Dokument Roboczy 1 1.09.2003 Polityka i Strategia Rozwoju Eksportu dla Województwa Małopolskiego (zarys) Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego
2
Spis treści Spis treści...3 Marszałek Województwa Małopolskiego...5 Wstęp...6 I. Małopolska Polityka i Strategia Rozwoju Eksportu...7 II. Przegląd regionalny klimat biznesowy i gospodarka...12 III. Analiza eksportu i potencjału eksportowego Województwa Małopolskiego...33 IV. Środowisko eksportowe...52 V. Analizy SWOT...59 VI. Plan działań...64 Wykresy Wykres 1. Procentowa struktura zatrudnienia w przemyśle...14 Wykres 2. Dynamika wzrostu liczby podmiotów w systemie REGON w Małopolsce...19 Wykres 3. Dynamika wzrostu liczby podmiotów w sektorze prywatnym i sektorze publicznym..20 Wykres 4. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w poszczególnych w powiatach w 2001 r...20 Wykres 5. Wskaźnik przedsiębiorczości w poszczególnych powiatach Małopolski (2001)...21 Przetwórstwo przemysłowe...22 Wykres 6. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego w układzie powiatów za rok 2001...22 Budownictwo...23 Wykres 7. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa branży budowlanej w układzie powiatów za rok 2001...23 Wykres 8. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa transport, gospodarka magazynowa, łączność, w układzie powiatów z rok 2001...24 Wykres 9. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa handel i naprawy, w układzie powiatów za rok 2001...24 Wykres 10. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa hotele i restauracje, w układzie powiatów za rok 2001...25 Pośrednictwo finansowe...25 Wykres 11. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa pośrednictwa finansowego, w układzie powiatów za rok 2001...25 Obsługa nieruchomości firm; nauka...26 Wykres 12. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa obsługa nieruchomości, w układzie powiatów za rok 2001...26 Wykres 13. Podmioty zatrudniające poniżej 9 osób, w układzie powiatów za rok 2001...27 Wykres 14. Podmioty zatrudniające od 10 do 49 osób, w układzie powiatów za rok 2001...27 Wykres 15. Podmioty zatrudniające od 50 do2 49 osób, w układzie powiatów za rok 2001...28 Wykres 16. Wartość eksportu z Województwa Małopolskiego za rok 2002 w przeliczeniu na mieszkańca w porównaniu z Polską i wybranymi krajami europejskimi...33 Wykres 17. Struktura eksportu z Małopolski za rok 2002 (branże o eksporcie powyżej 2 mln USD)...34 Wykres 18. Wartość eksportu z Małopolski na poszczególne kierunki w roku 2002...35 Wykres 19. Eksport do 20 najważniejszych partnerów handlowych małopolski w Europie (2002)....37 Wykres 20. Eksport z Małopolski do krajów WNP (2002)...38 Wykres 21. Eksport z Małopolski do krajów NAFTA (2002)...39 Wykres 22. Główni odbiorcy małopolskiego eksportu w rejonie Dalekiego Wschodu (2002)...40 Wykres 23. Eksport z Małopolski do krajów Bliskiego Wschodu (2002)...41 Wykres 24. Eksport z Małopolski do krajów Ameryki Południowej (2002)...42 Wykres 25. Eksport z Małopolski do państw afrykańskich, bez Egiptu i Sudanu. (2002)...43 3
Wykres 26. Eksport z Małopolski do państw Środkowego Wschodu (2002)...44 Wykres 27. Eksport z Małopolski do krajów rejonu Pacyfiku (2002)...45 Wykres 28. Eksport z Małopolski do państw Ameryki Środkowej (2002)...46 Wykres 29. Udział poszczególnych gałęzi transportu w obsłudze małopolskiego eksportu w latach 2001-2002 (w tysiącach ton)...50 Wykres 30. Liczba firm transportu towarowego i firm spedycyjnych w Województwie Małopolskim w latach 1999-2002...57 Wykres 31. Struktura i hierarchia celów Małopolskiej Strategii Rozwoju Eksportu...64 Wykres 32. Hasłowe ujęcie priorytetów