyrologia nauczycielstwa na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu w latach okupacji hitlerowskiej, pr. zespołowa, Warszawa Zawadzka Aniela, Szkoła siedlecka w okresie okupacji hitlerowskiej , Warszawa Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, wyd. Stanisław Kuraś, t. I- II, Lublin Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. Stanisław Kuraś i Irena Sułkowska-Kurasiowa, t. I-VIII, Kraków-Wrocław

40 40

41 Leszek Zugaj (Lublin) Rozdział II Gmina i samorząd do 1795 roku Okolice Zbuczyna obecnie wchodzą w skład powiatu siedleckiego i województwa mazowieckiego, są zatem związane z regionem mazowieckim. Jednak przez wieki ten obszar należał do województwa lubelskiego, a wcześniej nawet sandomierskiego 20. Te tereny w czasach średniowiecza stanowiły wschodnie rubieże państwa polskiego. Po zjednoczeniu państwa polskiego na początku XIV wieku stanowiły część województwa sandomierskiego. Dopiero od 1474 r. powołano osobne województwo lubelskie na czele z wojewodą. Nowe województwo podzielone było na powiaty: lubelski, łukowski (zwany też ziemią łukowską) i urzędowski. Zbuczyn wchodził w skład powiatu łukowskiego stanowiącego północną część województwa lubelskiego 21. Zbuczyn i okolice na mapie Polski Wacława Grodeckiego opracowanej w 1562 roku w Bazylei W. Ćwik W., J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s Tamże. 22 Theatrum Orbis Terrarum / John Michalski// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. nacz. Bożena Bednarek-Michalska, Nr 1/2007 (82) luty. Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzysze- 41

42 Na czele województw stali wojewodowie mianowani przez króla. Ich władza była jednak symboliczna. W powiatach (w tym łukowskim) ustanawiano starostów grodowych. Do 1611 r. obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Następnie stał się on urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta w dawnym powiecie, a król go tylko zatwierdzał. Starosta grodowy był właściwym naczelnikiem powiatu. Do jego obowiązków należało sprawowanie w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako dzierżawca królewszczyznami (majątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe, ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. Starosta stał na czele władz grodzkich (powiatowych) stanowiących osobną hierarchię. Najważniejszą funkcją starosty było wykonywanie sądownictwa z zakresu czterech artykułów grodzkich (starościńskich) podpalenie, napad na drodze publicznej, najście na dom, zgwałcenie (sądownictwo karne). Posiedzenia tego sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych rokach grodzkich. Sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz podstarościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego. Posiadał nadto starosta prawo miecza, czyli obowiązek wykonywania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji jeżeli nie były one respektowane przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując porządku na swym terenie, a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię królewskie w powiecie brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), które przychodziły z kancelarii królewskiej, a on rozsyłał je do urzędników i dygnitarzy na swoim terenie 23. Powiat łukowski (ziemia łukowska) posiadała swojego odrębnego starostę. Najniższą jednostką podziału administracyjnego były parafie katolickie. Miały one często kształt terytorialny zbliżony do współczesnych gmin. Stanowiły okręgi pomocne przy zbieraniu podatków państwowych i lokalnych. Zarówno powiat łukowski jak i sąsiednie Podlasie (województwo podlaskie) zasiedlone było przede wszystkim przez drobną szlachtę. Pochodzili oni głównie z Mazowsza. Zbuczyn i okolice zostały zagospodarowane w końcu XIV i w XV stuleciu, po ustaniu niszczycielskich najazdów litewskich. Pierwsza wzmianka o Zbuczynie pochodzi z 1418 roku (Zbuczin), w tymże roku ta wioska stanowiąca własność królewską, stała się ośrodkiem nowej parafii. Zapewne już wcześniej miejscowość była ośrodkiem handlowym. Właśnie takie naturalne centra stawały się siedzibami parafii. Nowa parafia została wyłączona z rozległej parafii łukowskiej. Stało się tak na prośbę króla Władysława Jagiełły. Nową parafię utworzył ówczesny biskup krakowski Wojciech Jastrzębiec. Ciekawostką jest fakt, że ziemia łukowska podlegała wówczas pod odległy Ośrodek Diecezjalny w Krakowie. W skład nie Bibliotekarzy Polskich KWE, Tryb dostępu: - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN W. Krawczuk, Listy sejmikowe w świetle INSTRUCTUARIUM kancelarii królewskiej, [w:] Czasopismo- Prawno Historyczne, 1994, t. 46, z. 1-2, s

43 nowej parafii włączono wsie: Borki, Bzów, Choja, Chromna, Cielemęcz, Czepiele, Czuryły, Dziewule, Grodzisko, Iwanów Izdebki, Januszów, Jasionka, Karcze, Kornica, Królowa Niwa, Krzesk, Lipiny, Ługi, Marszczybrody, Modrzew, Olędy, Ostoje, Pióry, Pogonów, Radomyśl, Radzików, Rzążów, Sobice, Tarcze, Tchórzów, Wesoła, Wielgorz, Wiśniów, Wola Kamienna, Zabłocie, Zdany, Żórawiniec, Wysokinin-Maciejowięta, Boruty, Kaczory, Koziostany, Wola Wiśniowska i Zawady 24. W tym czasie sieć osadnicza w rejonie Zbuczyna była już w większości ustanowiona i funkcjonuje do tej pory. Tylko sporadycznie niektóre miejscowości współczesnej gminy powstały dużo później, po XVI stuleciu (na przykład Lucynów dopiero w XIX wieku). Poniższa tabela ilustruje wykaz sołectw współczesnej Gminy Zbuczyn i daty pierwszych wzmianek historycznych: Miejscowość Pierwsza wzmianka Dawna nazwa Borki Kosy 1507 Kosy 25 Borki Wyrki 1529 Wyrky 26 Bzów 1409 Bzowski 27 Choja 1529 Choja 28 Chromna 1529 Chromna 29 Cielemęc 1430 Cielemeczka 30 Czuryły 1529 Czvrily 31 Dziewule 1441 Dziewlie 32 Grochówka 1498 Grochove 33 Grodzisk 1441 Grodzisk 34 Izdebki 1416 Blasey 35 Janoszówka 1529 Janussow 36 Jasionka 1441 Jassona Dzieje Lubelszczyzny, tom III, słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, opr. S. Kuraś, Warszawa 1983, s Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, t. I-VIII, Kraków , t. I, s Tamże, t. I, s Tamże, t. I, s Tamże, t. II, s Tamże, t. II, s Tamże, t. II, s Tamże, t. II, s Tamże, t. II, s Tamże, t. III, s Tamże, t. III, s Tamże, t. III, s Tamże, t. IV, s Tamże, t. IV, s

44 Karcze 1510 Karcze 38 Krzesk 1409, 1529 Krzesky, Królowa Niwa 39 Kwasy 1529 Qwassy 40 Lipiny 1507 Lipiny 41 Łęcznowola 1529 Ląka 42 Ługi Rętki i Ługi Wielkie 1507 Othy 43 Maciejowice 1522 Maciejowice 44 Modrzew 1508 Modrzew 45 Olędy 1475 Olondy Pogonów 1507 Pogonów Rówce Brak danych Brak danych Rzążew 1531 Rzasow 46 Smolanka 1529 Smolanka alias Wola Krasuska 47 Sobicze 1507 Sobice 48 Stary Krzesk 1429 Krzesko 49 Świercze 1529 Borki-Świercze 50 Tarcze 1529 Tacze 51 Tchórzew 1531 Tchorzów-Główki 52 Tchórzew Plewki 1507 Tchórzów-Plewki 53 Tęczki 1529 Wysokinin Tęczki 54 Wesółka 1514 Wola Wesoła 55 Zawady 1514 Zawady 56 Zdany 1529 Zdany Tamże, t. IV, s Tamże, t. V, s Tamże, t. V, s Tamże, t. V, s Tamże, t. VI, s Tamże, t. VI, s Tamże, t. VI, s Tamże, t. VII, s Dzieje Lubelszczyzny, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże. 54 Tamże, s Tamże, s Tamże, s

45 W większości były to wioski drobnoszlacheckie zamieszkałe przez szlachtę, pełnoprawnych obywateli dawnej Rzeczpospolitej. Szlachta łukowska miała możliwość uczestniczenia w sejmikach lubelskich odbywających się w Bronowicach (dziś dzielnica Lublina). Sejmik był podstawowym organem samorządu szlacheckiego. Na sejmikach wybierano posłów (sejmik elekcyjny), wysłuchiwano relacji posłów (sejmik relacyjny), omawiano sprawy gospodarcze i podejmowano uchwały w tej sprawie (sejmiki gospodarcze), wybierano też deputatów (sędziów) do Trybunału Koronnego. Każdy szlachcic miał też prawo uczestnictwa w sejmie elekcyjnym wybierającym króla 58. Teoretycznie sam mógł nawet zostać królem 59. W każdym z powiatów istniało szereg urzędów (podkomorzy, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy...), z którymi czasem nie wiązały się żadne rzeczywiste funkcje: Z życiem codziennym szlachty nierozdzielnie były związane godności ziemskie, stanowiące ustawiczny przedmiot jej zabiegów. Dodawały splendoru nazwisku i czyniły szlachectwo pełnym 60. Szlachta posiadała też prawo do własnego sądownictwa ziemskiego. Wybierano sędziów ziemskich, którzy sądzili sprawy cywilne szlachty. Sąd ziemski zbierał się w Łukowie, ale też często w innych mniejszych ośrodkach, w tym także w Zbuczynie 61. Zatem prawie cała ludność parafii Zbuczyn posiadała pełne prawa publiczne i własny samorząd ziemski w postaci sejmików i własnego sądownictwa. Nieco inaczej wyglądało to w przypadku ludności chłopskiej. W końcu XIV wieku, po ustaniu najazdów litewskich, zasiedlono na nowo te opustoszałe tereny. Prawie wszystkie grunty w okolicy późniejszego Zbuczyna rozdano drobnej szlachcie, która sama zajęła sie zagospodarowaniem nowym obszarów. Późniejszy Zbuczyn pozostał własnością królewską. Należało zachęcić chłopów do osadnictwa w tej wsi. Wieś zorganizowano na tak zwanym prawie niemieckim, w odróżnieniu od wcześniej stosowanego prawa polskiego. Prawo niemieckie był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi. W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwości rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. W takich wsiach chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając głównie czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Miał też prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. 57 Tamże, s A. Lityński, Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce ( ), Katowice 1974, passim. 59 Na przykład pradziadkowie późniejszego króla Jana III Sobieskiego pochodzili z małej wioski Sobieszyn koło Ryk. 60 J. Topolski, Polska w czasach nowożytnych , Poznań 1999, s Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków

