List do Kolosan 1. Autor Pawłowe autorstwo tego listu zakwestionowano już na początku XIX w., ze względu na różnice w słownictwie, stylu i koncepcjach teologicznych pomiędzy Kol a listami św. Pawła. W słownictwie zwracają uwagę 37 hapaxlegomena w całym Nowym Testamencie oraz 28 słów, które nie występują w listach, których autorstwo Pawła nie jest dyskutowane; 15 z nich występuje natomiast w Ef, uznawanym również za list deuteropawłowy, czyli taki, którego autorstwo Pawła jest dyskusyjne. Inny jest też styl tego listu. Nie występują tu liczne partykuły łączące zdania, jak w innych listach. Poszczególne fragmenty łączą się bardzo luźno ze sobą, a argumentacja jest bardzo subtelna, delikatna. Kol prezentuje też odrębną teologię. Na przykład w chrystologii podkreśla kosmiczne znaczenie dzieła zbawczego Chrystusa. Może to być wprawdzie rozwinięcie myśli 1 Kor 8, 6; 10, 4; 2 Kor 5, 19, czy Flp 2, 10-11, ale oryginalnością Kol jest uznanie kosmicznego aspektu dzieła zbawczego Chrystusa za centrum chrystologii. W eschatologii podkreśla obecny już i pełny udział ochrzczonych w śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa, gdy u Pawła jest to sprawa przyszłości. Różnice te można wprawdzie wytłumaczyć nową sytuacją Kościoła w Kolosach, ale uczeni skłaniają się raczej do poglądu, iż listu tego Paweł nie napisał. Prawdopodobnie powstał on w kręgu uczniów Pawła. 2. Adresaci Początki miasta Kolosy (Kolossai,) nie są znane. Pierwsza wiadomość o tym mieście pochodzi z V w. przed Chr. Kolosy znajdowały się we Frygii (Azja Mniejsza), w pobliżu Laodycei i Hierapolis, około 200 km na wschód od zachodniego wybrzeża. Miasto zostało zniszczone po 61 r. po Chr., prawdopodobnie na skutek trzęsienia ziemi. Paweł nigdy nie był w Kolosach. Kościół założył tu Epafras. W skład Kościoła wchodzili przede wszystkim nawróceni poganie (Kol 4, 13), ale byli też judeochrześcijanie, którzy mieli znaczny wpływ (Kol 4, 11). W Kolosach pojawiła się filozofia o charakterze judeo-gnostyckim, która głosiła zależność wiary chrześcijańskiej od elementów (żywiołów) świata, kult aniołów oraz niezdrową ascezę. Poglądy te kwestionowały rolę Chrystusa jako jedynego Pośrednika i Zbawcę. List przeciwstawia się tym błędom i ukazuje centralną pozycja i rolę Chrystusa w kosmosie oraz w życiu jednostki. Chrystus jest ponad wszystkim, od niego wszystko zależy.
3. Czas i miejsce napisania Miejsca napisania Kol nie da się ustalić. Gdy chodzi o czas, uważa się, że jest to najstarszy list deuteropawłowy, który został zredagowany około 70 r. po Chr. 4. Struktura i forma Wstęp: 1, 1-4 I. Część: 1, 15-2, 23 1. Hymn chrystologiczny: 1, 15-20 2. Aktualizacja hymnu: 1, 21-23 3. Urząd apostoła: 1, 24-2, 5 4. Polemika z głosicielami błędów: 2, 6-23 II. Część: 3, 1-4, 6 1. Motywacja parenezy: 3, 1-4 2. Katalog cnót i wad: 3, 5-17 3. Tablice domowe: 3, 18-4, 1 4. Różne napomnienia: 4, 2-6 Zakończenie: 4, 7-18 List podejmuje polemikę z błędami, które szerzyły się nie tylko w Kolosach, lecz w całej okolicy, dlatego można go uważać za rodzaj pisma okólnego. 5. Główne idee teologiczne 1. Teologia Listu do Kolosan koncentruje się głównie na chrystologii, co było uwarunkowane poglądami adresatów, którzy uważali, że samo dzieło zbawcze Chrystusa nie wystarcza, aby osiągnąć zbawienie. Potrzebny jest jeszcze kult sił kosmicznych oraz podporządkowana temu kultowi asceza. Autor listu przedstawia więc pozycję i znaczenie Chrystusa w kosmosie i w Kościele (Kol 1, 15-20). Dzieło zbawcze Chrystusa dokonane na Krzyżu jest ostateczne, wystarczające i aktualnie obecne w świecie. Krzyż Chrystusa jest miejscem i narzędziem jego zwycięstwa nad wszystkim, co może człowiekowi i światu zagrażać (Kol 1, 20; 2, 14). Lęk przed żywiołami świata jest nieuzasadniony. Chrystus bowiem pokonał wszelkie moce.