Małopolskiej Strategii Rozwoju Eksportu...64 Wykres 33. Struktura Realizacji Małopolskiej Strategii Rozwoju Eksportu...65 Tabele Tabela 1. Wybór celów i działań Strategii Rozwoju Małopolski mających wpływ na Poltykę Eksportu...9 Tabela 2. Priorytety, cele i działania Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na lata 2004-2006 z potencjalnym wpływem na eksport...11 Tabela 3. Pracujący w rolnictwie i aktywność zawodowa na terenie województwa małopolskiego....13 Tabela 4. Wartość i struktura eksportu MSP w wybranych województwach w roku 2001...29 Tabela 5. Dynamika zmian wielkości eksportu MSP według wybranych województw w latach 1995 2001 oraz 2000-2001...30 Tabela 6. Analiza SWOT eksporterów...59 Tabela 7. Analiza SWOT środowiska eksportowego...60 Tabela 8. Wnioski z analizy SWOT...62 4
Marszałek Województwa Małopolskiego (słowo wstępne) 5
Wstęp Polityka i Strategia Rozwoju Eksportu dla Województwa Małopolskiego jest regionalnym, średniookresowym dokumentem planistycznym dotyczącym eksportu. Definiuje on doktrynę rozwoju eksportu województwa oraz oparte na niej cele i działania na lata 2004-2006. Jest on spójny z celami i wytycznymi zawartymi w Narodowym Planie Rozwoju, Sektorowych Programach Operacyjnych oraz w innych krajowych i wspólnotowych dokumentach strategicznych. Dokument został przygotowany w ramach projektu Krajowy Rozwój Eksportu Pomoc techniczna dla Polski finansowanego przez Unię Europejską (Program Phare). Dla przygotowania dokumentu wykonano różnego rodzaju analizy będące często pierwszymi tego typu działaniami na taką skalę. Objęły one grono tysiąca przedsiębiorców eksportujących do ponad 200 krajów na całym świecie. Prace nad sformułowaniem Małopolskiej Polityki Eksportu i opracowaniem Małopolskiej Strategii Rozwoju Eksportu prowadzone były w Departamencie Gospodarki i Infrastruktury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego pod nadzorem wicedyrektor Katarzyny Kucharskiej i kierownik Joanny Domańskiej. W pracach nad opracowaniem dokumentu wzięło udział szereg osób, reprezentantów administracji samorządowej, organizacji pozarządowych, samorządów gospodarczych oraz ekspertów. Przygotowanie projektów kolejnych wersji dokumentów oraz ostateczna redakcja tekstu została dokonana przez zespół pod kierunkiem Piotra Wiszniewskiego w składzie: Szymon Gatlik, Iwona Owczarz, Piotr Pochopień, Ewa Sołek- Kowalska (MARR), Anna Zaremba (MISTiA). Zespołowi doradzali krajowi i zagraniczni eksperci, w szczególności Andrew Thorburn (ACE), Piotr Kubica (ACE) i Józef Węgrzyn (IPH). Niniejszy dokument przedstawia sytuację społeczno-ekonomiczną Małopolski u progu wejścia w strukturę Jednolitego Rynku Wewnętrznego Wspólnot Europejskich. Formuje cele i zawiera opis strategii zmierzającej do osiągnięcia spójności społeczno-gospodarczej z regionami europejskimi, zawiera szacunki spodziewanych efektów planowanych działań i ich wpływu na przebieg procesów rozwojowych. Określa także wizję rozwoju otoczenia biznesu jako czynnika wpływającego na wzrost konkurencyjności małopolskiej gospodarki. Ze względu na krótki okres programowania (lata 2004-2006), zaproponowany w niniejszym dokumencie plan działań ma charakter przejściowy i stanowi podstawę do opracowania długookresowej strategii rozwoju eksportu na lata 2007-2013. Zdobyte podczas wdrażania tego planu doświadczenie posłuży weryfikacji postaw i założeń oraz przyczyni się do optymalizacji doboru narzędzi proeksportowych dla realizacji celu nadrzędnego, jakim jest spójność społeczna, przestrzenna i gospodarcza Województwa Małopolskiego z krajami i regionami Unii Europejskiej. 6