46 Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą wiejską 62. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były z prawa polskiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję wojewodów i kasztelanów. W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak wójt, sołtys, ławnicy. Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojowych. Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z wolnością osobistą niezależnie od pochodzenia. Ziemia była dziedziczną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa określano w łanach, po polsku zwano je włóką. Było to około ha 63. Od XVI wieku ograniczano samodzielność wsi na prawie niemieckim. Rola wójtów (sołtysów) spadła. Jak wspomniano wyżej Zbuczyn pozostawał wsią królewską, jednak z czasem stał się siedzibą starostwa niegrodowego, czyli zespołu dóbr królewskich na czele ze starostą, który jednak nie posiadał uprawnień sądowych nad ludnością (starosta królewski stał na czele sądu grodzkiego). Zbuczyn jako siedziba starostwa niegrodowego, parafii i miejsce odbywania targów zyskiwał na znaczeniu. Położony był przy ważnym szlaku handlowym. W 1658 r. król potwierdził tygodniowe targi w Zbuczynie 64. Coraz częściej nazywano Zbuczyn miastem, czy też miasteczkiem, jednak nie posiadał on praw miejskich 65. Zapewne dzierżawcy królewskiego Zbuczyna chcieli poprzez nazywanie tych dóbr miastem podnieść swój prestiż. W 1740 r. król August III Sas oficjalnie pozbawił Zbuczyn praw miejskich, których nigdy nie posiadał. System ekonomiczny w Polsce XVII i XVIII wieku zwano gospodarką folwarczno-pańszczyźnianą. Dominacja szlachty doprowadziła do regresu cywilizacyjnego kraju. Na to nałożyły się liczne wojny czasów XVII i XVIII wieku. Jednak nawet w tym ciężkim dla wsi okresie istniały pewne formy samorządu. Nazywano je prawem gromadzkim. Gromadę tworzyła cała ludność danej wsi. Na czele gromady stał wybierany przez nią wójt lub sołtys. Miał on do pomocy ławników i dziesiętników. Ludność wiejska w tym czasie formalnie była poddana danemu panu, ale jako całość gromada stanowiła pewną siłę, z którą pan musiał się liczyć i respektować jej uprawnienia zwyczajowe. Ustalanie czynszów i danin na rzecz starosty należało do wspólnych porozumień gromady i starosty. Wśród mieszkańców wsi - gromady istniały różne kategorie chłopów: kmiecie, dzierżawiący grunty dziedzicznie oraz zagrodnicy, chałupnicy i komornicy, stanowiący różne kategorie chłopów, od posiadających dożywotnio kawałek gruntu, poprzez dzierżawiących grunt dożywotnio, 62 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, pod red. J. Leskiewiczowej, t. I, Warszawa 1964, s Tamże. 64 J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej, w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Białystok 1990, s Tamże. 46

47 po robotników rolnych. Gromada wiejska stanowiła też własne sądownictwo pod przewodnictwem ławy wiejskiej. Na tak zwanych sądach rugowych wybierany przez gromadę ławnik musiał oddawać rug, co oznaczało, że stawał się oskarżycielem publicznym we wszystkich przestępstwach popełnianych przez mieszkańców gromady od czasu ostatniego sądu. Stosowano kary pieniężne lub chłostę. Za zabójstwo stosowano karę śmierci przez ścięcie. Za zdradę pana lub gromady - odebranie gruntu. Karę oznaczała ława wiejska, a dziedzic ją zatwierdzał lub łagodził 66. Mieszkańcy wsi królewskich posiadali jeszcze jedno ważne uprawnienie, przysługiwała im możliwość skargi na działalność starosty do sądów referendarskich (w Warszawie). 66 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924, s

48 Fragment spisu podatkowego z 1531 r Źródła Dziejowe Polski tom XV, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisane przez Adolfa Pawińskiego, Małopolska t. IV, Warszawa 1886, s

49 Fragment spisu podatkowego z 1531 roku Tamże, s

50 Mapa Rzeczpospolitej z 1772 r. z zaznaczonym Zbuczynem Le Royaume de POlogne, divise ne fes Duches et Provinces, et subdivise en Palatinats, Avec Prowilege

51 Leszek Zugaj (Lublin) Rozdział III Gmina Zbuczyn w latach W 1795 r. upadła I Rzeczpospolita. Lubelszczyzna została zajęta przez Cesarstwo Austrii. Ziemie zajęte przez Austriaków w ramach III rozbioru Polski zostały nazwane Galicją Zachodnią. Tę prowincję podzielono na cyrkuły, w tym cyrkuł łukowski ze Zbuczynem 70. Wkrótce połączono cyrkuły w większe jednostki. Zbuczyn w 1802 r. włączono do cyrkułu bialskiego 71. Krótki okres rządów austriackich cechował się wieloma zmianami administracyjnymi, ale nie odegrały one większej roli w późniejszych podziałach. W 1807 r., w wyniku wygranych wojen Napoleon cesarz Francji doprowadził do utworzenia Księstwa Warszawskiego z ziem II i III zaboru pruskiego. W 1809 r. wojska Księstwa Warszawskiego oraz wojska francuskie rozpoczęły wojnę z Austrią. Austria przegrała wojnę i cała dawna Galicja Zachodnia, w tym Lubelszczyzna weszła w skład Księstwa Warszawskiego. W ten sposób Zbuczyn stał się częścią Księstwa. W czasach austriackich Zbuczyn stanowił własność rządową i tak też było w czasach Księstwa Warszawskiego i następnych latach 72. Księstwo Warszawskie było namiastką państwa polskiego podległą całkowicie woli Napoleona i podporządkowane jego polityce wojennej. W czasach Księstwa Warszawskiego podzielono kraj na nowe jednostki administracyjne. Władze Księstwa Warszawskiego nie chciały odwoływać się do dawnych podziałów terytorialnych z czasów I Rzeczpospolitej ani do podziałów z czasów zaboru austriackiego. Oparto się głównie na granicach naturalnych (np. rzeki). Nowy podział administracyjny nie wszystkim się podobał, ale mimo początkowych oporów ze strony społeczeństwa ( ) podział ten jest o wiele bardziej racjonalny i korzystny z punktu widzenia interesów ludności aniżeli dotychczasowe podziały. Jest rzeczą godną podkreślenia, iż stał się on podstawą prawie wszystkich późniejszych podziałów tej części kraju w XIX i XX wieku 73. W początkach 1810 r. Lubelszczyznę podzielono na departamenty (na czele z prefektami) 70 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s Tamże. 72 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna,..., s Tamże. 51

52 i powiaty (na czele z podprefektami) 74. Utworzono w tym czasie departament podlaski z siedzibą w Siedlcach. W ramach departamentu powołano między innymi powiat siedlecki ze Zbuczynem 75. W czasach Księstwa Warszawskiego został zapoczątkowany samorząd gminny. Utworzono gminy miejskie wiejskie, mające pewne formy samorządu, ale pod ścisłą kontrolą właścicieli ziemskich, którzy sprawowali również obligatoryjnie urząd wójta. Każda wieś stanowiła oddzielną gminę wiejską 76. Zbuczyn i okolice. Mapa austriacka z 1803 roku (Carte von West Gallizien, Erzherzog Carl 1808) 77. W 1815 r., wraz z upadkiem Napoleona Bonaparte, upadło również Księstwo Warszawskie. Na gruzach tego państwa powstało Królestwo Polskie pod berłem cara Rosji. Rosjanie przejęli system administracyjny dawnego państwa. Nowe przepisy o podziale administracyjnym weszły w życie 16 stycznia 1816 r. Według nowych regulacji departamenty zostały nazwane województwami i nie zmieniły kształtu. Utworzono zatem województwo podlaskie (dawny departament siedlecki) 78. Utrzymano też powiaty, które miały być odtąd tylko okręgiem wyborczym. Rosjanie wprowadzili za to nowy 74 Tamże. 75 Tamże. 76 Dekret z 23 lutego 1809 roku (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, nr 1-12, 1810, s ). 77 Carte von West Gallizien, Erzherzog Carl W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna,..., s

53 podział na obwody skupiające po kilka powiatów w ramach województw. Zbuczyn włączono w skład obwodu siedleckiego i powiatu siedleckiego 79. Po powstaniu listopadowym nastąpił nacisk na unifikację Królestwa Polskiego z Rosją. Ukazem carskim z 8 marca 1837 r. województwa przemianowano na gubernie. Właśnie gubernie były podstawową jednostką podziału w carskiej Rosji. Dodatkowo od 1842 r. obwody przemianowano na powiaty, a dawne powiaty na okręgi. Funkcjonował podział kraju na gubernie, powiaty i okręgi bez większego znaczenia. Rozpoczęła działalność gubernia podlaska, która dzieliła się na powiaty: łukowski, bialski, radzyński i siedlecki (ze Zbuczynem) 80. Organizacja gmin wiejskich w Królestwie Polskim (po 1815 r.) pozostawała praktycznie taka sama jak w czasach Księstwa Warszawskiego 81. Dopiero w 1859 r. władze przeprowadziły ważną reformę ustroju gminnego. Od tej pory gmina musiała składać się z przynajmniej 50 dymów 82 pod zarządem jednego wójta. Powołano zatem większe jednostki terytorialne. Jeżeli jeden właściciel ziemski miał co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje (sprawna umiejętność czytania i pisania), to zostawał wójtem. Mniejsze majątki ziemskie mogły być połączone w jedną gminę. Właściciele ziemscy sami wybierali spośród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenia przez Komisję Rządową do Spraw Wewnętrznych. Jeżeli przedstawiony kandydat nie miał kwalifikacji, właściciele musieli przedstawić inną osobę. W razie kłopotów ze znalezieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rządowa na koszt właścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszkańców, zatwierdzonych przez naczelnika powiatu. Na wsiach powołano sołtysów wybieranych przez społeczność wiejską 83. W ten sposób każda wieś w okolicy Zbuczyna stanowiła oddzielną gminę wiejską z własnym wójtem. Dopiero w 1859 r. powołano większe gminy skupiające po kilka, kilkanaście wsi. 79 Tamże. 80 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna,...,s T. Mencel, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s Inaczej domów. 83 Tamże, s

54 Zbuczyn na mapie Królestwa Polskiego z 1826 roku 84. Zbuczyn i okolice w 1839 roku Mapa jeneralna województwa kaliskiego ułożona według najlepszych źródeł przez Juliusza Colberg, Warszawa Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa

55 Fragment: Dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1859 roku. Dekret o reformie podziału gmin wiejskich (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1859, s. 5). 55

56 56

57 Leszek Zugaj (Lublin) Rozdział IV Gmina Zbuczyn w latach W 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przystąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odciągnąć chłopów od walki. Ziemia dworska użytkowana przez nich stała się ich własnością. W każdej wsi przystąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne osobne dla poszczególnych miejscowości, w których dokładnie określono ilość gruntów należących do każdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki gruntów. Chłopi musieli spłacić otrzymaną ziemię, ale dostawali ją na własność. Zmieniło to zupełnie stosunki własnościowe na polskiej wsi. Drugą reformą władz carskich było powołanie samorządowych gmin wiejskich. Ukaz carski z 1864 r. zupełnie zmienił ustrój gminny na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i została oddzielona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urzędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia 86. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Ukaz carski wprowadzający ustrój samorządu gminnego został podpisany w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 r 87. Od tej pory każda gmina składała się z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezależnie od podziałów własności dworskiej. Utworzono gromady wiejskie na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem 88. Jak wspomniano wyżej, w 1864 r. nadano nowy ustrój gminom funkcjonującym od 1859 r. Ich granice początkowo pozostawały bez zmian. Najważniejsze było to, że nowe gminy zbiorowe były wyłączone spod władzy właścicieli ziemskich. W 1866 r. przystąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji państwa. Miało to na celu unifikację tego kraju z Cesarstwem Rosji. Z początkiem 1867 r. zreorganizowano podział na gubernie. Powołano gubernię siedlecką wraz z okolicami Zbuczyna 89. W ramach tejże 86 J. Szumski., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, Studia Łomżyńskie, 1996, t. IV, s Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1864, s. 37 i n. 88 Tamże. 89 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I-XIV. Warszawa , t. IX, s

