STRATEGIA ROZWOJU GMINY RÓŻAN NA LATA

Załącznik nr 1 do Zarządzenia nr 56/2016 Burmistrza Gminy Różan z dnia 24 października 2016 roku STRATEGIA ROZWOJU GMINY RÓŻAN NA LATA 2016-2023 INSTYTUT BADACZY IPC SPÓŁKA Z O.O. 0

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 3 2. DIAGNOZA... 4 2.1 Diagnoza zjawisk społecznych... 4 Ludność... 4 Bezrobocie i rynek pracy... 22 Pomoc społeczna i wspieranie rodziny... 25 Ubóstwo... 35 Niepełnosprawność i choroba... 36 Uzależnienia i przemoc... 38 Przestępczość i bezpieczeństwo... 41 Aktywność społeczna... 43 2.2 Diagnoza zjawisk w sferze gospodarczej... 48 2.3 Diagnoza zjawisk w sferze środowiskowej... 61 Walory przyrodnicze... 61 Stan środowiska... 62 Obecność odpadów stanowiących zagrożenie dla zdrowia... 67 2.4 Diagnoza zjawisk w sferze przestrzenno-funkcjonalnej... 73 Uwarunkowania związane z położeniem oraz przestrzenią... 73 Edukacja... 77 Kultura... 86 Służba zdrowia... 92 Turystyka, sport i rekreacja... 96 Dziedzictwo kulturowe... 99 Transport i komunikacja... 104 2.5 Diagnoza zjawisk w sferze technicznej... 106 Gospodarka wodno-ściekowa... 106 Sieć gazowa... 110 Sieć ciepłownicza... 110 Sieć telekomunikacyjna... 110 Sieć elektroenergetyczna... 111 Stan zasobów mieszkaniowych... 111 2.6 Diagnoza zjawisk w sferze zarządzania gminą... 115 3. PODSUMOWANIE DIAGNOZY, IDENTYFIKACJA POTENCJAŁÓW I PROBLEMÓW ROZWOJU GMINY RÓŻAN.. 127 4. WIZJA I MISJA GMINY... 143 5. ANALIZA SWOT... 145 1

6. CELE STRATEGICZNE, OPERACYJNE ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ... 153 7. ZGODNOŚĆ STRATEGII Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI REGIONU... 158 7.1 Strategia Rozwoju województwa Mazowieckiego do 2030 roku... 158 8. SYSTEM WDRAŻANIA ORAZ MONITOROWANIA... 163 10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA... 168 11. STRATEGICZNA OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO... 169 12. SPIS MAP, WYKRESÓW I TABEL... 170 2

1. WSTĘP Strategia jest kluczowym dokumentem z punktu widzenia rozwoju Gminy. Jest ona tworzona nie tylko dla władz samorządowych, ale przede wszystkim dla mieszkańców. Strategia rozwoju to długookresowy plan działania, określający strategiczne cele rozwoju i przyjmujący takie kierunki oraz priorytety działania (cele operacyjne i zadania), które są niezbędne dla realizacji przyjętych zamierzeń rozwojowych. Ustalenia zawarte w Strategii stanowią podstawę do prowadzenia przez władze Gminy długookresowej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Wokół jej ustaleń muszą koncentrować się działania władz samorządowych, zmierzające do zapewnienia jak najlepszych warunków życia mieszkańców Gminy oraz tworzenia sprzyjających warunków dla dalszego rozwoju. Strategia Rozwoju nie jest gotową receptą na sukces. Jest ona jedynie ogólnym drogowskazem, wskazującym najważniejsze do rozwiązania problemy społeczne, gospodarcze, infrastrukturalne i ekologiczne, na których powinna być skoncentrowana uwaga w określonym horyzoncie czasowym. Proces formułowania Strategii, w tym określenia obszarów priorytetowych, celów, działań, wskaźników i podmiotów odpowiedzialnych za ich realizację oparty został na zasadach partnerstwa lokalnego podczas warsztatów przy zaangażowaniu przedstawicieli życia społecznego, gospodarczego oraz politycznego. Taki sposób opracowania dokumentów programowych ma istotny wpływ na ich jakość, jak i na powodzenie ich realizacji, której sprzyja akceptacja założeń programu przez podmioty, do których jest on adresowany. Tworzenie strategii rozwoju z udziałem lokalnej społeczności wpływa na jej zaangażowanie w działania na rzecz rozwoju Gminy, a tym samym na skuteczność jej realizacji oraz wnosi wkład w budowanie społeczeństwa obywatelskiego. Redaktorzy dokumentu pragną serdecznie podziękować wszystkim uczestnikom konsultacji za prace warsztatowe, zaangażowanie oraz wkład merytoryczny stanowiący trzon opracowanej Strategii. 3

2. DIAGNOZA 2.1 DIAGNOZA ZJAWISK SPOŁECZNYCH LUDNOŚĆ Gmina Różan jest gminą miejsko-wiejską położoną w północno-wschodniej części województwa mazowieckiego, w powiecie makowskim. Gmina graniczy od północy z gminą Młynarze, od południa z gminą Rzewnie, od zachodu z gminą Czerwonka Włościańska, a od wschodu z gminą Goworowo z powiatu ostrołęckiego. Sieć osadniczą gminy tworzy miasto Różan i osiemnaście sołectw: Chełsty, Chrzczonki, Dąbrówka, Dzbądz, Dyszobaba, Kaszewiec, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Paulinowo, Podborze, Prycanowo, Szygi, Załęże-Eliasze, Załęże-Gartki, Załęże-Sędzięta, Załęże Wielkie, Załuzie, Zawady-Ponikiew. 4

Mapa 1. Mapa gminy Różan Źródło: http://www.rozan.eur.pl Gmina Różan, według stanu na 31.12.2015 roku, liczyła 4 462 mieszkańców. Na przestrzeni ostatnich pięciu lat rysuje się niewielka tendencja spadkowa w zakresie liczby ludności w latach 2010-2015 liczba mieszkańców gminy Różan zmniejszyła się ogółem o 55 osób, tj. o 1,2%. 5

Wykres 1. Ludność faktycznie zamieszkała w gminie Różan w latach 2010-2015 4 550 4 500 4 517 4 510 4 527 4 506 4 490 4 450 4 462 4 400 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: GUS/BDL Poszczególne sołectwa gminy Różan cechuje znaczne zróżnicowanie w zakresie liczby mieszkańców. W 2015 roku wahała się ona od 32 osób w Zawady-Ponikiew do 273 osób w Załuziu. Niemal dwie trzecie (61%) ludności gminy zamieszkuje w mieście Różan. Z kolei najmniej liczne pod względem liczby mieszkańców są sołectwa: Zawady- Ponikiew (32 osoby), Załęże-Sędzięta (41 osób), Dąbrówka (42 osoby), Mroczki-Rębiszewo (45 osób) i Załęże- Eliasze (47 osób). Według danych gminnych liczba mieszkańców gminy Różan w latach 2010-2015 zmniejszyła się o 89 osób tj. 1,9%. W zależności od sołectwa obserwowane był zarówno zwiększenie się ilości osób zameldowanych, jak i ich spadek. Najszybsze tempo wzrostu liczby mieszkańców w latach 2010-2015 stwierdzono w sołectwie Miłony (o 24,4%), a także, choć w mniejszym stopniu, w sołectwach: Dyszobaba (o 7,1%), Szygi (o 6,8%) i Załęże-Sędzięta (o 5,1%). Wzrost liczby mieszkańców nastąpił również w sołectwach Dzbądz i Podborze, ale były to wzrosty nieprzekraczające 2%. W pozostałych dziesięciu sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 obserwowany był spadek liczby ludności. W analizowanym okresie ubyło mieszkańców sołectw: Zawady-Ponikiew (-17,9%), Prycanowo (-17,6%), Załęże- Gartki (-10,7%), Chrzczonki (-6,5%) i Załuzie (-6,2%). W wolniejszym stopniu ubywało mieszkańców sołectw: Chełsty, Mroczki-Rębiszewo, Paulinowo i Załęże Wielkie oraz miasta Różan. Tabela 1. Liczba osób zameldowanych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna ilość osób zameldowanych 31.12.2010 31.12.2015 Zmiana Chełsty 111 110-0,9% Chrzczonki 92 86-6,5% Dąbrówka 42 42 0,0% Dzbądz 239 242 1,3% Dyszobaba 198 212 7,1% Kaszewiec 97 97 0,0% Miłony 41 51 24,4% Mroczki-Rębiszewo 47 45-4,3% 6