Chrystocentryzm teologii autora podkreślają w Kol 2, 6-23 przyimki: evn auvtw / (2, 6. 7. 9. 10. 15), evn w - (2, 1. 12), su,n (2, 12. 13. 20). 2. Dzieło zbawcze Chrystusa staje się udziałem człowieka przez chrzest (Kol 2, 12). Chrześcijanin przez przyjęcie chrztu ma udział w zmartwychwstaniu Chrystusa, zmartwychwstał wraz z nim i dlatego podobnie jak zmartwychwstały Chrystus ma przewagę nad wszystkimi mocami (Kol 3, 1-4). Powszechne panowanie i władza Chrystusa nad całym kosmosem ukazują bezsensowność uzależniania zbawienia od obrzezania, specjalnej ascezy i kultu aniołów. Chrześcijanin jest już obecnie pojednany, zbawiony (Kol 1, 20. 22) i obrzezany (Kol 2, 11). Ma udział w zwycięstwie Chrystusa i dlatego nie musi się niczego obawiać, ani uciekać się do specjalnych praktyk. Filozofia rozpowszechniana wśród adresatów nie jest żadną mądrością i nie ma nic wspólnego z objawieniem. Najwyższa mądrość jest tylko w Chrystusie (Kol 1, 28; 2, 3; 3, 16). 3. List do Kolosan nie prezentuje jednak teologii entuzjastycznej, triumfalistycznej, to znaczy nie twierdzi wcale, że zbawienie ogarnia już wszystkie dziedziny życia. Owszem człowiek ochrzczony ma udział w zbawieniu, ale przez wiarę: Jako razem z Nim pogrzebani (suntafe,ntej auvtw/) w chrzcie, w którym też razem zostaliście wskrzeszeni (sunhge,rqhte) przez wiarę w moc Boga, który Go wskrzesił (Kol 2, 12). Udział w zmartwychwstaniu jest wprawdzie faktem obiektywnym, ale jeszcze niecałkowicie zrealizowanym, ponieważ jest on ukryty w Bogu : Umarliście bowiem i wasze życie jest ukryte z Chrystusem w Bogu (Kol 3, 3). Chrześcijanin ma więc udział w życiu Chrystusa, ale jeszcze nie w całej pełni. Oczekuje paruzji i dokończenia dzieła zbawczego: Gdy się ukaże Chrystus, nasze życie, wtedy i wy razem z Nim ukażecie się w chwale (Kol 3, 4). Do paruzji trzeba się jednak przygotować przez realizowanie nowej, wynikającej ze chrztu egzystencji. Jej celem jest walka ze starym człowiekiem i kształtowanie nowego człowieka w Chrystusie. Dokonuje się to w procesie umartwienia i wypracowywania cnót (Kol 3, 5-4, 1). 6. Egzegeza Kol 1, 15-20 (1) Analiza Gatunek literacki Kol 1, 15-20 określa się jako hymn. Wskazuje na to rytmika, jednolity, oryginalny obraz Chrystusa, liczne zaimki względne, zwłaszcza na początku stychów. Struktura hymnu jest bardzo przejrzysta. Dzieli się on na dwie strofy: 1, 15-16 (I) oraz 1, 18b-20 (II), które rozpoczynają paralelne formuły: On jest ( ) pierworodnym całego stworzenia (w. 15); On jest ( ) pierworodnym z umarłych (w. 18b). Obydwa sformułowania są dobrze uzasadnione: ponieważ (w. 16 i 19). W.17-18a uważa się za strofę pośrednią, wtrąconą. Integruje ją jednak z całym kontekstem idea prymatu Chrystusa.
Źródłem Kol 1,15-20 jest prawdopodobnie jakiś hymn starochrześcijański, wykorzystany i przeredagowany przez autora listu. W Nowym Testamencie spotykamy ślady takich hymnów, np. w Flp 2, 6-11; 1 P 2, 22-24; 1 Tm 3, 16; Hbr 1, 3 itd. Ich Sitz im Leben stanowiła najczęściej liturgia. Autor listu dobrze umieścił hymn w kontekście, którego ideę przewodnią stanowi odkupienie. Tematem kontekstu poprzedzającego jest odkupienie, do którego hymn nawiązuje. Kończy go zaś myśl o odkupieniu (Kol 1, 20), po której autor przechodzi do zastosowania. Przedstawia skutki odkupienia w Kościele (Kol 1, 21nn). (2) Komentarz 15. W. ten określa relacje Chrystusa do Boga: obraz Boga niewidzialnego i pierworodny wszelkiego stworzenia. Eivkw,n obraz oznacza potocznie: gdyż mowa jest o etapie preegzystencji Chrystusa. Chrystus przed Wcieleniem nie mógł ukazać w sobie niewidzialnego Boga. Właściwe znaczenie obrazu podsuwa Mdr 7, 25-26: [Mądrość] jest bowiem tchnieniem mocy Bożej i przeczystym wypływem chwały Wszechmocnego, dlatego nic skażonego do niej nie przylgnie. Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy działania Boga, obrazem Jego dobroci (Mdr 7, 25-26). Chrystus jest obrazem Boga w tym sensie, że uobecnia Boga w świecie, jest jego reprezentantem i przez niego można Boga poznać. Takie same znaczenie teologiczne posiada ikona w liturgii i sztuce bizantyńskiej. Jest ona znakiem uobecniającym Boga, świętych i cały świat nadprzyrodzony, niewidzialny. Nie jest zaś odbiciem, czy fotografią. W związku z tym ikona zawiera wiele elementów szokujących (np. detale anatomiczne, aureole, kolory itp.), które sygnalizują, że świat nadprzyrodzony, sfera Boga jest inna i nie da się przedstawić w dostępnych nam kategoriach. Podstawą teologiczną ikony jest Wcielenie Chrystusa. Bez Wcielenia jakiekolwiek próby przedstawiania świata Bożego byłyby bezsensowne. Każda ikona ma zawsze jakieś odniesienie do Chrystusa. Pierworodny, zgodnie z pojęciami Starego Testamentu oznacza uprzywilejowaną pozycję i szczególną miłość ojca Jest synonimem pojęcia umiłowany (Ps 89, 28; Syr 1, 4; Prz 8, 22). Pierworodny wszelkiego stworzenia nie oznacza, że Chrystus jest pierwszym stworzeniem Boga, lecz ma sens porównawczy: wcześniej niż, przed wszystkim. To określenie Chrystusa wyraża jego uprzywilejowaną pozycję i władzę nad całym stworzeniem. 16. Z kolei uprzywilejowana pozycja Chrystusa zostaje uzasadniona: ponieważ w nim wszystko zostało stworzone ( ) wszystko przez niego i dla niego zostało stworzone. W nim można tłumaczyć w znaczeniu prawzoru według którego wszystko zostało stworzone (J. GNILKA) lub też w znaczeniu miejsca, ram, czy sfery, w której stworzenie powstało. Ogólnie przyjmowana jest ostatnia możliwość. Przez niego wskazuje na Chrystusa jako na przyczynę sprawczą.
Dla niego mówi o Chrystusie jako o eschatologicznym sędzi, który cały kosmos doprowadzi do doskonałości (1 Kor 15, 28; Rz 8, 19 nn.). 17-18a. W strofie pośredniej następuje aktualizacja tych wypowiedzi (czas teraźniejszy!) dla Kościoła:. 17. Chrystus nadal utrzymuje swój prymat i kosmos w istnieniu. Myśl tę można zilustrować obrazem z architektury. Chrystus w kosmosie przypomina kliniec w architekturze. Jest to kamień ociosany lub cegła kształtu klinowego albo trapezowatego, który stanowi zasadniczy element konstrukcyjny łuku i sklepienia. Kliniec na skutek naturalnego ciążenia ku dołowi przenosi ciążenie na boki i nie pozwala na rozpadnięcie się konstrukcji. 18a. Miejscem, w którym manifestuje się powszechne panowanie Chrystusa w świecie jest Kościół, którego jest on Głową. Chrystus jest Głową całego kosmosu, nie tylko Kościoła, lecz jego Ciałem nie jest kosmos, tylko Kościół. 18b-20. W drugiej strofie hymn prezentuje pozycję Chrystusa w odniesieniu do nowego stworzenia, jakie jest rezultatem jego dzieła zbawczego. Początek tej strofy przypomina pierwszą i podaje również dwa określenia Chrystusa: początek, pierworodny z umarłych. Określenia te wskazują na zmartwychwstanie. Słowo avrch, tłumaczone zwykle jako początek wyraża dwa aspekty: pierwszeństwo czasowe oraz charakter normatywny. Określenie: pierworodny z umarłych mówi o nowym stworzeniu, o nowej sytuacji, jaka powstała po zmartwychwstaniu Chrystusa. W tym porządku jest on pierwszy, jak kiedyś Adam. Chrystus jest pierwszym zmartwychwstałym pod względem chronologicznym oraz początkiem i przyczyną nowego stworzenia. Celem tego nowego pierworodztwa jest uprzywilejowana pozycja Chrystusa w odnowionym stworzeniu. 19. Z kolei następuje uzasadnienie prymatu Chrystusa w odnowionym kosmosie faktem zamieszkania w nim całej pełni. Cała pełnia oznacza wszystkie Boże moce stwórcze i zbawcze. Konkretnie: w Chrystusie jest obecna cała pełnia łask i mocy Bożych, które umożliwiają przejście ze śmierci do życia. Chrystus jest miejscem, w którym ta cała pełnia Boża mieszka. W nim kosmos i człowiek doświadczają Bożej pełni. 20. Konsekwencją zamieszkania pełni Bożej w Chrystusie jest pojednanie i ustanowienie pokoju w całym kosmosie. Kosmos jest tu ujęty w formułę judaistyczną jako niebo i ziemia, czyli świat materialny i duchowy. Pojednanie i ustanowienie pokoju, to wyrażenia bliskoznaczne, mówiące o zlikwidowaniu napięć i sił przeciwnych w kosmosie. Wszystkie siły i elementy kosmosu są odtąd pojednane z Bogiem, a zatem nie zagrażają już człowiekowi. W zakończeniu hymn przypisuje dzieło pojednania krwi jego krzyża. Dotąd była natomiast mowa o zmartwychwstaniu. Krzyż i zmartwychwstanie stanowią jedno dzieło zbawcze Chrystusa.