58 guberni powołano między innymi powiaty: siedlecki i łukowski. Wraz z reformą gubernialno-powiatową przeprowadzono nowy podział na gminy wiejskie w ramach guberni i powiatów. Mniej więcej z dwóch gmin, z czasów 1859 r., powołano jedną nową gminę. Zmiany zostały ogłoszone z końcem 1866 r. (19/31 grudnia) i weszły w życie z początkiem 1867 r. 90 W ramach powiatu siedleckiego powołano między innymi gminy: Zbuczyn, Czuryły, Jasionka, Pióry, Królowa Niwa. W składzie tychże gmin znajdowały się obszary współczesnej Gminy Zbuczyn. Obszar współczesnej Gminy wchodził też w skład sąsiednich powiatów. W powiecie łukowskim w gminie Jakusze znajdowały się miejscowości: Maciejowice i Tęczki, natomiast w gminie Krasusy, w tym samym powiecie, znajdowały się miejscowości: Łęcznowola, Smolanka kolonia, Smolanka wieś. Fragment mapy Królestwa Polskiego z przełomu XIX i XX wieku Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279 i n. 91 Podział administracyjny Królestwa Polskiego, według map Centralnego Komitetu Statystycznego, Warszawa

59 Nagłówek aktu powołania gmin wiejskich na przełomie 1866 i 1867 roku (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279). 59

60 Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni siedleckiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s wersja rosyjska). 60

61 Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni siedleckiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s wersja polska). 61

62 W tym miejscu należy opisać ówczesny ustrój gminny, ponieważ w większości obowiązywał aż do 1933 r. 92 Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne, w którym mogli brać udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu na wyznanie. Należało mieć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczyć w obradach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: sędziowie pokoju, duchowni, urzędnicy policji powiatowej oraz osoby pozostające pod nadzorem policji. Zebrania gminne odbywały się raz na kwartał pod przewodnictwem wójta. Wójt mógł zwołać też nadzwyczajne zebrania. W przypadku, gdy wójt kandydował ponownie na urząd lub też składał sprawozdanie finansowe, zebraniu przewodził wybrany przez zebranych sołtys lub najstarszy wiekiem sołtys. Do uprawnień zebrania gminnego należało: wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urzędników gminnych, uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotyczących całej gminy, przeznaczenie środków opiekuńczych i na urządzenie szkół gminnych, ustanowienie działań i rachunków osób z wyboru w gminie pracujących, rozporządzanie nieruchomym majątkiem całej gminy, wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy, wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego prawa lub innych postanowień zajdzie potrzeba wyrażenia zgody całej gminy lub wypowiedzenia się. Do ważności uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecność przynajmniej połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomyślnie lub większością głosów, a w przypadku równości decydował głos wójta. Każdy uprawniony miał jeden głos. W przypadku rozpatrywania spraw zamiany, sprzedaży czy regulacji gruntów gminnych potrzebna była zgoda przynajmniej dwóch trzecich wszystkich uprawnionych gospodarzy. Uchwały zapisywane były w specjalnej księdze. Mogło się zdarzyć, że zebranie gminne nie dokonało rozkładów podatków nałożonych na gminę. W tym przypadku wójt po porozumieniu z ławnikami i sołtysami sam nakładał podatki na poszczególne gromady. Uchwały zebrania gminnego nie wymagały zatwierdzania przez naczelnika powiatu, jeśli podejmowane były w ramach kompetencji. W praktyce naczelnik powiatu osobiście lub poprzez swoich przedstawicieli kierował często obradami zebrania gminnego. W czasach carskich wybory wójtów przebiegały nie zawsze zgodnie z prawem. Podczas zebrań gminnych częstowano wódką, piwem pozyskując w ten sposób głosy. Według ukazu carskiego gmina dzieliła się na gromady. Gromada składała się z włościan jednej wsi lub kolonii posiadających w niej prawo własności lub jakąkolwiek 92 Na podstawie ukazu carskiego z 2 marca 1864 roku i J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, Studia Łomżyńskie, 1996, t. IV, s

63 nieruchomość. Takim gospodarzom przysługiwało prawo głosu na zebraniach gromadzkich, w których nie mogli uczestniczyć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rolni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt lub sołtys. Mogli w nim uczestniczyć pełnoletni właściciele nieruchomości na terenie gromady. Od 1880 r. mogły w nich także uczestniczyć kobiety właścicielki gruntów. Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporządzało mieniem wspólnym (gromadzkim) oraz naradzało się w sprawach całej gromady. Ukaz carski o urządzeniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, tom 62, rok 1864, s. 37). 63

64 Wójt gminy. Władza wójta rozciągała się na wszystkich mieszkańców gminy. Był on zobowiązany: donosić zwierzchności o samowolnie wydalających się z gminy i o popełnionych w gminie nieporządkach, donosić zwierzchności policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie wypadkach jak pożary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp., zabezpieczać ślady przestępstw, dochodzić i zatrzymywać winowajców, wykonywać wyroki sądów, zwoływać i zamykać zebranie gminne, wnosić sprawy pod jego obrady, mieć nadzór nad urzędnikami i sołtysami, czuwać nad wypełnieniem rządowych i gminnych powinności oraz wojskowego zaciągu, mieć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie, przestrzegać rzetelności miar i wag w publicznych miejscach sprzedaży, opiekować się ubogimi, sierotami i dotkniętymi kalectwem lub chorobą. W ukazie carskim zapisano: wójt winien się naradzać z ławnikami i sołtysami i wzywać ich do wspólnego z sobą działania, a w szczególności w tych sprawach, które dotyczą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy. Wójt miał prawo ukarać każdego w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub karą pieniężną do wysokości 1 rubla z zamianą na dwudniową robotę publiczną. Wójt miał prawo kontrolować świadectwa osób przejeżdżających przez gminę i czasowo na jej terenie przebywających. Miał prawo przywoływać do urzędu każdą osobę oraz przeprowadzać rewizję prywatnych domów w obecności dwóch ławników lub sołtysów. Wójt był na terenie gminy przedstawicielem i wykonawcą władzy państwowej oraz wykonawcą uchwał zgromadzenia gminnego. Urzędnicy gminni składali przysięgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadczeń w naturze i służby wojskowej. Jeżeli wójt przez dwie kadencje sprawował należycie urząd, mógł zwolnić od służby wojskowej syna lub krewnego. Była to poważna zachęta dla wójtów. Wójt posługiwał się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł być ukarany. Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Każda wieś lub kolonia stanowiła oddzielną gromadę wiejską z wybieranym spośród mieszkańców sołtysem. Sołtys miał następujące uprawnienia: zwoływać i zamykać zebranie gromadzkie oraz czuwać nad porządkiem na zebraniach, wnosić pod obrady zebrania gromadzkiego sprawy dotyczące dobra gromady, 64

65 wykonywać uchwały zebrania gromady. W gromadach, w których nie było osobnego poborcy podatkowego zbieraniem podatków zajmował się właśnie sołtys. Podobnie jak wójt w gminie, tak i sołtys w gromadzie mógł ukarać winnych. Prowadzeniem ksiąg gminnych zajmował się pisarz gminny. Sprawował swoje obowiązki pod nadzorem wójta. Pisarz pociągany był do odpowiedzialności za brak dokładności w treści podjętych uchwał. Zdarzało się czasem, że gmina nie miała dość środków na utrzymanie pisarza, wtedy obowiązki prowadzenia ksiąg spadały na wójta. Pisarz był przyjmowany do gminy na zasadzie najmu, kontraktu za zgodą wójta, ławników i sołtysów lub też na zasadzie uchwały zebrania gminnego. Osoba piastująca stanowisko pisarza musiała być wykształcona. Władze powiatowe, według ukazu, miały czuwać nad tym, aby pisarze nie przywłaszczyli sobie zbyt wielkiej władzy. W praktyce pisarze często stawali się faktycznymi kierownikami pracy w gminie. Urzędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawować osoby poniżej 25 roku życia, niechrześcijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przestępstwa oraz osoby pozostające pod dozorem policji lub sądu. Umiejętność czytania i pisania nie była konieczna, aby zostać urzędnikiem gminnym, z wyjątkiem pisarza. Kadencja urzędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata. Na wójtów i sołtysów zebranie gminne lub gromadzkie wybierało dwóch kandydatów. Jednego z nich zatwierdzał naczelnik powiatu, drugi zostawał zastępcą (podwójcim, podsołtysem). Naczelnik powiatu mógł nie dopuścić do urzędowania niewygodnych dla siebie osób i zarządzał ponowne wybory. Wójt i sołtysi obejmowali urzędy po zaprzysiężeniu przez naczelnika powiatu. Wójta ze stanowiska mógł zwolnić gubernator, natomiast sołtysa naczelnik powiatu. Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne. Od 1876 r. ławnicy byli tylko urzędnikami sądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłatnie. Władze carskie generalnie chciały na urzędach wójtów widzieć chłopów, odsuwano szlachtę i ziemian. Wójt i sołtysi łączyli władzę samorządową oraz państwową. Wypełniali różne czynności zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki i funkcje porządkowe. Nieraz zlecone zadania wypełniały cały czas wójtów czy sołtysów. Praktyka stale wskazywała, że rząd nad gminą sprawował naczelnik powiatu i starszy strażnik ziemski za pośrednictwem posłusznych sobie wójtów. Naczelnik dysponował prawnymi, jak i pozaprawnymi możliwościami, aby nieposłusznego wójta podporządkować, bądź usunąć z urzędu 93. Gminy wiejskie początkowo były też po części organem sądowniczym dla miejscowej ludności, powstały sądy gminne na czele z wój- 93 J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, Studia Łomżyńskie, 1996, tom IV, s

66 tem i ławnikami. Od wyroków takiego sądu nie było odwołania 94. W 1876 r. zreformowano system sądownictwa podstawowego. Sądy oddzielono od gmin. Powstały okręgi sądowe złożone z dwóch lub więcej gmin na czele z sędziami pokoju oraz ławnikami. Sędzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. Sądy te zajmowały się cywilnymi sprawami mieszkańców 95. Opisy powyżej wymienionych gmin w okolicy Zbuczyna można odnaleźć w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z końca XIX wieku. Gmina Zbuczyn liczyła morgów obszaru i 2562 mieszkańców (dane z około 1895 roku), wśród ludności na stałe zamieszkującej gminę było: 13 prawosławnych, 1 protestant, 156 wyznania mojżeszowego. W skład gminy wchodziły: Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłoć i Zbuczyn 96. Gmina Czuryły, w końcu XIX wieku liczyła: 2072 mieszkańców, 8219 morgów obszaru, należała do sądu gminnego okręgu II w osadzie Mordy, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Czuryły był we wsi Tarcze. W skład gminy wchodziły: Bzów, Choja, Cielemięc, Czuryły, Krzymosze, Lipiny, Ługi Wielkie, Olendy, Radzików-Stopki, Tarcze, Wielgorz, Zdany 97. Gmina Jasionka w tym samym czasie należała do sądu gminnego okręgu V w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Jasionka był we wsi Borki Wyryki. Gmina liczyła: 1203 mieszkańców i 4870 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły: Borki Kosiorki, Borki Kosy, Borki Poduchy, Borki Sołdy, Borki Wyryki, Chromna, Jasionka, Ługi Rętki i Świercze 98. Gmina Pióry w końcu XIX wieku należała do sądu gminnego okręgu V w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Pióry mieścił się we wsi Modrzew. Gmina liczyła 2361 mieszkańców i 8920 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły: Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Wąsy, Iwanów Kijki, Iwanów Przywory, Modrzew, Ostoje, Pióry Pytki, Pióry Wielkie, Radzików Kornica, Radzików Ocoki, Radzików Wielki, Rząrzew i Sobice 99. Gmina Królowa Niwa także należała do powiatu siedleckiego, sądu gminnego okręgu V w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Gmina liczyła 2040 mieszkańców i 8611 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły: Izdebki Kośmidry, Kamionowa Wólka, Królowa Niwa, Krzesk Stary, Kwasy, Pogonów, Popas, Tchórzew, Tchórzew Główki, Tchórzew Plewki, Tchórzew Rogale, Wesółka i Zawady Tamże. 95 Tamże. 96 Słownik Geograficzny, s Tamże, t. I, s Tamże, t. III, s Tamże, t. VIII, s Tamże, t. IV, s