Paulinowo 71 69-2,8% Podborze 92 93 1,1% Prycanowo 68 56-17,6% Szygi 88 94 6,8% Załęże-Eliasze 47 47 0,0% Załęże-Gartki 56 50-10,7% Załęże-Sędzięta 39 41 5,1% Załęże Wielkie 137 136-0,7% Załuzie 291 273-6,2% Zawady-Ponikiew 39 32-17,9% RÓŻAN 2850 2780-2,5% Źródło: dane gminne RAZEM 4645 4556-1,9% Niewielką depopulację Różana w latach 2004-2014 obrazuje również zmiana struktury wiekowej mieszkańców widoczna na piramidzie ludności według grup wiekowych. Na wspomnianym wykresie widać przesuwanie się fal wyżów demograficznych i zwiększającą się liczebność kategorii osób starszych. W porównaniu z 2004 rokiem wśród mieszkańców gminy Różan wzrosła liczba dzieci w wieku do 4 lat, jednak wzrost ten był bardzo niski, zaledwie kilkuprocentowy. W analizowanym okresie wzrosła również ilość osób między 25 a 39 rokiem życia: w grupie wiekowej 25-29 lat wzrost wyniósł 17%, w grupie 30-34 lat 56%, a w grupie 35-39 lat 29%. Wzrosty liczebności zanotowano również wśród osób powyżej 55 a poniżej 70 roku życia, przy czym najwyższy, wynoszący 132% wzrost zanotowano w grupie wiekowej 60-64 lata. Natomiast spadki odnotowano wśród mieszkańców gminy w wieku od 5 do 24 lat, od 40 do 54 lat oraz powyżej 70 lat. Najwyższy spadek liczebności populacji dotyczył osób w wieku od 15 do 19 lat i wynosił -37%. Wykres 2. Ludność gminy Różan według grup wiekowych w latach 2004 i 2014 Ludność Gminy Różan według grup wiekowych 2004 2014 469 187 146 290 354 338 313 256 234 284 415 371 317 233 232 70 i więcej 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 257 338 317 290 268 269 331 366 333 327 233 228 222 240 443 7

Źródło: GUS/BDL Gmina Różan cechuje się niską gęstością zaludnienia, dodatkowo niemal identyczną na przestrzeni lat 2010-2015. W 2015 roku na 1 km 2 powierzchni gminy przypadały 53 osoby. Tym samym gmina cechowała się gęstością zaludnienia znacznie niższą niż średnia krajowa (123 osoby na 1 km 2 ) i wojewódzka (150 osób na 1 km 2 ), ale wyższą niż średnia powiatowa (43 osób na 1 km 2 ). W porównaniu z innymi gminami miejsko-wiejskimi Różan cechował się niższą gęstością zaludnienia średnia gmin miejsko-wiejskich kraju wynosiła 86 osób na 1 km 2, a województwa mazowieckiego 127 osób na 1 km 2. Tabela 2. Ludność na 1 km 2 w latach 2010-2015 ludność na 1 km2 Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 123 123 123 123 123 123 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 87 86 86 86 86 86 POLSKA - MIASTO 1 089 1 084 1 082 1 078 1 074 1 062 MAZOWIECKIE 148 149 149 150 150 150 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 125 126 127 127 126 127 MAZOWIECKIE - MIASTO 1 567 1 573 1 577 1 581 1 581 1 586 Powiat makowski 44 44 44 44 44 43 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 54 53 53 53 Powiat makowski - MIASTO - - 765 758 756 751 Różan 53 53 54 53 53 53 Źródło: GUS/BDL Analiza ludności gminy Różan ze względu na strukturę płciową wskazuje na minimalną przewagę kobiet nad mężczyznami. W 2015 roku gmina zamieszkiwana była przez 2 308 kobiet, co stanowiło 50,8% ogółu ludności. Odsetek kobiet wśród mieszkańców gminy okazał się niższy od średniej krajowej (51,6%) i wojewódzkiej (52,2%) oraz od średniej dla gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa. Jednocześnie kształtował się on na poziomie wyższym niż wynosiła średnia dla powiatu makowskiego (50,2%). Tabela 3. Odsetek kobiet w ludności faktycznie zamieszkałej w latach 2010-2015 odsetek kobiet w ludności ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 % % % % % % POLSKA 51,6% 51,6% 51,6% 51,6% 51,6% 51,6% POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% MAZOWIECKIE 52,1% 52,1% 52,2% 52,2% 52,2% 52,2% MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% Powiat makowski 50,0% 50,1% 50,2% 50,2% 50,2% 50,2% Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,8% 50,9% 51,1% 50,8% 8

Różan 50,4% 50,3% 50,8% 50,9% 51,1% 50,8% Źródło: GUS/BDL Stosunkowo najbardziej sfeminizowanymi sołectwami gminy Różan w 2015 roku były: Prycanowo (60,7%), Dąbrówka (57,1%) i Zawady-Ponikiew (56,3%). Przewaga kobiet, choć nieznaczna, występowała także w sołectwach: Chrzczonki, Dyszobaba, Paulinowo i Załęże Wielkie oraz mieście Różan. Natomiast sytuacja odwrotna, tj. przewaga mężczyzn wśród mieszkańców, dotyczyła w 2015 roku 10 sołectw gminy Różan. Były to: Chełsty, Dzbądz, Kaszewiec, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Załęże-Eliasze, Załęże-Sędzięta i Załuzie. Najwyższa przewaga mężczyzn w 2015 roku wystąpiła w sołectwie Załęże-Gartki (62%) i Podborze (60,2%). Tabela 4. Liczba kobiet zamieszkałych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna ilość kobiet odsetek kobiet Zmiana 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 49 52 6,1% 44,1% 47,3% Chrzczonki 50 47-6,0% 54,3% 54,7% Dąbrówka 23 24 4,3% 54,8% 57,1% Dzbądz 112 116 3,6% 46,9% 47,9% Dyszobaba 97 108 11,3% 49,0% 50,9% Kaszewiec 50 48-4,0% 51,5% 49,5% Miłony 17 23 35,3% 41,5% 45,1% Mroczki-Rębiszewo 22 21-4,5% 46,8% 46,7% Paulinowo 36 36 0,0% 50,7% 52,2% Podborze 41 37-9,8% 44,6% 39,8% Prycanowo 40 34-15,0% 58,8% 60,7% Szygi 46 47 2,2% 52,3% 50,0% Załęże-Eliasze 19 21 10,5% 40,4% 44,7% Załęże-Gartki 22 19-13,6% 39,3% 38,0% Załęże-Sędzięta 15 18 20,0% 38,5% 43,9% Załęże Wielkie 74 72-2,7% 54,0% 52,9% Załuzie 137 128-6,6% 47,1% 46,9% Zawady-Ponikiew 20 18-10,0% 51,3% 56,3% RÓŻAN 1476 1439-2,5% 51,8% 51,8% Źródło: dane gminne RAZEM 2346 2308-1,6% 50,5% 50,7% Wyższy odsetek kobiet w ogóle ludności gminy znajduje swoje potwierdzenie w wartościach współczynnika feminizacji, tj. liczby kobiet przypadających na 100 mężczyzn. W gminie Różan wynosił on 104 i był równy średniej dla gmin miejsko-wiejskich całego kraju (104) oraz wyższy niż średnia dla powiatu makowskiego (101). 9