I. Małopolska Polityka i Strategia Rozwoju Eksportu I.A. Małopolska Polityka Eksportu Polityka eksportu rozumiana jest jako świadome dążenie do określonego stanu eksportu oraz utrzymanie tego stanu z przyczyn, dla których jest on pożądany. Definicja MPE Dążenie do osiągnięcia i utrzymania średniego poziomu eksportu Unii Europejskiej w przeliczeniu na mieszkańca jako elementu spójności społeczno-gospodarczej Małopolski z krajami wspólnotowymi. I.B. Strategia rozwoju eksportu Strategia rozwoju eksportu rozumiana jest jako usystematyzowany, hierarchiczny i komplementarny zespół zadań stanowiący narzędzie realizacji polityki eksportu. Definicja MSRE Małopolska Strategia Rozwoju Eksportu (MSRE), stanowiąca realizację Małopolskiej Polityki Eksportu (MPE), określa główne kierunki działań w oparciu o wytyczne jakościowe i ilościowe na lata 2004-2006 oraz wstępne założenia na lata 2007 2013. I.B.1 Cele ilościowe 1. Wzrost wartości małopolskiego eksportu na poziomie 20% rocznie w latach 2004 2006 w celu osiągnięcia poziomu 1,4 tys. USD na mieszkańca w roku 2006. 2. Wzrost wartości eksportu województwa na średnim poziomie 10% - 20% rocznie w latach 2007 2013 w celu osiągnięcia poziomu 4,7 5,1 tys. USD na mieszkańca w 2013. 3. Wzrost udziału eksportu MSP w eksporcie ogółem o 2% rocznie w latach 2004-2006. 4. Zwiększanie liczby stale eksportujących MSP o 100 firm rocznie w latach 2004-2006. 5. Podwojenie liczby instytucji wspierających przedsiębiorczość w latach 2004-2006 zwłaszcza na poziomie lokalnym. I.B.2 Kierunki działań - Cele jakościowe 1. Dywersyfikacja eksportu na priorytetowe rynki pozaeuropejskie. 2. Wzrost stopnia przetworzenia eksportowanych towarów. 3. Wzrost jakości eksportowanych towarów. 4. Wzrost wydajności eksportu. 5. Wzrost zaangażowania społeczeństwa w rozwój eksportu. I.C. Cele i zakres działań Strategii Rozwoju Małopolski w relacji do promocji i rozwoju eksportu. Formułując podstawową strukturę Strategii Rozwoju Małopolski (SRM) przyjęto założenie, że strategia rozwoju regionu powinna wyrastać z określonego sposobu myślenia o rozwoju regionalnym, co oznaczało, że musi być ona zakorzeniona w zdefiniowanym modelu rozwoju. 7
Przyjmując to założenie, tworząc Strategię oparto się na modelu rozwoju terytorialnego, streszczonym w poniższym schemacie. Integracja europejska kontekst zewnętrzny Współpraca międzyregionalna AMIESZKAŃCY postawy, kwalifikacje, aktywność BPEJZAŻ środowisko i krajobraz C GOSPODARSTWO kapitał, kreatywność, technologie Integracja regionalna kontekst wewnętrzny WIĘZI komunikacja i współpraca Cechami charakterystycznymi wyróżniającymi zaprezentowane rozumienie mechanizmów rozwoju regionalnego są m.in.: A/ zintegrowane nie zaś sektorowe podejście do procesów rozwoju na danym obszarze; B/ stosunkowo prosta i przejrzysta struktura strategii rozwoju obejmująca: - cztery tzw. POLA STRATEGII rozumiane jako podstawowe, zasadnicze dla pomyślnego rozwoju pola aktywności, - trzy tzw. KONTEKSTY rozumiane jako najważniejsze uwarunkowania i ramy oceny efektywności realizacji strategii. Schemat rysunkowy podkreśla wzajemne przenikanie się systemu 4 pól i 3 kontekstów. Punktem wyjścia do sformułowania przedstawionej dalej struktury celów strategicznych i rozwiązań był krytyczny przegląd oraz próba syntezy informacji oraz przesłanek pochodzących z czterech źródeł: a) konsultacji społecznych które objęły trzy elementy tj. Małopolską Listę Szans, analizę najważniejszych problemów rozwoju w układzie powiatowym oraz uzgodnienia z sąsiednimi województwami; b) wizji samorządu, której przesłanki sformułowano m.in. w przyjętych uchwałą Sejmiku Województwa Małopolskiego Założeniach do Strategii Rozwoju Małopolski, w trakcie 8