67 Mapa części powiatu siedleckiego 1907 roku 101. Do 1912 r. funkcjonowała gubernia siedlecka. Następnie została zlikwidowana i włączona w skład guberni lubelskiej 102. Ówczesne gminy były narzędziem rusyfikacji. W urzędach gmin prowadzono korespondencję po rosyjsku. Pisarze gminni musieli znać ten język i często byli to Rosjanie. Szkolnictwo także prowadzono po rosyjsku. Dodatkowo każdy mieszkaniec gminy musiał płacić dość duże podatki na utrzymanie szkół. Powodowało to opór ludności wiejskiej. Gminy powyższe funkcjonowała w guberni lubelskiej i w powiatach siedleckim oraz łukowskim od 1915 r. Latem 1914 r. rozpoczęła się I wojna światowa. Wkrótce działania wojenne wkroczyły na terytorium Królestwa Polskiego. Jesienią 1915 r. całe Królestwo Polskie zostało zajęte przez wojska niemieckie i austro-węgierskie. Okolice Siedlec włączono w skład niemieckiej strefy okupacyjnej. Rosjanie ustąpili na wschód likwidując urzędy i zabierając ze sobą wszelkie akta 103. Dla ziem okupowanych przez Niemców utworzono Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, a dla ziem austriackich Generał Gubernatorstwo Lubelskie. Działania wojenne bardzo wyniszczyły kraj. Niemcy rozpoczęli pobór kontyngentów. Spowodowało to szybkie ubożenie ludności. Niemcy i Austriacy pozwalali 101 J. K. Bazewicz, Atlas Geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna,..., s M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s

68 na działalność organizacji o charakterze charytatywnym. W gminach powołano komitety obywatelskie w celu niesienia pomocy i zaspokajania potrzeb mieszkańców oraz współdziałania z władzami. Nadal działały urzędy gminne z wójtem na czele, podległe całkowicie władzy okupacyjnej. Nowością było to, że akta spisywano w języku polskim W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna..., s

69 Leszek Zugaj (Lublin) Rozdział V Gmina Zbuczyn w latach Jesienią 1918 r. wojskowa władza austro- węgierska i niemiecka załamała się. Już 7 listopada 1918 r. w Lublinie ogłoszono powstanie Rządu Ludowego Republiki Polskiej. Gdy w kilka dni później Józef Piłsudski wyruszał z Magdeburga (z obozu dla internowanych) zamierzał przyjechać właśnie do Lublina, ale Rada Regencyjna w Warszawie 105 przekazała mu swoje uprawnienia i wkrótce także rząd lubelski podporządkował się Piłsudskiemu 106. Władze lokalne tworzono w oparciu o dawne powiaty. Początkowo rządzili nimi komisarze wyznaczeni przez rząd w Warszawie, następnie starostowie. W sierpniu 1919 r. powołano województwo lubelskie wraz z powiatami łukowskim i siedleckim 107. Odrodzone państwo tworzono z czterech różnych jednostek państwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o różnych tradycjach, językach urzędowych i różnych ustrojach samorządu. Zewsząd zagrażali wrogowie. Początkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odrębne dla dawnych zaborów ustroje samorządu lokalnego. Na obszarze byłego Królestwa Polskiego utrzymano w mocy ustawę o samorządzie gminnym z marca 1864 r. Zmodyfikowano ją jednak dekretem Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r. Według dekretu Naczelnika Państwa gmina, tak jak poprzednio, pozostała formą samorządu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie sołectwa. Nadal główną instytucją gminy pozostało zgromadzenie gminne, odtąd mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym także kobiety) bez względu na stan majątkowy. Zebrania winny odbywać się raz na kwartał, w praktyce działo się to w miarę potrzeby, najczęściej raz w roku dla uchwalenia budżetu. Zgromadzenie zajmowało się sprawami majątku gminy, zatwierdzało budżet, zajmowało się sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochroną zdrowia, opieką nad ubogimi 108. Co roku zebranie gminne uchwalało budżet. Koszty działalności gminy pokrywano we własnym zakresie. Dochody pochodziły z majątku 105 Powstała z inicjatywy Niemców w czasie I wojny światowej. 106 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna..., s Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919, nr 65, poz Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz

70 gminy, ze świadczeń od mieszkańców i dodatków do państwowego podatku gruntowego (gmina pobierała podatki państwowe) liczonego od 1 ha. Czasem ustalano dodatkowe podatki, na przykład od zbytku mieszkaniowego. Płaciły go osoby posiadające wolne, niezamieszkałe pomieszczenia 109. Zupełnie nowym organem była rada gminy wybierana przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Składała się z 12 członków oraz 6 zastępców (w razie śmierci lub wygaśnięcia mandatu do rady wchodził automatycznie zastępca z największą liczbą głosów) 110. Rada przygotowywała wnioski i budżet, zarządzała majątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urzędników gminnych i wójta. Rada zbierała się przynajmniej raz w miesiącu lub częściej na żądanie co najmniej 5 członków. Uchwały podejmowano większością głosów. Raz w roku rada gminy przedstawiała wyniki swojej działalności na forum zebrania gminnego. Wybory do rad gminnych zarządzał starosta. W razie słabej działalności rad gminnych, wojewoda miał prawo ją rozwiązać i zarządzić nowe wybory 111. Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zgromadzenie gminne. Wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Zarządzenia dotyczące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (bądź nie) wójtów i sołtysów i to przed nim składali oni przysięgę służbową. Zebranie gminne wybierało dwóch kandydatów na wójta. Pierwszego na liście zazwyczaj starosta mianował wójtem, drugiego podwójcim. Kandydaci musieli mieć dobre opinie z posterunku policji. W przypadku odrzucenia przez starostę jednego z kandydatów na wójtów, przeprowadzano ponowne wybory. Wójt reprezentował gminę na zewnątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Dokumenty musiały mieć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone przez władze zwierzchnie, nie pracował codziennie, bywał w urzędzie gminy w miarę potrzeby. Z kasy gminnej otrzymywał wynagrodzenie, lecz było ono bardzo niskie na poziomie najniższych wynagrodzeń pracowników gminnych. Wójtowie posiadali najczęściej gospodarstwa rolne i to one były podstawą dochodów. Często w aktach można znaleźć zażalenia wójtów na niskie wynagrodzenie za pracę na rzecz gminy. Była to zatem praca społeczna. Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy urząd gminy, który składał się z kilku urzędników: sekretarza (zwanego też pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz woźnego. Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To właśnie on ponosił prawie cały ciężar pracy biurowej w gminie. Przez jego ręce przechodził praktycznie każdy dokument. Sekretarz musiał mieć odpowiednie wykształcenie najczęściej średnie. Wysyłano ich na rozmaite kursy 109 Tamże. 110 Tamże. 111 Tamże. 70

71 doszkalające. Za swoją pracę otrzymywał największe uposażenie. Najczęściej było ono trzykrotnie większe od zarobków wójta. Sekretarz gminy najczęściej mieszkał w urzędzie gminy na jej koszt. Miał czasem kawałek gruntu gminnego na swoje potrzeby. W czasach II RP często przenoszono pisarzy z jednego urzędu do drugiego. Preferowano osoby z zewnątrz nieposiadające rodziny na terenie gminy. Wójtowie i pisarze gminni stanowili elitę gminną. To najczęściej oni zakładali ochotnicze straże pożarne, spółdzielnie mleczarskie. Urząd gminy był czynny od poniedziałku do soboty. Tylko wójt i sekretarz posiadali klucze do kasy gminnej. Pomocnicy sekretarza to najczęściej miejscowi młodzi mężczyźni po ukończeniu gimnazjum. Czasem mieszkali w urzędzie gminy. Wyróżniający się pomocnicy zostawali pisarzami gminnymi. Funkcje pomocnicze i porządkowe spełniał woźny gminny. To on pilnował więźniów w areszcie gminnym, rozpalał w piecach, roznosił dokumenty i chodził do siedziby starostwa z korespondencją. Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorządowe mieszkańców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Zebrania wiejskie decydowały samodzielnie w sprawach wspólnot gruntowych, ustalały podatki, podejmowały decyzje w sprawach remontów dróg, zajmowały się działalnością opiekuńczą. Zebranie wiejskie wybierało sołtysa na 3-letnią kadencję. Równocześnie wybierano podsołtysa zastępcę sołtysa. Wybory sołtysa zarządzał starosta powiatowy i to on odbierał przysięgę od nowo powołanego sołtysa. Przed zatwierdzeniem wójta czy sołtysa starosta zawsze wysyłał pismo do Policji Państwowej, by sprawdzić czy prowadzi się on moralnie i czy nie ma żadnych zastrzeżeń wobec kandydata. Ówczesne prawo pochodziło z czasów carskich i było dosyć restrykcyjne. Gdy na przykład sołtys chciał zrezygnować z funkcji (a zdarzało się to często), władze powiatowe mogły nie wyrazić na to zgody i za uchylanie się od obowiązków oporny sołtys trafiał do więzienia. Sołtys reprezentował wieś, zbierał wszelkie podatki gminne, przekazywał ogłoszenia gminne i powiatowe, czasem pracował w charakterze listonosza. Raz w tygodniu w urzędzie gminy miała miejsce odprawa sołtysów, na której omawiano ważne sprawy gminy, przekazywano zarządzenia władz zwierzchnich. Sołtys posiadał specjalną odznakę. Podobną odznakę miał też wójt, często w formie ozdobnego łańcucha. Sołtys organizował warty nocne. Każdy gospodarz, co pewien czas miał obowiązek pełnić nocne warty w celu ochrony przed złodziejami i pożarami. Sołtys kontrolował wykonanie szarwarków, czyli nieodpłatnych prac na rzecz gminy, które świadczyli wszyscy gospodarze w zależności od areału gruntów. Przeliczano je na dniówki piesze i konne. Z pomocą szarwarków remontowano i budowano drogi. Sołtys wyznaczał kolejność stójki konnej obowiązek każdego gospodarza do przewożenia furmanką urzędników gminnych, policjantów i nauczycieli podczas pełnienia obowiązków służbowych. Wiązało się to z brakiem innych środków lokomocji (rower był rzadkością). 71

72 Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz

73 Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz

74 W okresie po I wojnie światowej miejscowości współcześnie wchodzące w skład gminy Zbuczyn wchodziły w skład gmin: Zbuczyn, Czuryły, Jasionka, Pióry w powiecie siedleckim 114, w skład gminy Jakusze w powiecie łukowskim (Maciejowice, Tęczki) i w skład gminy Krasusy (Łęcznowola, Smolanka kolonia, Smolanka wieś) 115. W 1921 r. przeprowadzono w całym kraju spis powszechny. Według niego gmina Zbuczyn liczyła: 483 domy, 2980 mieszkańców (1450 mężczyzn, 1530 kobiet). Pod względem wyznania było: 2817 katolików, 27 prawosławnych, 2 greko - katolików, 134 wyznania mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 2954, narodowości rusińskiej 5, narodowości żydowskiej 9, narodowości białoruskiej 11, narodowości litewskiej Gmina Czuryły liczyła: 412 domów, 2593 mieszkańców (1298 mężczyzn, 1295 kobiet). Pod względem wyznania było: 2473 wyznania katolickiego, 58 wyznania prawosławnego, 1 wyznania ewangelickiego, 61 wyznania mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 2503, narodowości niemieckiej 1, narodowości rusińskiej 2, narodowości żydowskiej 44, narodowości białoruskiej 33, narodowości litewskiej 7, narodowości rosyjskiej Gmina Jasionka liczyła: 234 domy, 1388 mieszkańców (664 mężczyzn, 724 kobiet). Pod względem wyznania było: 1296 wyznania rzymsko katolickiego, 20 wyznania prawosławnego, wyznania greko katolickiego 2, wyznania mojżeszowego 70. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 1314, narodowości rusińskiej 8, narodowości żydowskiej 58, białoruskiej 6, litewskiej Gmina Pióry liczyła: 410 domów, 2196 mieszkańców (1103 mężczyzn, 1093 kobiety). Pod względem wyznania było: 2063 katolików, 35 prawosławnych i 98 wyznania mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 2184, narodowości niemieckiej 1, narodowości Rusińskiej 1, narodowości żydowskiej 4, białoruskiej 5, litewskiej 1 i węgierskiej Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV, województwo lubelskie, Warszawa 1925, s Tamże, s Tamże. 117 Tamże, s Tamże, s Tamże, s