Jednocześnie w gminie Różan współczynnik feminizacji okazał się niższy od średniej dla całego kraju (107) i województwa (107), w tym również dla gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego (106). Tabela 5. Współczynnik feminizacji ogółem w latach 2010-2015 współczynnik feminizacji ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 107 107 107 107 107 107 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 104 104 104 104 104 104 POLSKA - MIASTO 111 111 111 111 111 111 MAZOWIECKIE 109 109 109 109 109 109 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 106 106 106 106 106 106 MAZOWIECKIE - MIASTO 114 114 114 114 114 114 Powiat makowski 100 100 101 101 101 101 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO- WIEJSKIE 0 0 103 104 104 104 Powiat makowski - MIASTO 0 0 110 111 111 111 Różan 101 101 103 104 104 104 Źródło: GUS/BDL Oprócz wykazanego powyżej horyzontalnego trendu liczby mieszkańców, gmina Różan cechuje się niekorzystnymi zjawiskami modyfikującymi strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku. W latach 2010-2015 obserwowano następujące zmiany struktury społeczeństwa w gminie: Spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat włącznie) liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 854 do 834 osób, co oznacza spadek na poziomie 2,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się w analizowanym okresie z 18,9% od 18,7%. Spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-65 lat) liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 2 917 do 2 753 osób, co oznacza spadek na poziomie 5,6%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się z 64,6% w 2010 roku do 61,7% w 2015 roku. Wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym liczba ludności w tej kategorii wiekowej zwiększyła się z 746 do 875 osób, co oznacza wzrost na poziomie 17,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy wzrósł z 16,5% w 2010 roku do 19,6% w 2015 roku. 10

Wykres 3. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Różan w latach 2010-2015 100% 80% 60% 40% 20% 0% 16,5 16,9 17,3 18,2 19,0 19,6 64,6 64,1 63,8 63,1 62,2 61,7 18,9 19,0 18,9 18,7 18,8 18,7 2010 2011 2012 2013 2014 2015 przedprodukcyjni produkcyjni poprodukcyjni Źródło: GUS/BDL Jak wspomniano w poprzednich rozdziałach, na przestrzeni lat 2010-2015 zmieniała się struktura wiekowa populacji gminy Różan. Zmiany te widoczne są również podczas badania zmian liczby ludności według ekonomicznych grup wieku. W analizowanym okresie w gminie Różan zmniejszyła się ilość osób w wieku przedprodukcyjnym (spadek o 4,6%) oraz w wieku produkcyjnym (spadek o 5,9%), natomiast wyraźnie zwiększyła się ilość osób w wieku poprodukcyjnym (wzrost o 17,7%). Potwierdza to zachodzące w społeczności gminy Różan zmiany struktury wiekowej i proces starzenia się społeczeństwa. W poszczególnych sołectwach gminy proces ten ma różną dynamikę. Ponad połowa sołectw Gminy Różan doświadczyła spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. Proces ten nastąpił w dziesięciu na osiemnaście sołectw, przy czym jego intensywność okazała się mocno zróżnicowana. Najbardziej dynamicznych spadków ilości osób w wieku przedprodukcyjnym w latach 2010-2015 doświadczyły sołectwa: Zawady-Ponikiew (-37,5%), Załęże-Gartki (-33,3%) oraz Załęże-Eliasze (-26,7%). Z kolei wzrost ilości osób w wieku przedprodukcyjnym zanotowano w siedmiu sołectwach, przy czym najbardziej dynamiczny był w: Załęże-Sędzięta (o 66,7%), Szygi (o 47,4%) oraz Dąbrówka (o 25%). W dwóch sołectwach liczba osób w wieku przedprodukcyjnym nie zmieniła się, a były to: Dzbądz i Dyszobaba. W jedenastu sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 zmniejszyła się ilość osób w wieku produkcyjnym. Największe spadki zaobserwowano w sołectwach: Chrzczonki (-16,9%), Prycanowo (-15,4%) i Kaszewiec (-11,1%). Jedynie w sześciu sołectwach gminy zaobserwowano wzrost ilości osób w wieku produkcyjnym, przy czym najbardziej dynamicznie proces ten postępował w sołectwach: Załęże-Eliasze (wzrost o 26,3%), Miłony (wzrost o 18,5%) oraz Dąbrówka (wzrost o 11,1%). Wzrost ilości osób w wieku poprodukcyjnym był widoczny w ośmiu sołectwach gminy i mieście Różan. Największą dynamikę zmian odnotowano w sołectwach: Miłony (wzrost o 75%) i Kaszewiec (o 47,4%), ale zwiększenie się liczby ludności w wieku poprodukcyjnym nastąpiło również w Chrzczonkach (o 36,4%), Załężu Wielkim (o 35,3%), Paulinowie (o 33,3%), mieście Różan (o 29,6%), Dyszobabie (o 26,5%), Załężu-Gartkach (o 20%) i Chełstach (o 3,6%). Z kolei spadek ilości osób w wieku poprodukcyjnym zaobserwowano w dziewięciu sołectwach gminy. Największy ubytek tej kategorii mieszkańców nastąpił w sołectwach: Dąbrówka (-36,4%), Prycanowo (-21,7%) oraz Zawady-Ponikiew (-18,2%). W przypadku Załęża-Sędzięta ilość osób w wieku poprodukcyjnym w okresie 2010-2015 nie zmieniła się. 11

Tabela 6. Liczba ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym Liczba osób w wieku produkcyjnym Liczba osób w wieku poprodukcyjnym 2010 2015 Zmiana 2010 2015 Zmiana 2010 2015 Zmiana Chełsty 21 17-19,0% 62 64 3,2% 28 29 3,6% Chrzczonki 16 17 6,3% 65 54-16,9% 11 15 36,4% Dąbrówka 4 5 25,0% 27 30 11,1% 11 7-36,4% Dzbądz 50 50 0,0% 139 150 7,9% 50 42-16,0% Dyszobaba 42 42 0,0% 122 127 4,1% 34 43 26,5% Kaszewiec 15 13-13,3% 63 56-11,1% 19 28 47,4% Miłony 10 12 20,0% 27 32 18,5% 4 7 75,0% Mroczki-Rębiszewo 9 7-22,2% 22 24 9,1% 16 14-12,5% Paulinowo 12 9-25,0% 44 40-9,1% 15 20 33,3% Podborze 20 23 15,0% 59 58-1,7% 13 12-7,7% Prycanowo 6 5-16,7% 39 33-15,4% 23 18-21,7% Szygi 19 28 47,4% 56 55-1,8% 13 11-15,4% Załęże-Eliasze 15 11-26,7% 19 24 26,3% 13 12-7,7% Załęże-Gartki 15 10-33,3% 36 34-5,6% 5 6 20,0% Załęże-Sędzięta 6 10 66,7% 29 27-6,9% 4 4 0,0% Załęże Wielkie 36 37 2,8% 84 76-9,5% 17 23 35,3% Załuzie 72 56-22,2% 175 176 0,6% 44 41-6,8% Zawady-Ponikiew 8 5-37,5% 20 18-10,0% 11 9-18,2% RÓŻAN 508 486-4,3% 1937 1769-8,7% 405 525 29,6% Źródło: dane gminne RAZEM 884 843-4,6% 3025 2847-5,9% 736 866 17,7% Sołectwa gminy Różan okazały się dość mocno zróżnicowane pod względem struktury ludności według ekonomicznych grup wieku. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w 2015 roku wahał się w poszczególnych miejscowościach od 9% (Prycanowo) do 30% (Szygi). W jedenastu sołectwach gminy odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym był wyższy niż średnia ogólna wynosząca 18,5%. Znacznym udziałem najmłodszych mieszkańców szczyciły się sołectwa: Szygi (30%), Załęże Wielkie (27%) oraz Podborze (25%). Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym poniżej poziomu 18,5% w 2015 roku dotyczył jedynie siedmiu sołectw i miasta Różan. Najniższy odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym zanotowano w: Prycanowie (9%), Dąbrówce (12%), Kaszewcu i Paulinowie (po 13%) oraz Chełstach (15%). Zróżnicowanie dotyczyło również odsetka ludności w wieku produkcyjnym, choć ta kategoria mieszkańców była dominująca we wszystkich sołectwach. Zdecydowanie najwyższym udziałem ludności w wieku produkcyjnym cechowała się Dąbrówka (71%). Z kolei stosunkowo najmniej osób z tej kategorii wiekowej znajdowało się wśród mieszkańców sołectwa Załęże-Eliasze (51%). 12