warsztatów strategicznych z udziałem radnych i Zarządu Województwa oraz w trakcie prac właściwych Komisji Sejmiku Województwa Małopolskiego i dyskusji prowadzonych w ramach Zespołu Syntezy; c) konsultacji eksperckich na podstawie opinii zawartych w opracowaniach sektorowych oraz zebranych w trakcie spotkań sektorowych; d) norm prawnych i standardów zewnętrznych. Poniżej, w celu zachowania przejrzystości dalszej części dokumentu, przedstawiono podstawowe cele i działania strategiczne Strategii Rozwoju Małopolski mające potencjalny wpływ na rozwój eksportu w regionie. Tabela 1. Wybór celów i działań Strategii Rozwoju Małopolski mających wpływ na Poltykę Eksportu. Cel nadrzędny Cele strategiczne Zakres działań wpływających na eksport A.1. Elastyczny, łatwo dostosowujący się do zmian społeczno-gospodarczych system edukacji Rozwój szkolnictwa wyższego poza Krakowem w oparciu o środowisko naukowe Krakowa Zwiększenie potencjału krakowskiego ośrodka naukowego A. Lepiej wykształceni, aktywni i przedsiębiorczy mieszkańcy A.2. Środowisko promujące przedsiębiorczość i aktywność obywatelską Promocja postaw i osiągnięć w dziedzinie przedsiębiorczości Rozwój edukacji w zakresie przedsiębiorczości Rozwój edukacji obywatelskiej Rozszerzenie współpracy organizacji pozarządowych z partnerami publicznymi i gospodarczymi C. Trwały rozwój gospodarczy C.1. Restrukturyzacja i podniesienie konkurencyjności tradycyjnych działów przemysłu Wspieranie dostosowania firm przemysłów tradycyjnych do wymogów rynku Przyspieszenie prywatyzacji firm państwowych i części firm komunalnych C.2. Konkurencyjne, rynkowe rolnictwo Wspieranie modernizacji gospodarstw rolnych z uwzględnieniem specjalizacji i standaryzacji produkcji rolniczej, szczególnie w sadownictwie i warzywnictwie Podniesienie jakości produkcji rolnej Rozwój instytucji i organizacji rynku rolnego Rozwój rolnictwa ekologicznego 9
Cel nadrzędny Cele strategiczne Zakres działań wpływających na eksport C.3. Innowacyjne firmy C.4. Rozwinięte przemysły regionalnej szansy Regionalne partnerstwo dla innowacji Wspieranie rozwoju potencjału naukowego i badawczego w regionie Wspieranie tworzenia oraz rozwoju przedsiębiorstw nowatorskich i zaawansowanych technologicznie Wspieranie rozwoju sektora wysokich technologii Wspieranie rozwoju przemysłu czasu wolnego Wspieranie rozwoju przemysłu kulturowego D. Lepsza dostępność komunikacyjna całego regionu Wspieranie rozwoju MSP Rozwijanie instytucji i firm otoczenia rolnictwa C.5. Rozwinięte otoczenie biznesu Wspieranie rozwoju usług finansowych i konsultingowych Rozwój centrów targowych i giełd Modernizacja i przebudowa układu dróg głównych D.1. Dobrze rozwinięty system Modernizacja przejść granicznych i dróg powiązań komunikacyjnych dojazdowych do przejść granicznych regionu z otoczeniem Modernizacja sieci kolejowej Tworzenie centrów logistycznych Rozwój Międzynarodowego Portu Lotniczego D.2. Sprawny system transportu wewnętrznego Modernizacja dróg regionalnych i lokalnych, w tym budowa obwodnic miast E. Lepsza współpraca wewnątrzregionalna D.3. Infrastruktura konieczna dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego E.1. Rozwinięta sieć powiązań gospodarczych E.2. Regionalny obieg kultury Rozbudowa infrastruktury służącej korzystaniu z Internetu Wsparcie rozwoju telekomunikacji na obszarach wiejskich i małych miast Stała współpraca przedsiębiorców oraz organizacji otoczenia biznesu z całego województwa Wspieranie kooperacji firm działających w regionie Efektywne zarządzanie ofertą kulturalną regionu Stworzenie regionalnego systemu promocji kultury Wspieranie przedsięwzięć kulturalnych o randze ponadlokalnej E.3. Regionalny wspólny rynek informacji Źródło: Strategia Rozwoju Małopolski 2000-2006. Wspieranie rozwoju mediów regionalnych Wspieranie tworzenia i rozwoju regionalnych serwisów informacyjnych 10