75 Szczegółowe dane o gminach Czuryły, Jasionka, Pióry i Zbuczyn według spisu powszechnego z 1921 roku (Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV, województwo lubelskie, Warszawa 1925). 75

76 Szczegółowe dane o gminach Jakusze i Krasusy według spisu powszechnego z 1921 roku (Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV, województwo lubelskie, Warszawa 1925). W latach dwudziestych doszło do wielu zmian administracyjnych w okolicy Zbuczyna. W 1927 r. została zniesiona gmina Krasusy w powiecie łukowskim, województwie lubelskim. Wsie: Gołowierzchy, Łęcznowolę, Smolankę, Wólkę Konopną oraz Kolonię Smolankę włączono do gminy Celiny. Wsie: Mikłusy, Zembry i Zaolszynie włączono do gminy Trzebieszów. Gmina Jakusze została w całości włączona w skład gminy Trzebieszów 120. Na mocy Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 marca 1928 r. zniesiono także gminy: Jasionka i Pióry 121. Wchodzące w skład gminy Jasionka miejscowości: Borki Kosiorki, Borki Sołdy i Borki Paduchy włączono do gminy Wiśniew. Miejscowości: Jasionka, Chromna, Borki Wyrki, Borki Świercze, osadę Ługi Gołacze należącą częściowo do wsi Chromna, częściowo do wsi Ługi Rętki włączono do gminy Zbuczyn, zaś wieś Ługi Rentki włączono do gminy Czuryły 122. Wchodzące w skład gminy Pióry miejscowości: Rzążew, Radzików Oczki, Radzików Wielki i Kornica włączono do gminy Czuryły; miejscowości: Iwanów Kijki, Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Wąsy, Modrzew, Ostoje, Pióry Pytki, Pióry Wielkie i Sobicze włączono do gminy Królowa Niwa Dz. U nr 31 poz Dz. U nr 31 poz Tamże. 123 Tamże. 76

77 Lata dwudzieste były dość ciężkie dla samorządów gminnych. Wszyscy dopiero uczyli się demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo dużym problemem w początku lat dwudziestych była szalejąca inflacja. Uchwalony, na przykład, na początku 1923 r. budżet należało co miesiąc nowelizować. Nie sprzyjało to wcale inwestycjom w budowę dróg i szkół. Zdarzało się, że propozycję rządowe dofinansowania inwestycji były odrzucane przez gminy, gdyż kwoty te w ciągu kilku miesięcy stawały się śmiesznie niskie i gmina musiała sama dokończyć zaczętą budowę. Według skorowidza gmin opracowanego na podstawie drugiego powszechnego spisu ludności i budynków z dnia 9 grudnia 1931 r., gmina Zbuczyn liczyła 81,1 km 2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła 61,4 km2, w tym gruntów rolnych było 49,1 km 2. Liczba budynków mieszkalnych na dzień 30 IX 1921 r. wynosiła 613, a na dzień 9 grudnia 1931 r. wynosiła 729. Na dzień 30 IX 1921 r. gminę zamieszkiwało 3800 osób, a na dzień 9 grudnia 1931 r. gmina liczyła 4417 mieszkańców. Gmina Czuryły liczyła 74,0 km 2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła 59,7 km 2, w tym gruntów rolnych było 47,5 km 2. Liczba budynków mieszkalnych na dzień 30 września 1921 r. wynosiła 549, a na dzień 9 grudnia 1931 r. wynosiła 649. Na dzień 30 września 1921 r. gminę zamieszkiwało 3598 osób, a na dzień 9 grudnia 1931 r. gmina liczyła 3774 mieszkańców 124. Gmina Królowa Niwa liczyła 84,3 km 2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła 74,6 m 2, w tym gruntów rolnych było 59,9 km 2. Liczba budynków mieszkalnych na dzień 30 września 1921 r. wynosiła 642, a na dzień 9 grudnia 1931 r. wynosiła 691. Na dzień 30 września 1921 gminę zamieszkiwało 3962 osoby, a na dzień 9 grudnia 1931 r. gmina liczyła 4177 mieszkańców Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, cz. I, województwa centralne i wschodnie, Warszawa 1933, s Tamże. 77

78 Fragment mapy administracyjnej z 1933 roku 126. W 1933 r. dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich w Polsce. Według nowej ustawy gminnej 127 z 23 marca 1933 r. zniesiono zebranie gminne, czyli zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy. Uprawnienia zniesionego organu przekazano częściowo radzie gminnej. Mimo to według nowych przepisów rada gminy miała mniejsze uprawienia. Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynoszący 30 lat (wcześniej 25). W gminach do 5000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnieć, że w czasach II RP mandat radnego nie wiązał się z żadnym wynagrodzeniem. Namiastką zniesionego zebrania gminnego było zebranie gromadzkie. Wprowadzono, bowiem nowy formalny podział gmin na gromady wiejskie, które obejmowały jedną lub kilka wsi. Podział na gromady był ogłaszany w Dzienniku Urzędowym Województwa. Zebranie gromadzkie zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Podejmowało ono 126 Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej, podział na gminy według stanu z dnia 1 kwietnia 1933 roku, Warszawa Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz

79 uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zastępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny budżet. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Każdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa lub podsołtysa miał obowiązek sprawowania obowiązków do końca kadencji. Składali oni przysięgę służbową na ręce starosty. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył zebraniom. Do sołtysa należały też sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego, przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków związanych z poborem wojskowym. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ zarząd gminy. Przejął on część uprawień dawnej rady gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. To właśnie zarząd gminy, na co dzień sprawował władzę w gminie. Przygotowywał on projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała Rada Gminy w głosowaniu tajnym. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Wójt, jako organ rządowy, działał jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością. Nadzór nad jego działalnością sprawował starosta, który miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać radę gminy w przypadkach łamania prawa. Zgodnie z powyższymi nowymi rozwiązaniami prawnymi należało podzielić gminę na gromady wiejskie (odpowiednik sołectw). 79

80 Fragment ustawy o częściowej zmianie ustroju gminnego (Dz. U. rok 1933, nr 35, poz. 294). 80

81 W 1933 r. gminy wiejskie zostały podzielone na gromady (sołectwa), w skład których wchodziła jedna, dwie lub kilka miejscowości. Według danych z 1935 roku w skład gminy Zbuczyn wchodziły gromady: Dziewule, Grodzisk, Karcze, Okniny, Zabłocie (Zabłocie wieś, Radomyśl wieś, Radomyśl kolonia, Januszówka wieś), Zbuczyn (Zbuczyn kolonia, Jasionka wieś, Borki Kosy wieś, Chromna wieś, Ługi Gołacze wieś), Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka (Zbuczyn parcele, Borki Wyrki wieś, Borki Świercze wieś, Koryta osada, Rówce wieś 128. W skład gminy Królowa Niwa wchodziły gromady: Izdebki Kosny (Izdebki Kosny wieś, Izdebki Błażeje wieś, Izdebki Kośmidry wieś), Krzesk Stary, Krzesk Królowa Niwa (Krzesk Królowa Niwa. W skład gminy Czuryły wchodziły gromady: Bzów, Czuryły, Cielemęc, Krzymosze (Krzymosze wieś, Krzymosze folwark), Lipiny (Lipiny wieś, Ługi Rentki wieś), Ługi (Ługi Wielkie wieś, Zdany wieś), Olędy (Olędy wieś, Lucynów kolonia, Leśniczówka kolonia), Radzików (Radzików Kornice wieś, Radzików Oczki wieś, Radzików Wielki wieś), Radzików Stopki, Rzążew, Tarcze (Tarcze wieś, Choja wieś), Wielgorz. wieś, Krzesk folwark), Kwasy (Kwasy wieś, Iwanów Kijki wieś, Izdebki Wąsy wieś), Modrzew, Pióry Wielkie (Pióry Wielkie wieś, Ostoje wieś, Pióry Pytki wieś), Pogonów (Pogonów wieś, Tchórzew Plewki wieś, Golizna osada), Sobicze (Sobicze wieś, Wesółka wieś), Tchórzew (Tchórzew Rogale, Główki wieś), Zawady (Zawady folwark, Kamienna Wólka wieś) 129. Gromady: Łęcznowola, Smolanka (Smolanka wieś, Smolanka Podgaj kolonia) wchodziły w skład gminy Celiny w powiecie łukowskim, województwie lubelskim 130. Podział gminy Zbuczyn na gromady (Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935 nr 30 poz. 213). 128 Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935 nr 30 poz Tamże. 130 Tamże. 81

82 Lata trzydzieste były dużo lepszym okresem rozwoju samorządu gminnego, mimo że w wielu gminach władze państwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów i ograniczały czasem demokrację. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny wpłynął na możliwość większych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to także czas zorganizowania się licznych ochotniczych straży pożarnych, kółek rolniczych i organizacji społeczno politycznych typu Strzelec, kół Przysposobienia Wojskowego, Wychowania Fizycznego i wielu innych. W każdej gminie świętowano rocznice narodowe, budowano pomniki. Efektem tego było wpojenie ducha patriotyzmu i odpowiedzialności, który tak bardzo przydał się w czasie nadchodzącej wojny. Gminy Zbuczyn, Czuryły i Królowa Niwa w latach 30-tych XX wieku września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. W końcu września obszar gminy został opanowany przez Niemców. Władze okupacyjne zmieniły administrację podbitego kraju. Powołano Generalne Gubernatorstwo, podzielono na dystrykty. Powołano także dystrykt warszawski wraz z okolicami Siedlec. Podział na gminy pozostał, na po- 131 Mapa opracowana przez Autorów na podstawie przedwojennej mapy sztabowej. 82