Kategoria osób w wieku poprodukcyjnym stanowiła najwyższy odsetek mieszkańców Prycanowa (32%), Mroczki- Rębiszewo (31%) oraz Kaszewiec i Paulinowo (po 29%). Sołectwami z najniższym udziałem osób starszych okazały się natomiast Załęże-Sędzięta (10%), Szygi i Załęże-Gartki (po 12%) oraz Podborze (13%). Mimo iż aktualne dane nie wskazują na znaczne zaawansowanie procesów starzenia się społeczeństwa gminy Różan, należy zwrócić uwagę, że liczebność kategorii osób w wieku poprodukcyjnym stale wzrasta. W większości sołectw udział osób starszych w ogóle ludności w 2015 roku okazał się nieznacznie, ale jednak wyższy niż w 2010 roku. Jak wskazano we wcześniejszych analizach zwiększenie się udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności w latach 2010-2015 miało najwyższą dynamikę w sołectwach Miłony (wzrost o 75%), Kaszewiec (wzrost o 47,7%) oraz Chrzczonki (wzrost o 36,4%). Tabela 7. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym Liczba osób w wieku produkcyjnym Liczba osób w wieku poprodukcyjnym 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 19% 15% 56% 58% 25% 26% Chrzczonki 17% 20% 71% 63% 12% 17% Dąbrówka 10% 12% 64% 71% 26% 17% Dzbądz 21% 21% 58% 62% 21% 17% Dyszobaba 21% 20% 62% 60% 17% 20% Kaszewiec 15% 13% 65% 58% 20% 29% Miłony 24% 24% 66% 63% 10% 14% Mroczki-Rębiszewo 19% 16% 47% 53% 34% 31% Paulinowo 17% 13% 62% 58% 21% 29% Podborze 22% 25% 64% 62% 14% 13% Prycanowo 9% 9% 57% 59% 34% 32% Szygi 22% 30% 64% 59% 15% 12% Załęże-Eliasze 32% 23% 40% 51% 28% 26% Załęże-Gartki 27% 20% 64% 68% 9% 12% Załęże-Sędzięta 15% 24% 74% 66% 10% 10% Załęże Wielkie 26% 27% 61% 56% 12% 17% Załuzie 25% 21% 60% 64% 15% 15% Zawady-Ponikiew 21% 16% 51% 56% 28% 28% RÓŻAN 18% 17% 68% 64% 14% 19% Źródło: dane gminne RAZEM 19,0% 18,5% 65,1% 62,5% 15,8% 19,0% Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku wskazuje, że pod względem demograficznym gmina Różan jest relatywnie starszą jednostką spośród analizowanych. Na ich tle gmina wyróżniała się nieznacznie niższym udziałem ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle mieszkańców. W 2015 roku wynosił on w Różanie 18,7%, podczas gdy w skali kraju ukształtował się na poziomie 18,0%, w skali województwa mazowieckiego 18,6%, 13

a w powiecie makowskim 19,3%. W porównaniu z gminami miejsko-wiejskimi Mazowsza (odsetek dzieci i młodzieży wynosił 19,7%) i kraju (18,7%) sytuacja gminy Różan była identyczna lub bardziej korzystna. Istotny jest również fakt, iż w latach 2010-2015 w przypadku kraju i województwa obserwowany był trend spadkowy w zakresie udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności. W kraju odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się w tym okresie o 0,8% (dynamika spadku liczby dzieci i młodzieży na poziomie -4,5%, w tym -6,5% w gminach miejsko-wiejskich), a w województwie o 0,1% (dynamika -0,8%, w tym -3,1% w gminach miejsko-wiejskich). Również w przypadku gminy Różan w latach 2010-2015 wystąpiła niewielka tendencja spadkowa. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się o 0,2%, a dynamika spadku wyniosła -1,1%, co oznacza, że tempo tego procesu w gminie było wolniejsze niż w większych jednostkach administracyjnych. Tabela 8. Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna ludność w wieku przedprodukcyjnym do ogółu ludności 2010 2011 2012 2013 2014 2015 % % % % % % POLSKA 18,8 18,5 18,3 18,2 18,0 18,0 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 20,0 19,6 19,3 19,0 18,8 18,7 POLSKA - MIASTO 17,1 16,9 16,8 16,7 16,7 16,7 MAZOWIECKIE 18,7 18,6 18,6 18,5 18,5 18,6 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 20,4 20,2 20,0 19,9 19,8 19,7 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 17,2 17,3 17,5 17,7 Powiat makowski 21,1 20,7 20,4 20,0 19,7 19,3 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 18,9 18,7 18,8 18,7 Powiat makowski - MIASTO - - 18,9 18,6 18,5 18,4 Różan 18,9 19,0 18,9 18,7 18,8 18,7 Źródło: GUS/BDL W przypadku ludności w wieku produkcyjnym gmina Różan charakteryzowała się minimalnie niższym udziałem tej kategorii wiekowej wśród mieszkańców (61,7%) w porównaniu do średniej krajowej (62,4%), a jednocześnie nieznacznie wyższym od średniej wojewódzkiej (61,4%) i powiatowej (61,5%). Również na tle gmin miejskowiejskich kraju (63,1%) i województwa (62,2%) gminę Różan cechował nieznacznie niższy odsetek ludności w wieku produkcyjnym. W latach 2010-2015 we wszystkich jednostkach obserwowany był trend spadkowy w zakresie udziału ludności w wieku produkcyjnym w ogóle mieszkańców, a gmina Różan cechowała się relatywnie najwyższą dynamiką spadku tego odsetka. W przypadku kraju odsetek ludności w wieku produkcyjnym zmniejszył się w latach 2010-2015 o 2% (dynamika spadku wyniosła -3,1%), w przypadku województwa o 2,1% (dynamika -3,4%, w tym -3,0% w gminach miejsko-wiejskich), w przypadku powiatu makowskiego o 0,6% (dynamika -1,0%), a w przypadku gminy Różan o 2,9% (dynamika -4,5%). 14

Tabela 9. Odsetek ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna ludność w wieku produkcyjnym do ogółu ludności 2010 2011 2012 2013 2014 2015 % % % % % % POLSKA 64,4 64,2 63,9 63,4 63,0 62,4 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,6 64,5 64,2 63,9 63,6 63,1 POLSKA - MIASTO 65,3 64,8 64,2 63,5 62,8 62,0 MAZOWIECKIE 63,5 63,3 62,9 62,4 62,0 61,4 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,1 63,9 63,6 63,1 62,7 62,2 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 63,1 62,4 61,7 60,9 Powiat makowski 62,1 62,2 62,2 62,1 61,8 61,5 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 63,8 63,1 62,2 61,7 Powiat makowski - MIASTO - - 64,2 63,3 62,5 61,3 Różan 64,6 64,1 63,8 63,1 62,2 61,7 Źródło: GUS/BDL W 2015 roku ludność w wieku 65 i więcej lat stanowiła 19,6% mieszkańców gminy Różan, tj. tyle, ile wynosiła średnia krajowa (19,6%), mniej niż wojewódzka (20,0%) i więcej niż średnia dla powiatu makowskiego (19,2%). Porównując jedynie gminy miejsko-wiejskie, podczas gdy średni udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogóle mieszkańców wyniósł w Różanie w 2015 roku 19,6%, w skali kraju było to 18,2%, a w województwie mazowieckim 18,1%. We wszystkich jednostkach administracyjnych w latach 2010-2015 udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle mieszkańców zwiększał się, jednak dynamika przyrostu odsetka była zróżnicowana. Najszybciej wzrastał udział tej kategorii wiekowej w przypadku gminy Różan (dynamika 18,7%), wolniej proces postępował na obszarach kraju (dynamika 17%), województwa (dynamika 13,2%) i powiatu makowskiego (dynamika 14,3%). Relatywnie szybki wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym świadczy o stopniowym starzeniu się społeczeństwa. Tabela 10. Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna ludność w wieku poprodukcyjnym do ogółu ludności 2010 2011 2012 2013 2014 2015 % % % % % % POLSKA 16,8 17,3 17,8 18,4 19,0 19,6 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,4 15,9 16,4 17,0 17,6 18,2 POLSKA - MIASTO 17,6 18,3 19,0 19,8 20,6 21,3 MAZOWIECKIE 17,7 18,1 18,6 19,0 19,5 20,0 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,5 16,0 16,4 17,0 17,5 18,1 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 19,7 20,3 20,9 21,5 15

Powiat makowski 16,8 17,1 17,4 18,0 18,5 19,2 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 17,3 18,2 19,0 19,6 Powiat makowski - MIASTO - - 16,9 18,1 19,0 20,3 Różan 16,5 16,9 17,3 18,2 19,0 19,6 Źródło: GUS/BDL Ocenę sytuacji demograficznej uzupełniają wskaźniki obciążenia demograficznego. Pierwszy z nich określa liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. W przypadku gminy Różan w 2015 roku na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 62,1 osoby w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. W pozostałych jednostkach, również w gminach miejsko-wiejskich, notowano porównywalne wartości tego wskaźnika. Średnia dla kraju wynosiła 60,1 (w tym 58,4 w gminach miejsko-wiejskich), dla województwa 62,9 (w tym 60,9 w gminach miejsko-wiejskich), a dla powiatu 62,6 (w tym 62,1 w gminach miejsko-wiejskich). Drugi ze wskaźników określa, ile osób w wieku poprodukcyjnym przypada na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym. W przypadku tego wskaźnika sytuacja w gminie jest umiarkowanie dobra i lepsza niż w kraju i województwie. W 2015 roku na 100 dzieci i młodzieży do lat 17 w gminie Różan przypadało 104,9 osób starszych (w wieku poprodukcyjnym), podczas gdy średnia dla Polski wynosiła 109,1 osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym (w tym 97,7 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla Mazowsza 107,8 osób (w tym 91,7 w gminach miejsko-wiejskich). W przypadku powiatu makowskiego na 100 mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym przypadało 99,1 osoby w wieku poprodukcyjnym. Trzeci ze wskaźników określa liczbę osób w wieku poprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. W tym przypadku sytuacja w gminie Różan nie odbiega znacznie od sytuacji w pozostałych analizowanych jednostkach. W 2015 roku na 100 mieszkańców gminy w wieku produkcyjnym przypadało 31,8 osoby w wieku poprodukcyjnym, natomiast w skali kraju 31,4 osoby, w skali województwa 32,7 osoby, a w skali powiatu 31,2 osoby. W gminach miejsko-wiejskich tych obszarów osiągane były niższe wartości wskaźnika ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym niż w gminie Różan. Wskaźnik dla gmin miejsko-wiejskich kraju wynosił 28,9 osób, a w województwie mazowieckim 29,1 osób, podczas gdy w Różanie, jak wskazano powyżej, wynosił 31,8 osób. Tabela 11. Wskaźniki obciążenia demograficznego w 2015 roku Jednostka terytorialna ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym 2015 2015 2015 osoba osoba osoba POLSKA 60,1 109,1 31,4 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58,4 97,7 28,9 POLSKA - MIASTO 61,3 127,6 34,4 MAZOWIECKIE 62,9 107,8 32,7 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 60,9 91,7 29,1 MAZOWIECKIE - MIASTO 64,3 121,5 35,3 Powiat makowski 62,6 99,1 31,2 16

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 62,1 104,9 31,8 Powiat makowski - MIASTO 63,1 110,4 33,1 Różan 62,1 104,9 31,8 Źródło: GUS/BDL W 2015 roku w gminie Różan urodziło się 40 dzieci (w tym 25 chłopców i 15 dziewczynek) oraz odnotowano zgon 55 mieszkańców (w tym 31 mężczyzn i 24 kobiet). Maksymalna liczba urodzeń w gminie wystąpiła w 2012 roku (55 dzieci), natomiast maksymalna liczba zgonów (58 osób) w 2010 roku. Rokroczne fluktuacje liczby urodzeń i zgonów w gminie wpływały bezpośrednio na zmiany wartości przyrostu naturalnego. W latach 2010-2011 oraz w 2015 roku obserwowana była przewaga liczby zgonów nad liczbą urodzeń, a przyrost naturalny w gminie przyjmował wartości ujemne. Najwyższą różnicę pomiędzy ilością zgonów i urodzeń, na poziomie -15, odnotowano w 2015 roku. Tabela 12. Ruch naturalny w gminie Różan w 2015 roku ogółem mężczyźni kobiety 2015 2015 2015 Urodzenia żywe 40 25 15 Zgony ogółem 55 31 24 Przyrost naturalny -15-6 -9 Źródło: GUS/BDL Na tle analizowanych jednostek (także w gminach miejsko-wiejskich) gmina Różan charakteryzuje się relatywnie niskim poziomem wskaźnika urodzeń żywych na 1000 ludności. W 2015 roku wynosił on 8,9, podczas gdy w powiecie makowskim i w kraju na 1000 ludności urodziło się 9,6 dzieci, a na Mazowszu aż 10,8 dzieci. Również jako gmina miejsko-wiejska Różan cechował się niższymi wartościami wskaźnika urodzeń żywych na 1000 mieszkańców niż gminy miejsko-wiejskie kraju (9,6 dzieci) i województwa (10,7 dzieci). Tabela 13. Urodzenia żywe na 1000 ludności w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna urodzenia żywe na 1000 ludności 2010 2011 2012 2013 2014 2015 - - - - - - POLSKA 10,7 10,1 10,0 9,6 9,7 9,6 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,9 10,2 10,2 9,7 9,8 9,6 POLSKA - MIASTO 10,3 9,6 9,6 9,2 9,4 9,4 MAZOWIECKIE 11,6 10,9 10,8 10,4 10,7 10,8 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 11,8 10,8 11,0 10,5 10,7 10,7 MAZOWIECKIE - MIASTO 11,6 10,9 10,8 10,4 10,9 10,9 Powiat makowski 11,3 11,0 11,3 10,0 10,9 9,6 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 12,1 10,6 10,6 8,9 Powiat makowski - MIASTO - - 10,8 8,4 10,7 9,6 Różan 10,4 10,6 12,1 10,6 10,6 8,9 Źródło: GUS/BDL 17