83 wiaty także, mimo że często zmieniały się granice. Gminy Czuryły, Królowa Niwa i Zbuczyn nadal wchodziły w skład powiatu siedleckiego 132. Okupant w dniu 28 listopada 1939 r. wydał zarządzenie o zarządzie gmin polskich. Gminy stały się odtąd narzędziem władz okupacyjnych. Władze niemieckie zniosły samorząd wiejski. Rozwiązano rady gminne, zarządy gmin i rady gromadzkie. Pozostały tylko organy wykonawcze wójt i sołtysi oraz urząd gminy z sekretarzem. Niemcy nie mogli zastąpić całego aparatu administracyjnego swoimi ludźmi. Przedwojenni wójtowie i sołtysi najczęściej pozostawali początkowo na swoich stanowiskach. Odsetek Niemców wśród nich był znikomy. Wójtowie i sołtysi stali się funkcjonariuszami niemieckich starostw. Do ich głównych zadań należała organizacja kontyngentów oraz wyznaczanie ludzi do pracy przymusowej. Mieli też obowiązek wskazywania osób współpracujących z podziemiem oraz osób ukrywających się (np. Żydów) 133. Wójtowie i sołtysi organizowali prace szarwarkowe na rzecz Niemców. Władze niemieckie zezwoliły na powstanie komisji doradczych przy wójcie jako organie doradczym. Jednak pełnię odpowiedzialności ponosił wójt. Komisja mogła doradzać w sprawach realizacji zarządzeń niemieckich, dbać o estetykę wsi, organizować pomoc społeczną. Komisja stanowiła coś w rodzaju okupacyjnego samorządu. Wielu wójtów, sołtysów i doradców pełniło swoją funkcję z polecenia podziemia 134. Wójta mianował starosta i zatwierdzał szef okręgu (dystryktu). Starosta miał pełną władzę nad wójtem, kontrolował go i mógł uchylić każdą jego decyzję lub zmienić jego zarządzenie. Wójtowie i sołtysi mieli obowiązek dokładnego wypełniania poleceń władz okupacyjnych, byli za to osobiście odpowiedzialni. W trudnych warunkach okupacyjnych ludzie ci przyjmowali różne postawy. Niektórzy spośród polskich wójtów i sołtysów starali się łagodzić los swych współrodaków z narażeniem własnego bezpieczeństwa; zdarzały się jednak wypadki kolaboracji 135. Urząd gminy bywał celem ataków partyzanckich. Niszczono akta kontyngentowe oraz zwykłe akta gminne. Obok oficjalnych struktur władz gminnych wyznaczanych i kontrolowanych przez Niemców istniały też struktury polskiego państwa podziemnego. Każda gmina w ówczesnej Polsce miała podziemnego, konspiracyjnego wójta. W czasie wojny rozbudowano urząd gminy, aby zapewnić sprawny pobór podatków i kontyngentów. Co tydzień każdy sołtys musiał stawić się w urzędzie gminy i wysłuchać kilkunastu zarządzeń w sprawie kontyngentów, podwód, podatków, bezpieczeństwa i wielu innych spraw. Sołtysi musieli zwracać uwagę na zaciemnienie mieszkań 132 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna..., s M. Gończar, Samorząd wsi historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s Tamże, s W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna..., s

84 każdej nocy oraz wyznaczać warty nocne. Sołtysi przekazywali zarządzenia ludności i organizowali skup żywności. Prowadzili kartoteki kontyngentowe. Kontyngenty były bardzo rozmaite, objęto nimi prawie wszystkie rodzaje produkcji rolniczej. Władze niemieckie ściągały kontyngenty: zbożowy, drobiarski, mięsny, warzywny, mleczny, ziemniaczany, słomy, miodu, jaj, buraka cukrowego, lnu, konopi. Oprócz tego zbierano także podatki. Każde gospodarstwo było dokładnie wymierzone i oszacowane pod względem dochodów. We wsiach wyznaczono tak zwanych bańkowych zbierających bańki z mlekiem od gospodarzy. Za niedostarczenie mleka na czas groziła grzywna oraz rekwizycja krowy. Jak można sobie wyobrazić, zorganizowanie poboru tylu różnych produktów rolniczych nie było łatwe. Ludność miała poważne opóźnienia w oddawaniu kontyngentów. Sołtysi na każdej odprawie byli ponaglani do terminowego rozliczania kontyngentów i podatków. Dla tych, którzy opóźniali się w oddawaniu kontyngentów, powstał doraźny sąd gminny. Ogłoszenia w tej sprawie rozklejano w gminie. Oprócz sądów były też inne sposoby dyscyplinowania opornych. Stosowano kary zbiorowe. Na przykład gromady wiejskie, które nie oddały 100% kontyngentów, nie miały prawa przemiału zboża w młynach. 84

85 Leszek Zugaj (Lublin) Rozdział VI Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach W lipcu 1944 r. obszar ziemi siedleckiej został zajęty przez Armię Czerwoną. Niemiecka administracja szybko opuściła ten teren. Początkowo władzę przejmowali przedstawiciele delegatury Rządu na Kraj, bowiem legalnym rządem był Rząd Londyński, który w każdej gminie miał swojego przedstawiciela. W lipcu 1944 r. w Lublinie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działający pod osłoną ZSRR (faktycznie powołano go wcześniej w Moskwie). To właśnie przedstawiciele tego komitetu, przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczną władzę w terenie. W każdej gminie, opanowanej przez Sowietów, ustanowiono komendanta wojennego, który bardzo szybko odsunął od władzy prawowitych przedstawicieli. Sprzyjało temu skoncentrowanie dużych grup wojsk radzieckich. Po kilku tygodniach od wejścia Rosjan tworzono na nowo urząd gminy na czele z wójtem. Byli to z reguły ludzie z autorytetem tolerowani przez wojska radzieckie. Wraz z wejściem Sowietów ustalono obowiązkowe kontyngenty na rzecz Armii Czerwonej i wojsk polskich. Miały one podobny wymiar jak te z czasów wojny, zwano je świadczeniami rzeczowymi. Z czasem je obniżano, aż do zniesienia w 1947 r. W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano się na przedwojennych rozwiązaniach ustrojowych. Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekrety w sprawach organizacji obszaru kraju wyzwolonego spod okupacji niemieckiej. Dnia 21 sierpnia 1944 r. dekret PKWN przywrócił przedwojenne podziały na województwa, gminy i gromady 136. Powiat siedlecki powrócił do województwa lubelskiego, jednak nie na długo. Z dniem 1 stycznia 1949 r. z obszaru województwa lubelskiego wyłączono obszar powiatu siedleckiego i włączono go do województwa warszawskiego Dz. U nr 2 poz Dz. U nr 49 poz

86 Władze PKWN-u wprowadziły nowe rozwiązania ustrojowe. Wprowadzono wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 września 1944 r. wydano dekret o organizacji i zakresie działań rad narodowych 138. Miały działać tymczasowo, ale pozostały aż do 1990 r. Rady narodowe stanowiły uspołecznioną formę sprawowania administracji 139. Była to instytucja nieznana w społeczeństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufnością. Rady narodowe zostały włączone w skład systemu samorządowego. Ostateczny kształt organizacji samorządu lokalnego został określony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 r. 140 Zagwarantowano istnienie wspólnot samorządowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym majątkiem i osobowością prawną. Wspólnota samorządowa posiadała swoje organy wykonawcze zarządy oraz uchwałodawcze rady narodowe (zamiast poprzednich rad gminnych). Zakres działań organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 r.). Jednocześnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy państwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były prezydia rad narodowych, złożone z przewodniczącego, zastępcy i kilku członków. To właśnie prezydia rad narodowych z czasem zaczęły przejmować funkcje zarządów gmin. Organ ten działał kolegialnie, zbierając się na sesjach 141. Gminne rady narodowe składały się z nie mniej niż 16 i nie więcej niż 36 radnych, reprezentujących w miarę możliwości ludność poszczególnych wsi. W skład gminnej rady narodowej wchodzili odtąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwaleniem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzeszeń społecznych, organizacji młodzieżowych, przedstawiciele wojska, nauki i pracy społecznej 142. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Początkowo zasiadały w nich także osoby z przedwojennego samorządu, autorytety miejscowe, nawet księża. Te osoby wyrzucano przy częstych reorganizacjach rad zarządzanych przez rady wyższego szczebla. Wola ludności poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady. Preferowano ludzi związanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie majątkowym. Największa akcja wymiany radnych miała miejsce w 1948 r. Gminne rady narodowe w głosowaniu tajnym większością głosów wybierały zarząd gminny jako organ wykonawczy. Składał się on z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta 138 Dz. U. 1944, nr 5 poz Tamże. 140 Dz. U. 1944, nr 14, poz Tamże. 142 Tamże. 86

87 i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starostę 143. Kompetencje zarządów były takie same jak przed wojną, ale z czasem zaczęto pomniejszać ich rolę. Ich funkcje przejmowały prezydia rad narodowych, spychając wójta do mało znaczącej w gminie roli wykonawcy poleceń prezydium GRN. Zarząd gminy miał do pomocy urząd gminy z sekretarzem na czele. W urzędach zatrudniono więcej urzędników referentów. Byli to referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrudniano także woźnego. Wiązało się to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w administracji lokalnej były bardzo niskie i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urzędników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zastąpili ich nowi ukształtowani według zupełnie nowych wzorców. Dane ze spisu powszechnego z 1946 roku gmina Czuryły liczyła 3916 mieszkańców, gmina Królowa Niwa 4431, natomiast gmina Zbuczyn 4718 mieszkańców. (Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 34 ). 143 Dz. U. 1933, nr 35, poz

88 Tuż po wojnie praca urzędników gminnych była bardzo trudna. Wszystko za sprawą podziemia niepodległościowego, które walczyło z władzą komunistyczną. Nowa władza nie cieszyła się poparciem ogółu ludności. Powszechnie odbierano ją jako narzuconą przy pomocy Armii Czerwonej. Świadczyły o tym prawdziwe wyniki referendum z 1946 r. (słynne hasło 3 razy tak ) oraz wyborów ze stycznia 1947 r. Masowe fałszerstwa spowodowały przejęcie pełni władzy przez komunistów. Typowa dla tego pierwszego okresu powojennego była słaba frekwencja na sesjach gminnych rad narodowych. Zapewne nie wszyscy chcieli uczestniczyć w organach ustanowionych przez komunistów, dodatkowo w tym czasie uczestniczenie we władzach gminnych mogło spowodować pobicie przez siły niepodległościowe. Wymierzanie publicznie kar cielesnych było standardową karą dla zwolenników nowego ładu. Często zdarzało się, że niektórzy członkowie władz gminnych wyjeżdżali na Ziemie Zachodnie, porzucając ważne funkcje we władzach lokalnych. Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Dochody samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urządzeń komunalnych, a także z pożyczek, dotacji Skarbu Państwa oraz dodatków do podatków państwowych (głównie podatek gruntowy). Gromady wiejskie w okresie powojennym działały w oparciu o dawne rozwiązania prawne. Nadal istniało zebranie gromadzkie na czele z sołtysem i radą gromadzką. Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola zaczęła być ograniczana. Formalnie rozporządzały majątkiem gromadzkim, niewiele go pozostało, ponieważ został upaństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły bowiem podział majątku na państwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie i majątek gromadzki w tym podziale przeszły na własność państwa. Do 1950 r. formalnie nadal działał samorząd gminny, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele uprawnień do samodzielnego działania. W systemie rad narodowych dominująca rola została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urzędniczemu. Następowała biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny majątek samorządowy, bo jego nowy właściciel Skarb Państwa nie potrafił temu skutecznie przeciwdziałać 144. Samorząd gminny nie miał prawa istnieć w socjalistycznym państwie. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej 145 zniesiono samorząd terytorialny (pozostał nadal okręg zwany gminą). Jego cały majątek przejęło państwo. Rozwiązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarząd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity 144 M. Gończar, Samorząd wsi historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s Dz. U. 1950, nr 14, poz