W przypadku wskaźnika zgonów na 1000 ludności w gminie Różan osiągał on wartości odbiegające od notowanych w pozostałych jednostkach. W 2015 roku na 1000 mieszkańców gminy przypadało 12,3 zgonów. Niższe okazały się wartości dla powiatu makowskiego (11,6 zgonów na 1000 ludności), kraju (10,27 zgonów) i województwa (10,30 zgonów). Również w gminach miejsko-wiejskich kraju i województwa wskaźnik zgonów na 1000 mieszkańców przyjmował wartości niższe niż w gminie Różan. Tabela 14. Zgony na 1000 ludności w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna zgony na 1000 ludności 2010 2011 2012 2013 2014 2015 - - - - - - POLSKA 9,83 9,75 9,99 10,06 9,78 10,27 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,51 9,43 9,62 9,71 9,48 10,00 POLSKA - MIASTO 9,71 9,64 9,97 10,09 9,88 10,43 MAZOWIECKIE 10,16 10,06 10,29 10,22 10,05 10,30 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,44 9,43 9,46 9,15 9,54 9,66 MAZOWIECKIE - MIASTO 9,77 9,63 9,99 9,98 9,84 10,11 Powiat makowski 11,02 11,89 11,94 11,39 11,00 11,61 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,38 8,63 10,41 12,27 Powiat makowski - MIASTO - - 9,62 9,98 8,96 9,54 Różan 12,80 11,30 10,38 8,63 10,41 12,27 Źródło: GUS/BDL Na tle analizowanych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się niskim przyrostem naturalnym na 1000 ludności. W okresie między 2012 a 2014 rokiem przyjmował on wartości dodatnie, ponadto wyższe niż średnia krajowa i wojewódzka. Jednak w latach 2010-2011 oraz w 2015 roku wskaźnik przyrostu naturalnego był w gminie Różan ujemny. W 2015 roku przyrost naturalny na 1000 mieszkańców gminy Różan wynosił -3,3, podczas gdy przyrost naturalny na 1000 mieszkańców kraju kształtował się na poziomie -0,7 (w tym -0,4 dla gmin miejsko-wiejskich), a na 1000 mieszkańców województwa: 0,5 (w tym 1,0 w gminach miejsko-wiejskich). Spośród analizowanych jednostek w 2015 roku gmina Różan osiągnęła najniższy wskaźnik przyrostu naturalnego. Dodatkowo ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego w gminie należy traktować jako zjawisko negatywne, mogące w dłuższej perspektywie skutkować zarówno depopulacją gminy, jak i niekorzystnymi zmianami w strukturze wiekowej lokalnej społeczności. Tabela 15. Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2010-2015 przyrost naturalny na 1000 ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 - - - - - - POLSKA 0,9 0,3 0,0-0,5 0,0-0,7 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,4 0,8 0,6 0,0 0,3-0,4 POLSKA - MIASTO 0,6 0,0-0,4-0,9-0,5-1,1 MAZOWIECKIE 1,4 0,8 0,5 0,2 0,7 0,5 18

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2,3 1,4 1,5 1,3 1,2 1,0 MAZOWIECKIE - MIASTO 1,8 1,3 0,8 0,4 1,0 0,8 Powiat makowski 0,3-0,9-0,6-1,4-0,2-2,0 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 1,8 2,0 0,2-3,3 Powiat makowski - MIASTO - - 1,2-1,5 1,8 0,1 Różan -2,4-0,7 1,8 2,0 0,2-3,3 Źródło: GUS/BDL W 2015 roku na terenie gminy Różan zawarto 25 małżeństw. Liczba zawieranych małżeństw podlegała rokrocznym fluktuacjom, uniemożliwiając wyznaczenie trendu. Maksymalną liczbę, 31 małżeństw, odnotowano w latach 2011 i 2012, natomiast minimalną 20 małżeństw, w 2014 roku. Wykres 4. Małżeństwa zawarte w gminie Różan w latach 2010-2015 35 30 29 31 31 25 20 21 20 25 15 10 5 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: GUS/BDL W przeliczeniu na 1000 mieszkańców, w gminie Różan w 2015 roku zawarto 5,6 małżeństw. Pod tym względem gmina wyróżniała się pozytywnie na tle innych jednostek administracyjnych, gdzie wartości małżeństw zawartych na 1000 mieszkańców kształtowały się na niższym poziomie. Średnia dla kraju w 2015 roku wynosiła 4,9 (w tym 5,0 w gminach miejsko-wiejskich), a dla województwa 4,8 (w tym 4,9 w gminach wiejskich), a dla powiatu 6,3. Jedynie dla powiatu makowskiego wskaźnik zawartych na 1000 mieszkańców małżeństw był wyższy niż w gminie Różan i ukształtował się na poziomie 6,3. 19

Tabela 16. Małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców 2010 2011 2012 2013 2014 2015 - - - - - - POLSKA 5,9 5,4 5,3 4,7 4,9 4,9 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,0 5,5 5,5 4,8 5,1 5,0 POLSKA - MIASTO 5,9 5,2 5,1 4,5 4,7 4,8 MAZOWIECKIE 5,8 5,2 5,1 4,5 4,7 4,8 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,0 5,3 5,2 4,5 4,8 4,9 MAZOWIECKIE - MIASTO 5,7 5,1 4,8 4,4 4,5 4,7 Powiat makowski 6,7 6,0 6,2 4,8 5,2 6,3 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 6,8 4,6 4,4 5,6 Powiat makowski - MIASTO - - 6,9 4,1 4,0 6,1 Różan 6,4 6,9 6,8 4,6 4,4 5,6 Źródło: GUS/BDL Dane dotyczące migracji, tj. zameldowań i wymeldowań, pozwalają stwierdzić, iż z gminy Różan więcej osób wyjeżdża niż do niej przyjeżdża. Ujemne saldo migracji występowało przez cały analizowany okres, choć rokrocznie przyjmowało zróżnicowane wartości. Największą przewagę liczby wyjeżdżających nad liczbą przyjeżdżających odnotowano w 2013 roku, gdy saldo migracji wynosiło -29. W 2014 roku ujemne saldo migracji miało już niższą wartość, liczba opuszczających gminę była o 10 osób większa niż przybyłych na teren Różana. Wykres 5. Saldo migracji w gminie Różan w latach 2010-2014 0 2010 2011 2012 2013 2014-5 -4-10 -15-9 -10-10 -20-25 -30-29 Źródło: GUS/BDL Również w przeliczeniu na 1000 mieszkańców gminę Różan cechowało ujemne saldo migracji, a sytuacja w gminie i całym powiecie makowskim była trudniejsza niż w województwie mazowieckim i w kraju. Przez cały okres między 2010 a 2014 rokiem saldo migracji na 1000 ludności gminy było ujemne, przy czym wahało się ono od -0,9 (2011 rok) do -6,4 (2013 rok). Tymczasem w skali kraju w latach 2010-2014 utrzymywało się minimalnie ujemne saldo migracji na 1000 osób (najniższa wartość, -0,52, wystąpiła w 2013 roku), natomiast w województwie mazowieckim w całym analizowanym okresie saldo migracji na 1000 mieszkańców było 20

dodatnie (najniższa wartość, 2,5, wystąpiła w latach 2010 i 2012-2014). Warto dodać, że niekorzystne, ujemne saldo migracji, dotyczyło w latach 2010-2014 jedynie gminy Różan i powiatu makowskiego, podczas gdy w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych sytuacja była zdecydowanie korzystniejsza. Tabela 17. Saldo migracji na 1000 osób w latach 2010-2015 saldo migracji na 1000 osób Jednostka terytorialna ogółem 2010 2011 2012 2013 2014 osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA -0,1-0,1-0,2-0,5-0,4 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,1-0,2-0,3-0,8-0,8 POLSKA - MIASTO -2,1-1,9-1,7-2,2-1,8 MAZOWIECKIE 2,5 2,7 2,5 2,5 2,5 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 5,4 5,0 4,2 3,6 3,0 MAZOWIECKIE - MIASTO 1,5 2,3 2,1 2,1 2,4 Powiat makowski -3,3-5,1-4,0-3,7-5,7 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - -2,2-6,4-2,2 Powiat makowski - MIASTO - - -7,1-2,9-3,9 Różan -2,0-0,9-2,2-6,4-2,2 Źródło: GUS/BDL Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2014 przyjmowało dla gminy Różan zarówno wartości ujemne (2014 rok), jak i dodatnie (2011 rok), jednak przez większość analizowanego okresu było neutralne (w latach 2010 i 2012-2013 wskaźnik wynosił 0,0). W 2014 roku wartość salda migracji zagranicznych na 1000 osób w gminie wynosiła -0,4 i była wyższa niż średnia wojewódzka (0,0) i powiatowa (-0,1), a równocześnie równa średniej krajowej (-0,4). Tabela 18. Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2015 saldo migracji zagranicznych na 1000 osób Jednostka terytorialna ogółem 2010 2011 2012 2013 2014 osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA -0,1-0,1-0,2-0,5-0,4 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE -0,1-0,2-0,2-0,6-0,4 POLSKA - MIASTO -0,1-0,2-0,2-0,6-0,5 MAZOWIECKIE 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,1 0,1 0,1-0,1 0,0 MAZOWIECKIE - MIASTO 0,2 0,2 0,1 0,0 0,0 Powiat makowski 0,1 0,0 0,0 0,0-0,1 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 0,0 0,0-0,4 21

Powiat makowski - MIASTO - - -0,2 0,1-0,3 Różan 0,0 0,2 0,0 0,0-0,4 Źródło: GUS/BDL BEZROBOCIE I RYNEK PRACY W dniu 31.12.2015 roku w rejestrze Powiatowego Urzędu Pracy pozostawało 439 mieszkańców gminy Różan. W porównaniu do 2010 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w gminie zmniejszyła się o 32 osoby, tj. o 14,8%. W całym analizowanym okresie liczba osób bezrobotnych podlegała fluktuacjom, ale od 2012 roku, po osiągnięciu maksimum na poziomie 528 zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, widoczny jest stały, niewielki trend spadkowy. Wykres 6. Bezrobotni ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015 600 528 500 400 474 520 444 439 300 377 200 100 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: GUS/BDL Wśród osób bezrobotnych najliczniej reprezentowani są mieszkańcy miasta Różan (273 osoby) oraz sołectwa Załuzie (123 osoby), a także Dzbądz (32 osoby) oraz Dyszobaba (26 osób). W pozostałych sołectwach liczba osób bezrobotnych była niższa (kilka-kilkanaście osób), natomiast wśród zarejestrowanych bezrobotnych z gminy Różan w 2015 roku nie występowali w ogóle mieszkańcy sołectw Paulinowo i Załęże-Gartki. W latach 2010-2015 ilość zarejestrowanych bezrobotnych zwiększyła się w trzynastu sołectwach gminy Różan, natomiast w sześciu zmniejszyła się. Należy podkreślić rosnący udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. W 2010 roku w gminie zamieszkiwało 160 osób długotrwale bezrobotnych, podczas gdy w 2015 roku było to 330 osób, tj. ponad dwukrotnie więcej. Negatywne zmiany podkreśla fakt, że w 2010 roku długotrwale bezrobotni stanowili 33,8% zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, podczas gdy w roku 2015 ich udział wzrósł aż do 63,3%. Należy podkreślić, że w latach 2010-2015 ilość osób długotrwale bezrobotnych zwiększyła się w czternastu sołectwach i w mieście Różan, w pięciu przypadkach pozostała na tym samym poziomie, natomiast w żadnym z sołectw nie uległa zmniejszeniu. 22

Tabela 19. Charakterystyka bezrobotnych w sołectwach gminy Różan w latach 2012-2015 stan na dzień 31.12.2010 stan na dzień 31.12.2015 Jednostka terytorialna ilość bezrobotnych ogółem długotrwale bezrobotni w tym: bez doświadczenia zawodowego ilość bezrobotnych ogółem długotrwale bezrobotni w tym: bez doświadczenia zawodowego Zmiana Chełsty 9 8 2 13 11 5 44,4% Chrzczonki 3 1 1 2 2 1-33,3% Dąbrówka 5 1 3 3 2 3-40,0% Dzbądz 20 9 8 32 22 12 60,0% Dyszobaba 20 10 8 26 16 10 30,0% Kaszewiec 5 4 3 5 4 4 0,0% Miłony 5 2 2 4 4 2-20,0% Mroczki- Rębiszewo 0 0 0 2 2 2 - Paulinowo 0 0 0 0 0 0 - Podborze 6 4 3 10 6 3 66,7% Prycanowo 4 2 3 4 2 3 0,0% Szygi 8 2 5 6 6 4-25,0% Załęże- Eliasze Załęże- Gartki Załęże- Sędzięta Załęże Wielkie 4 1 2 3 3 0-25,0% 3 0 0 0 0 0-100,0% 1 1 0 3 3 1 200,0% 6 4 2 9 9 3 50,0% Załuzie 111 21 44 123 33 56 10,8% Zawady- Ponikiew 2 2 1 3 2 1 50,0% RÓŻAN 262 88 53 273 203 83 4,2% RAZEM 474 160 140 521 330 193 9,9% Źródło: dane gminne Wskazany powyżej wzrost liczby bezrobotnych w gminie Różan w latach 2010-2015 przyczynił się do wzrostu udziału bezrobotnych w ogólnej liczbie mieszkańców w wieku produkcyjnym. W 2010 roku udział bezrobotnych w tej kategorii ludności wynosił 12,9%, co było najniższą wartością w całym analizowanym okresie. Maksimum osiągnięto w latach 2012-2013, gdy odsetek bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym ukształtował się na najwyższym poziomie, tj. 18,3%. W latach kolejnych, 2014-2015, osoby bezrobotne stanowiły 15,9% mieszkańców Różana w wieku produkcyjnym. Była to wartość najwyższa wśród wszystkich poddanych analizie jednostek. Tym samym, przez cały okres między 2010 a 2015 rokiem gmina Różan wyróżniała się negatywnie na 23