89 system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe były organami władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Na czele rad stały prezydia, które w praktyce przejęły funkcję rad narodowych 146. Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych przez miejscową ludność 147. Pierwsze wybory przeprowadzono jednak dopiero w 1954 r. W ten sposób pełnię władzy w gminie przejęły rady narodowe oraz prezydia organ kolegialny. Już wcześniej obniżano rolę wójta i zarządu, teraz zlikwidowano te pozostałości sanacyjnej Polski. Prezydia zbierały się na sesjach, podobnie jak wcześniej zarządy gminy. Pozostały nadal urzędy gminy pracujące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze wchodzili odtąd w skład prezydium 148. Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom; od czasu wejścia przepisów z 1950 r. podlegali przewodniczącym gminnych rad narodowych. Po wojnie utrzymywał się podział na gromady wiejskie z sołtysami na czele. Nie miały one jednak żadnych uprawnień samorządowych. Według stanu z 1952 r. w skład gminy Czuryły wchodziło 19 gromad: Bzów, Choja, Cielemęc, Czuryły, Krzymosze, Leśniczówka, Lipiny, Lucynów, Ługi Rentki, Ługi Wielkie, Olędy, Radzików Kornica, Radzików Oczki, Radzików Stopki, Radzików Wielki, Rzążew, Tarcze, Wielgorz, Zdany 149. W skład gminy Zbuczyn wchodziło 15 gromad: Borki Kosy, Borki Wyrki, Chromna, Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Jasionka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłocie, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka 150. W skład gminy Królowa Niwa wchodziło 19 gromad: Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Kośmidry, Izdebki Wąsy, Krzesk Królowa Niwa, Krzesk Majątek, Krzesk Stary, Kwasy, Modrzew, Ostoje, Pióry Pytki, Pióry Wielkie, Plewki, Pogonów, Sobicze, Tchórzew, Wesółka, Wólka Kamienna, Zawady 151. Miejscowości, które współcześnie wchodzą w skład gminy Zbuczyn: Grochówka, Maciejowice, Tęczki w 1952 r. wchodziły w skład gminy Trzebieszów, zaś gromady Łęcznowola i Smolanka wchodziły w skład gminy Celiny w powiecie łukowskim, województwie lubelskim 152. W latach rozpoczęto kampanię propagandową informującą o potrzebie zmian w administracji. Władza ludowa miała znaleźć się bliżej ludu, a nie tylko w często odległej siedzibie gminy. Sanacyjny przeżytek w postaci gmin miał zostać zlikwidowany. Z końcem 1954 r. gminy zakończyły działalność. 146 M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2001, s Tamże. 148 Dz. U. 1950, nr 14, poz Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

90 90

91 Leszek Zugaj (Lublin) Rozdział VII Gromadzka Rada Narodowa w Zbuczynie w latach Już w 1953 r. rozpoczęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym kraju najniższego szczebla. Dawne granice gmin miały się zmienić. Gminy miały zastąpić mniejsze jednostki gromady. Celem reformy miało być włączenie coraz szerszych rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijaniu ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi 153. Zlikwidowano już samorząd gminny, teraz likwidacji miały ulec także gminy. Kraj miał ulec zupełnej przebudowie. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych, na kształt radzieckich kołchozów. 25 września 1954 r. weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego 154. W miejsce dotychczasowych gmin powstały nowe gromady położone na terenie jednej lub sąsiadujących ze sobą dawnych gmin. Nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne lub zdrowotne (art. 2). Liczba mieszkańców miała się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele całości stała gromadzka rada narodowa z prezydium (przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków) 155. Początkowo gromadzkie rady narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadzkie rady: kierują w swoim zakresie na terenie gromady działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną (art. 10) 156. W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarządzeń władz powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółową kontrolę nad działalnością władz gromadzkich. Gromada uchwalała budżet (z czego połowa szła na kilkuosobową administrację), zarządzała mieniem gromadzkim, prowadziła sprawy meldunkowe i rejestrację rowerów. Budżety gromadzkie powiązane były z bu- 153 Wstęp do ustawy z 25 września 1954 roku o reformie podziału administracji wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych, Dz. U. 1954, nr 43, poz Dz. U. 1954, nr 43, poz Tamże. 156 Tamże. 91

92 dżetem powiatowym. Bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły być prowadzone, gdyż przekraczało to możliwości niewielkiej gromady. W tych czasach w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zadaniem gromad okazało się organizowanie rolnictwa w celu powiększenia zbiorów i maksymalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków. Gromady obejmowały kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności publicznej z wyjątkiem szkół. Często Gminne Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami gromady, skazując je na niesamodzielny byt. Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowiązki sołtysów przejęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gromadzką radę narodową. Do ich zadań należało organizowanie czynów społecznych, zwoływanie zebrań wiejskich, wystawianie świadectwa pochodzenia zwierząt. Co tydzień uczestniczyli w odprawach. Pełnomocnik nie był wybierany przez mieszkańców wsi i nie reprezentował ich. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwującym wykonywanie przez obywateli obowiązków wobec państwa. W latach zebrania wiejskie nie mogły uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty 157 w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła się i nigdy nie została przez wieś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezentował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy, egzekwującym wykonywanie przez obywateli obowiązków wobec państwa. W latach zebrania wiejskie nie mogły uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty. Fragment ustawy o podziale administracyjnym wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191). 157 M. Gończar, Samorząd wsi historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s

93 Gromady miały stać się zalążkiem przyszłych dużych kolektywnych gospodarstw rolnych. Powoli wprowadzano kolektywne formy gospodarowania. Na przykład w wykonywaniu siewów poszczególne wsie miały współzawodniczyć i dodatkowo cała gromada współzawodniczyła z inną. Formalnie każde gospodarstwo rolne było prywatne i oddzielne, lecz plany siewów, omłotów itd. układano wspólnie i każdy rolnik, który za wcześnie lub za późno zasiał zboże mógł mieć kłopoty. Za niewykonanie planów groziły kary. Do najłagodniejszych należało wywieszenie nazwiska opornego chłopa na specjalnej tablicy przed biurem gromadzkim 158. W październiku 1956 r. system stalinowski upadł. Władzę przejął Władysław Gomułka. Na razie wycofano się z projektu powszechnej kolektywizacji. System podziału na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 r. weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca im większe uprawnienia 159. Rozpoczęto także proces komasacji gromad w większe jednostki, większość z nich była bowiem kompletnie nieefektywna. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej, więc ludzie odbierali to z nieufnością. Według ustawy o radach narodowych z 1958 r. precyzyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwalała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego terytorium, jak budżet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania. Do zadań gromadzkich rad należało w szczególności: współdziałanie z kółkami rolniczymi, spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłową gospodarkę w lasach, współdziałanie ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarząd mieniem gromadzkim, drobnymi zakładami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszczeń i obsługa szkół podstawowych, przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek 160. Aparatem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym - komisje rady. Organami pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodniczący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarządzający rady, reprezentowało radę na zewnątrz i organizowało jej pracę. Przewodniczący prezydium wybrany przez radę musiał być zatwierdzony przez Powiatową Radę Narodową. Komisje rady opiniowały i inicjowały sprawy mające być przedmiotem sesji, kontrolowały działalność aparatu prezydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium. Sekretarz gromadzki nie wchodził odtąd w skład prezydium, stojąc na czele biura gromadzkiego złożonego z kilku urzędników (referentów). W biurze gromadzkim pracował też przewodniczący jako etatowy pracownik. Pierwsze wybory do rad gro- 158 L. Zugaj, Historia samorządu i administracji w gminie Milejów, Lublin 2010, s Dz. U. 1958, nr 5, poz. 16 (tekst ujednolicony Dz. U. 1975, nr 26, poz. 139). 160 Tamże. 93

94 madzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 r. Wyborom tym towarzyszyła wielka akcja propagandowa. Kolejne wybory również przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbliżała się do 100%, tyle samo głosowało na jedyną listę wyborczą Front Jedności Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane, władze przywiązywały, wzorem ZSRR, dużą wagę do wyborów. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie ( , ). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i Przed każdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampanię wyborczą, co oznaczało zebranie, na którym mieszkańcy mieli wysuwać swoje postulaty (np. budowy drogi czy szkoły). Realne postulaty stawały się programem wyborczym. Z ich wypełnieniem bywało różnie. Jednym z problemów ówczesnej administracji było rozdrobnienie. W dawnej gminie utworzono po kilka gromadzkich rad narodowych z osobnymi biurami gromadzkimi. W każdej z tych gromad należało zapewnić lokal, sprzęt biurowy i kadry. Często był z tym duży problem. Pensje były niskie i trudno było znaleźć kompetentne osoby do pracy. Według ustawy o radach narodowych z 1958 r. na wsiach na nowo powołano sołtysów i zwoływano okresowo zebrania wiejskie. Artykuł 72, punkt 1 i 2 głosił: Celem rozpatrywania spraw dotyczących poszczególnych wsi, wchodzących w skład gromady zwołuje się zebranie mieszkańców tych wsi (zebranie wiejskie). Dla zapewnienia stałej łączności między poszczególnymi wsiami a gromadzką radą narodową i jej prezydium mieszkańcy wsi wybierają sołtysa. Powrócono do zebrań wiejskich. Sołtys uczestniczył w sesjach GRN z głosem doradczym. Okres po 1956 r. dla wsi polskiej jest stosunkowo dobrze oceniany. Po latach represji wiele się zmieniło. Władze przestały na siłę tworzyć spółdzielnie produkcyjne i PGR-y, co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolnej. Zmniejszono wymiary obowiązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu. Poprawiło się zaopatrzenie sklepów, w tym także w materiały budowlane, tak potrzebne na wsi. Władze państwowe położyły duży nacisk na spółdzielczość mleczarską, ogrodniczą i kredytową (Spółdzielnie Oszczędnościowo-Kredytowe). Utworzono Państwowe Ośrodki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Władze postawiły na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Wieś zasypano nawozami sztucznymi, które należało obowiązkowo wykupić 162. Propagowano uprawę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpoczęła działalność gromadzka służba rolna złożona z agronoma i zootechnika gromadzkiego. Rozpoczęto weryfikacje gospodarstw rolnych pod względem rentowności. Duży nacisk kładziono na powstawanie kółek rolniczych mogących po preferencyjnych cenach kupować maszyny rolnicze. Kółka prawie siłą zakładano w każdej wsi. Z czasem tworzono 161 Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca Z. Landau, W. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1991, s

95 Międzykółkowe Bazy Maszynowe mające na celu stworzenie lepszych usług dla rolników. Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z planów kolektywizacji rolnictwa. Podtrzymywano nierentowne Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz spółdzielnie produkcyjne, które się nie rozwiązały. W PGR-ach nadal panował bałagan. Wiele jeszcze było marnotrawstwa w gminnych spółdzielniach mających monopol na handel, skup i usługi na wsiach 163. Dużo sił i środków poświęcono słusznej akcji podniesienia poziomu oświaty, czytelnictwa i zwalczania analfabetyzmu. Na tym polu działały biblioteki gromadzkie. Borykały się one często z licznym problemami. Z końcem 1954 r. w powiecie siedleckim w województwie warszawskim oraz w powiecie łukowskim powołano między innymi następujące gromady: GROMADZKA RADA NARODOWA BORKI WYRKI W skład gromady Borki - Wyrki z siedzibą GRN w Borkach Wyrkach, weszły obszary gromad: Borki Kosy, Borki Wyrki z gminy Zbuczyn oraz obszary gromad: Helenów, Kosiórki, Paduchy, Sołdy z gminy Wiśniew 164. Gromada nie została uznana przez ówczesne władze wojewódzkie za przyszłościową i została zniesiona z końcem 1959 r. wsie: Sołdy, Paduchy, Kosiorki, Helenów włączono do gromady Wiśniew 165, zaś pozostały obszar gromady włączono do gromady Zbuczyn Poduchowny 166. GROMADZKA RADA NARODOWA KRZESK MAJĄTEK W skład gromady Krzesk majątek z siedzibą GRN w Krzesku Majątku weszły obszary gromad: Izdebka Kośmidry, Krzesk Majątek, Krzesk Nowy, Sobicze, Wesółka z gminy Królowa Niwa oraz obszar gromady Grochówka z gminy Trzebieszów w powiecie łukowskim, województwie lubelskim 167. Gromada została uznana za przyszłościową i w 1960 r. do gromady włączono obszar wsi: Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny ze zniesionej gromady Izdebki Wąsy 168 oraz obszar wsi Tęczki ze zniesionej gromady Jakusze w powiecie łukowskim, województwie lubelskim Tamże. 164 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz

96 W 1962 r. do gromady włączono wsie: Izdebki Wąsy, Kwasy, Stary Krzesk, Zawady ze zniesionej gromady Krzesk Stary 170. Gromada funkcjonowała do końca 1972 r. GROMADZKA RADA NARODOWA KRZESK STARY W skład gromady Krzesk Stary z siedzibą GRN w Krzesku Starym weszły obszary gromad: Krzesk Stary, Kwasy, Plewki, Tchórzew, Wólka Kamienna, Zawady z gminy Królowa Niwa 171. W 1960 r. do gromady włączono obszar zniesionej gromady Izdebki Wąsy 172. Gromada została jednak zniesiona z końcem 1961 r. Obszar wsi: Tchórzew, Tchórzew Plewki, Wólka Kamienna włączono do gromady Zbuczyn Poduchowny. Izdebki Wąsy, Kwasy, Stary Krzesk, Zawady do gromady Krzesk 173. GROMADZKA RADA NARODOWA IZDEBKI WĄSY W skład gromady Izdebki - Wąsy z siedzibą GRN w Izdebkach - Wąsach weszły obszary gromad: Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Wąsy, Modrzew, Ostoje, Pióry Pytki, Pióry Wielkie z gminy Królowa Niwa 174. Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Obszar wsi: Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny włączono do gromady Krzesk. Obszary wsi: Ostoje, Pióry Wielkie, Pióry Pytki, Modrzew włączono je do gromady Radzików Wielki 175. Pozostały obszar gromady został włączony do gromady Krzesk Stary 176. GROMADZKA RADA KRZYMOSZE W skład gromady Krzymosze z siedzibą GRN w Krzymoszach weszły obszary gromad: Czuryły, Krzymosze, Leśniczówka, Lucynów, Olędy, Wielgorz z gminy Czuryły 177. Z końcem 1959 r. z gromady wyłączono obszar wsi Wielgorz i włączono go do gromady Radzików Wielki 178. Gromada została zniesiona z końcem 1959 r., a jej obszar włączono do gromady Tarcze Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz

97 GROMADZKA RADA RADOMYŚL W skład gromady Radomyśl z siedzibą GRN w Radomyśli weszły obszary gromad: Januszówka, Okniny z wyłączeniem przysiółka Okniny Małe, obszar gromad: Okniny Nowe, Radomyśl, Zabłocie z gminy Zbuczyn 180. W 1960 r. do gromady włączono wieś i kolonię Smolanka ze zniesionej gromady Krynka z powiatu łukowskiego, województwa lubelskiego 181 Gromada została zniesiona z końcem 1961 r. Nowe Okniny, Okniny Pozdrój, Radomyśl, Stare Okniny, Zabłocie włączono do gromady Wiśniew. Januszówkę i Smolankę włączono do gromady Zbuczyn Poduchowny 182. GOMADZKA RADA RADZIKÓW WIELKI W skład gromady Radzików Wielki z siedzibą GRN w Radzikowie Wielkim weszły obszary gromad: Radzików Kornica, Radzików Oczki, Radzików Stopki, Radzików Wielki, Rzążew z gminy Czuryły 183. W 1960 r. do gromady włączono obszary wsi: Ostoje, Pióry Wielkie, Pióry Pytki, Modrzew ze zniesionej gromady Izdebki Wąsy 184. GROMADZKA RADA TARCZE W skład gromady Tarcze z siedzibą GRN w Tarczach weszły obszary gromad: Bzów, Choja, Cielemęc, Lipiny, Ługi Rętki, Ługi Wielkie, Tarcze, Zdany z gminy Czuryły 185. W 1960 r. do gromady włączono obszar zniesionej gromady Krzymosze 186. GROMADZKA RADA ZBUCZYN PODUCHOWNY W skład gromady Zbuczyn Poduchowny z siedzibą GRN w Zbuczynie Poduchownym weszły obszary gromad: Chromna, Dziewule, Grodzisk, Jasionka, Karcze, Rówce, Zbuczyn kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka z gminy Zbuczyn oraz gromada Pogonów z gminy Królowa Niwa Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz

98 W 1960 r. do gromady włączono wieś Łęcznowola ze zniesionej gromady Wólka Konopna w powiecie łukowskim, województwie lubelskim 188. W 1962 r. do gromady włączono wsie: Tchórzew, Tchórzew Plewki, Wólka Kamienna ze zniesionej gromady Krzesk Stary oraz Januszówkę i Smolankę ze zniesionej gromady Radomyśl 189. Powiat łukowski, województwo lubelskie GROMADZKA RADA NARODOWA JAKUSZE W skład gromady Jakusze z siedzibą GRN w Jakuszach weszły obszary gromad: Jakusze, Tęczki, Wierzejki i Kurów z gminy Trzebieszów 190. Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Wsie: Jakusze, Kurów i Wierzejki włączono do gromady Trzebieszów, wieś Tęczki została włączona do gromady Krzesk w powiecie siedleckim, województwie warszawskim 191. GROMADZKA RADA NARODOWA KRYNKA W skład gromady Krynka z siedzibą GRN w Krynce weszły obszary gromad: Krynka, Smolanka i Role z gminy Celiny 192. W 1957 r. z gromady Krynka wyłączono wieś Role i kolonię Borki i włączono je do gromady Nurzyna 193. Gromada została zniesiona z końcem 1959 roku. Wieś Krynka została włączona w skład gromady Gręzówka, wieś i kolonia Smolanka zostały włączone do gromady Radomyśl w powiecie siedleckim, województwie warszawskim 194. GROMADZKA RADA NARODOWA WÓLKA KONOPNA W skład gromady Wólka Konopna z siedzibą GRN w Wólce Konopnej weszły obszary gromad: Wólka Konopna, Łęcznowola i Gołowierzchy z gminy Celiny 195. Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Wsie: Wólka Konopna i Gołowierzchy zostały włączone w skład gromady Zembry, wieś Łęcznowola została włączona do gromady Zbuczyn w powiecie siedleckim, województwie warszawskim Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1957 nr 11 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz

99 GROMADZKA RADA NARODOWA ZEMBRY W skład gromady Zembry z siedzibą GRN w Zembrach weszły obszary gromad: Zembry, Zaolszynie, Mikłusy, Płudy i Maciejowice z gminy Trzebieszów 197. W 1960 r. do gromady włączono wsie: Wólka Konopna i Gołowierzchy ze zniesionej gromady Wólka Konopna 198. Gromada została zniesiona z końcem 1968 r. Wsie: Gołowierzchy i Wólka Konopna zostały włączone do gromady Nurzyna. Wsie: Mikłusy, Płudy, Zaolszynie, Zembry i Maciejowice zostały włączone do gromady Trzebieszów 199. GROMADZKA RADA NARODOWA TRZEBIESZÓW W skład gromady Trzebieszów z siedzibą GRN w Trzebieszowie weszły obszary gromad: Trzebieszów I, Trzebieszów II, Trzebieszów III, Trzebieszów IV, Leszczanka i Wylany z gminy Trzebieszów 200. W 1960 r. do gromady włączono wsie: Jakusze, Kurów i Wierzejki ze zniesionej gromady Jakusze 201. W 1969 r. do gromady włączono wsie: Mikłusy, Płudy, Zaolszynie, Zembry i Maciejowice ze zniesionej gromady Zembry Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1968 nr 13 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz Dz. Urz. WRN w Lublinie 1968 nr 13 poz

100 Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67). 100

101 Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67). 101

102 Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67). 102

103 WYKAZ RADNYCH GROMADZKICH GROMADA BORKI WYRKI Kadencja Kadencja Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz

104 GROMADA IZDEBKI WĄSY Kadencja Kadencja Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz

105 GROMADA KRZESK MAJĄTEK/KRZESK Kadencja Kadencja Kadencja Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz

106 Kadencja Kadencja (1973) Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz

107 GROMADA KRZESK STARY Kadencja Kadencja Kadencja Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz

108 GROMADA TARCZE Kadencja Kadencja Kadencja Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz

109 Kadencja Kadencja (1973) Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz

110 GROMADA ZBUCZYN Kadencja Kadencja Kadencja Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz

111 Kadencja Kadencja (1973) Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz

112 Okres gromadzkich rad narodowych to lata Cechował się częstymi zmianami administracyjnym, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo wąskie kompetencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to większych gromad. Gromady zarządzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu z nich miało wyższe niż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywistości lat siedemdziesiątych. 112

113 Leszek Zugaj (Lublin) Rozdział VIII Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach W latach podstawową jednostką podziału administracyjnego kraju pozostawały gromadzkie rady narodowe (gromady). Gromady w powszechnej opinii nie sprawdzały się, zajmując się głównie poborem podatków. Powstały w czasach stalinizmu, ich celem była kolektywizacja wsi i nie przystawały do rzeczywistości lat siedemdziesiątych XX wieku. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1971 r. oraz VI Plenum PZPR w 1972 r. W początkach 1972 r. władze państwowe podjęły decyzję o powołaniu gmin większych jednostek terytorialnych, często w granicach dawnych gmin (funkcjonujących do 1954 r.). 29 listopada 1972 r. Sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych 225. Władze Wojewódzkiej Rady Narodowej postanowiły powołać gminę Zbuczyn. W skład nowoutworzonej gminy Zbuczyn Poduchowny z siedzibą Gminnej Rady Narodowej w Zbuczynie Poduchownym weszły obszary sołectw: Borki Kosy, Borki Wyrki, Bzów, Chromna, Choja, Cielemęc, Czuryły, Dziewule, Grochówka, Grodzisk, Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Kośmidry, Izdebki Wąsy, Januszówka, Jasionka, Karcze, Krzesk Królowa Niwa, Krzesk Majątek, Kwasy, Lipiny, Lucynów, Łęcznowola, Ługi Rętki, Ługi Wielkie, Maciejowice, Modrzew, Olędy, Pogonów, Rówce, Rzążew, Sobicze, Stary Krzesk, Smolanka, Tęczki, Tchórzew, Tchórzew Plewki, Tarcze, Wesółka, Wólka Kamienna, Zawady, Zbuczynka, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zdany 226. W 1973 r. gmina Zbuczyn Poduchowny składała się z 45 sołectw, zamieszkiwało ją mieszkańców, w tym z roli utrzymywało się 8629 mieszkańców. Obszar gminy wynosił ha, w tym użytków rolnych było ha. Na terenie gminy było 40 kółek rolniczych, 1 PGR, filia Państwowego Ośrodka Maszynowego, 1 MBM, 2 Gminne Spółdzielnie, 2 posterunki MO, 2 Ośrodki Zdrowia, 2 punkty apteczne, 2 Urzędy Stanu Cywilnego, 2 lecznice weterynarii oraz 61 punktów handlowych i 87 punktów usługowych Dz. U. 1972, nr 49, poz Dz. U. WRN w Warszawie 1972 nr 20 poz Archiwum Państwowe w Warszawie, PWRN Warszawa Wydział Organizacyjno Prawny, sygn. 4453, k

114 Według ustawy o gminach, gminne rady narodowe pozostawały organem władzy państwowej i podstawowym organem samorządu społecznego na terenie gminy. Dalej ustawa głosiła: Gminna rada narodowa zapewnia wykonanie na terenie gminy zadań państwowych, wzrost i unowocześnienie produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji rolnej, rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny gminy, zaspokajanie potrzeb bytowych ludności oraz umocnienie dyscypliny społecznej228. Akt powołania gminy Zbuczyn (Dz. Urz. WRN Warszawa, 1972, nr 20, poz. 407). 228 Dz. U. 1972, nr 49, poz