tle kraju i województwa, osiągając średnio dwukrotnie wyższe wartości odsetka osób bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. W 2015 roku zarejestrowani bezrobotni stanowili 6,5% ludności kraju w wieku 18-64 lata (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich) i 6,6% ludności województwa (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich), podczas gdy dla powiatu makowskiego i gminy Różan odsetki te wynosiły odpowiednio: 13,6% i 15,9%. Tabela 20. Udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym 2010 2011 2012 2013 2014 2015 % % % % % % POLSKA 7,9 8,0 8,7 8,8 7,5 6,5 POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,1 9,2 9,7 9,8 8,3 7,1 MAZOWIECKIE 7,1 7,4 8,2 8,5 7,6 6,6 MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8,1 8,3 9,0 9,3 8,1 7,1 Powiat makowski 13,0 16,0 16,8 17,0 15,1 13,6 Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 18,3 18,3 15,9 15,9 Różan 12,9 16,4 18,3 18,3 15,9 15,9 Źródło: GUS/BDL Bezrobocie może być jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z tego powodu uzyskały 184 osoby, wśród których najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy miasta Różan (145 osoby), a wśród sołectw Załuzia (10 osób) i Kaszewca (7 osób). Liczba osób otrzymujących w gminie świadczenia z tytułu bezrobocia w latach 2010-2015 zmniejszyła się znacząco: w 2010 roku było to 216 osób, zaś w 2015 roku 184 osoby (spadek o 14,8%). Spadek ilości osób korzystających ze świadczeń wypłacanych z powodu bezrobocia rozłożył się nierównomiernie pomiędzy sołectwami gminy. Największe spadki miały miejsce w sołectwach: Chrzczonki i Podborze (-100%), a także Miłony (-66,7%), Załuzie (-54,5%), Załęże Wielkie (-40%) i miasto Różan (-9,4%). Natomiast udział osób pobierających świadczenia z powodu bezrobocia w ogólnej liczbie korzystających z pomocy społecznej był wysoki i kształtował się w 2015 roku na poziomie od 12,5% (Załęże-Gartki i Załęże- Sędzięta) do 60% (Załęże-Wielkie). Tym samym odsetek ten wykazywał znaczną zmienność w zależności od miejsca zamieszkania osób bezrobotnych otrzymujących świadczenia społeczne. Tabela 21. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu bezrobocia w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 Jednostka terytorialna Osoby, którym przyznano świadczenia z tytułu bezrobocia Zmiana Udział w ogóle ludności korzystającej z pomocy społecznej 2010 2015 2010 2015 Chełsty 6 6 0,0% 24,0% 25,0% Chrzczonki 2-100,0% 14,3% Dąbrówka 5 5 0,0% 41,7% 45,5% Dzbądz Dyszobaba Kaszewiec 7 7 0,0% 25,0% 26,9% 24

Miłony 3 1-66,7% 33,3% 14,3% Mroczki-Rębiszewo Paulinowo Podborze 2-100,0% 11,8% Prycanowo Szygi 4 4 0,0% 28,6% 26,7% Załęże-Eliasze Załęże-Gartki 2 12,5% Załęże-Sędzięta 1 12,5% Załęże Wielkie 5 3-40,0% 8,6% 60,0% Załuzie 22 10-54,5% 30,6% 21,3% Zawady-Ponikiew RÓŻAN 160 145-9,4% 17,5% 22,9% RAZEM 216 184-14,8% 14,6% 20,0% Źródło: dane gminne POMOC SPOŁECZNA I WSPIERANIE RODZINY Głównym organizatorem pomocy społecznej na terenie gminy jest Ośrodek Pomocy Społecznej w Różanie, Pl. Obrońców Różana 4. OPS realizuje zadania własne i zadania zlecone w zakresie ustalonym ustawami i aktami wykonawczymi do ustaw oraz uchwałami władz lokalnych. Celem działania OPS w Różanie jest rozpoznawanie i zaspakajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin, które własnym staraniem nie są w stanie pokonać trudności życiowych oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zgodnie z Regulaminem Organizacyjnym Ośrodka Pomocy Społecznej w Różanie w skład struktury organizacyjnej jednostki wchodzą następujące stanowiska pracy: kierownik, księgowy, pracownicy socjalni, wieloosobowe stanowisko ds. świadczeń rodzinnych oraz funduszu alimentacyjnego i postępowania wobec dłużników alimentacyjnych, jednoosobowe stanowisko d/s administracyjnych, pielęgniarki, terapeuci oraz opiekunki środowiskowe. Obszar gminy jest podzielony na 4 rejony działania pracowników socjalnych: Rejon I Różan, ulice: ul. Plac Obrońców Różana, Mostowa, Fortowa, Zjazd, Sienkiewicza, Słowackiego, Lwowska, Wileńska, Hallera, Panny Marii, 3 Maja, Przechodnia, Rolna, Nowa, BLOK 6A, miejscowości: Kaszewiec, Dąbrówka, Chełsty; Rejon II Różan, ulice: Warszawska, Gdańska, Mickiewicza, Ostrowska, Przemysłowa, Królowej Bony, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, Jagiellonki, Radziwiłłówny, Kamienne Schodki, Nadnarwiańska, BLOK 6C, 6E, miejscowości: Prycanowo, Podborze, Załuzie, Zawady Ponikiew; Rejon III Różan, ulice: Poniatowskiego, Uklei, Czysta, Kopernika, Skłodowskiej, Szkolna, Szmaragdowa, Diamentowa, Topazowa, Agatowa, Rubinowa, Bursztynowa, Kilińskiego, BLOK 6D, miejscowości: Dyszobaba, Chrzczonki, Miłony, Szygi, Załęże Wielkie, Załęże Gartki, Załęże Sędzięta, Załęże Eliasze; 25

Rejon IV Różan, ulice: Polna, Targowa, Spokojna, Parkowa, Witosa, Kościuszki, Pogodna, Słoneczna, Marzanny, Tęczowa, Lazurowa, Cmentarna, Leśna, BLOK 6, 6B, miejscowości: Paulinowo, Dzbądz, Mroczki-Rębiszewo. Instytucjami realizującymi zadania z zakresu pomocy społecznej oraz wspierającymi podmioty pomocy społecznej w realizacji ich zadań w gminie Różan są również: Urząd Gminy w Różanie Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Różanie Gminny Zespół Interdyscyplinarny ds. Przeciwdziałania Przemocy w Różanie Świetlica Opiekuńczo-Wychowawcza (w strukturze OPS w Różanie) Dom Dziennego Pobytu (w strukturze OPS w Różanie) Posterunek Policji w Różanie (Komenda Powiatowa Policji w Makowie Mazowieckim) placówki oświatowe placówki ochrony zdrowia organizacje pozarządowe. Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że w 2014 roku z pomocy społecznej korzystało 240 gospodarstw domowych z gminy Różan. Maksymalną liczbę gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną stwierdzono w latach 2012-2013 roku (286 i 296 gospodarstw), co mogło wynikać z pogorszenia sytuacji na rynku pracy. W porównaniu do 2010 roku liczba gospodarstw domowych, które w 2014 roku korzystały z pomocy społecznej, zmniejszyła się w gminie o 7,6%. W większych jednostkach administracyjnych odnotowano wzrosty lub niewielkie spadki, ale ich tempo było niższe niż w gminie. W kraju liczba gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej zwiększyła się o 2% (w tym o 2,3% w gminach miejsko-wiejskich). Natomiast w województwie nastąpił wzrost o 0,5% (w tym 2,9% w gminach miejsko-wiejskich). 26

Wykres 7. Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w gminie Różan w latach 2010-2014 310 290 270 286 296 250 230 223 230 240 210 190 170 150 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: GUS/BDL W gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w gminie Różan w 2014 roku zamieszkiwało łącznie 678 osób, tj. mniej niż w latach 2013 (883 osoby) i 2012 (862), ale jednocześnie więcej niż w latach 2011 (663 osób) i 2010 (628 osób). Tym samym osoby korzystające z pomocy społecznej w 2014 roku stanowiły 15,1% ludności gminy. Odsetek ten był zdecydowanie wyższy niż średnia powiatowa (10,8%), a także średnia dla kraju (5,3%) czy województwa (4,4%), również w przypadku gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio 6,1% i 4,8%). Wykres 8. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w 2014 roku Różan 15,1% Powiat makowski - MIASTO 10,8% Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,1% Powiat makowski 10,8% MAZOWIECKIE - MIASTO 2,9% MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE MAZOWIECKIE 4,8% 4,4% POLSKA - MIASTO POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4,0% 6,1% POLSKA 5,3% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% Źródło: GUS/BDL 27