Założenia strategii rozwoju społecznego-gospodarczego województwa małopolskiego będą wprowadzane w życie między innymi dzięki wsparciu funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Zakres działań przewidzianych do realizacji zawiera się m.in. w Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego (ZPORR) oraz 5 Sektorowych Programach Operacyjnych. I.D. Podsumowanie kluczowych elementów Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Województwa Małopolskiego na lata 2004-2006 w relacji do promocji i rozwoju eksportu. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego Województwa Małopolskiego (2004-2006) identyfikuje trzy główne obszary priorytetowe działań: Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności regionów Wzmocnienie regionalnej bazy ekonomicznej i zasobów ludzkich Rozwój lokalny Wszystkie działania podejmowane w ramach tych trzech głównych priorytetów będą miały wpływ na zdolność regionu i firm z jego terenu do poprawy swoich wyników eksportowych. Bardziej szczegółowo plan identyfikuje wiele celów i działań strategicznych także powiązanych z eksportowaniem jak wskazane w tabeli 1 poniżej. Tabela 2. Priorytety, cele i działania Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na lata 2004-2006 z potencjalnym wpływem na eksport Działania z potencjalnym wpływem na Priorytet Strategiczne cele eksport realizowane w ramach priorytetu Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu konkurencyjności regionów Wspieranie regionalnej bazy ekonomicznej i zasobów ludzkich Rozwój lokalny Wzrost atrakcyjności regionu jako miejsca pracy i życia, promocja zewnętrznych inwestycji jak również wykorzystanie własnego potencjału wszystkich regionów i wspomaganie dyfuzji procesów rozwojowych z istniejących centrów wzrostu na pozostałe obszary kraju. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionu, przyspieszenie wzrostu gospodarczego oraz tworzenie warunków dla powstawania nowych miejsc pracy. Aktywizacja społeczna i gospodarcza obszarów zagrożonych marginalizacją, w celu umożliwienia im włączenia się w procesy rozwojowe kraju i Europy. Źródło: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego 2004-2006. Modernizacja i rozbudowa regionalnego układu drogowego Regionalna infrastruktura badawczoedukacyjna Infrastruktura społeczeństwa informacyjnego Rozwój zawodowy dostosowujący zasoby ludzkie do potrzeb regionalnego rynku pracy Reorientacja zawodowa Rozwój kadr regionalnej gospodarki Regionalne Strategie Innowacyjne Infrastruktura lokalna (wsparcie projektów w zakresu lokalnej infrastruktury technicznej, turystycznej i społecznej) Mikroprzedsiębiorstwa 11
II. Przegląd regionalny klimat biznesowy i gospodarka Województwo Małopolskie położone jest w południowej części Polski. Od południa graniczy ze Słowacją, z pozostałych stron z innymi polskimi regionami: od zachodu z województwem śląskim, od północy ze świętokrzyskim, od wschodu z podkarpackim. Zgodnie z funkcjonującym podziałem administracyjnym kraju dzieli się na 22 powiaty i 182 gminy, przy czym trzy gminy (Kraków, Tarnów i Nowy Sącz) są zarazem powiatami grodzkimi. Powierzchnia Województwa wynosi 15 144 km2 (12 miejsce w kraju). Małopolskę zamieszkuje 3,2 mln mieszkańców. Stolicą regionu jest Kraków (740 tys. mieszkańców), centrum naukowe i kulturalne, inne większe miasta to Tarnów (120 tys.) i Nowy Sącz (85 tys.). Łącznie w Małopolsce położonych jest 56 miast. Małopolska jest regionem o zróżnicowanym krajobrazie: ponad połowa powierzchni Województwa to tereny górskie i wyżynne. Na terenie Małopolski położone są Tatry najwyższy łańcuch górski Karpat (najwyższy szczyt Rysy, 2499 m. n.p.m.), a także malownicze pasma Pienin, Gorców i Beskidów. Jurajskie skałki są charakterystyczną cechą Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, położonej w północnej części Województwa. Krajobraz nizinny występuje w dolinie Wisły. Dla ochrony przyrody na terenie Województwa Małopolskiego powstało 6 parków narodowych. Małopolskę charakteryzuje korzystne położenie ponad 20% ludności kraju mieszka w promieniu 100 km od stolicy regionu Krakowa, przez Województwo przebiegają: transeuropejski korytarz infrastruktury komunikacyjnej TINA III, trasa A4 (wschód-zachód) oraz drogi międzynarodowe: E40 (nr 4), Zgorzelec-Medyka, E77 (nr 7) Gdańsk-Chyżne i E462 (nr 96) Głogoczów-Bielsko-Biała. Międzynarodowy Port Lotniczy w Balicach k. Krakowa drugie pod względem liczby pasażerów lotnisko w kraju - obsługuje m.in. 10 regularnych połączeń pasażerskich (m.in. z Nowym Jorkiem, Chicago, Londynem, Paryżem, Rzymem, Frankfurtem, Wiedniem i Warszawą). Naukowym, badawczym i akademickim centrum regionu jest Kraków, drugi po Warszawie ośrodek akademicki w Polsce. W całym Województwie funkcjonują 24 szkoły wyższe, zatrudniające ponad 9,5 tys. pracowników naukowych i kształcące ponad 140 tysięcy studentów, czyli prawie 10% studiujących w kraju. Pod względem nakładów na działalność badawczo-naukową, Województwo Małopolskie również plasuje się na drugim miejscu w Polsce (po woj. mazowieckim). Sektor rolniczy zatrudnia 36% mieszkańców regionu, większość z nich prowadzi jednoosobowe gospodarstwa o niewielkiej powierzchni. Średnia wielkość gospodarstwa w regionie to zaledwie 3,2 ha, co stanowi najniższy wskaźnik wśród wszystkich polskich województw. Z takiej struktury użytkowania ziemi wynikają istotne dla rozwoju regionalnego problemy: przeludnienie agrarne i wynikające z niego ukryte bezrobocie oraz mała efektywność produkcji rolniczej. II.A. Profil wykształcenia w regionie. Struktura wykształcenia mieszkańców regionu wygląda następująco: Podstawowe: 36% Średnie: 55% Wyższe: 9% Potencjał edukacyjny regionu w istotnym stopniu kształtują osoby zameldowane poza terenem Województwa Małopolskiego, a studiujące i pracujące w regionie. Związane jest to z silną pozycją Krakowa jako drugiego, co do wielkości (po Warszawie) ośrodka akademickiego 12
w kraju. W roku akademickim 2000/2001 liczba studiujących w Małopolsce wynosiła 142 439 osób, czyli nieco ponad 9% ogólnej liczby studiujących w kraju. II.B. Struktura zatrudnienia w regionie (przemysł, usługi, inne) - przemysł i budownictwo 22% - rolnictwo, rybołówstwo i leśnictwo 36% - usługi 42% W porównaniu do struktury zatrudnienia w kraju, Małopolskę cechuje wyższy poziom zatrudnienia w rolnictwie (w Polsce 28%, w Małopolsce 36%), zaś mniejszy w przemyśle (odpowiednio 27% i 22%). W ostatnich latach obserwuje się spadek zatrudnienia w sektorze przemysłu na rzecz wzrostu w sektorze usług. Coraz mniej osób jako główne źródło utrzymania podaje także rolnictwo, które staje się zajęciem komplementarnym w stosunku do działalności handlowej i usługowej, bądź produkcyjnej. II.B.1. Struktura sektora rolniczego W sektorze rolniczym pracuje 36% mieszkańców Województwa Małopolskiego. Natomiast w strukturze zatrudnionych udział sektora rolniczego wynosi zaledwie 1%. Tereny rolnicze położone są głównie w północnej części regionu. W związku z tym zatrudnienie w sektorze rolniczym jest stosunkowo największe w powiatach: miechowskim, proszowickim i krakowskim. Strukturę geograficzną zatrudnienia w rolnictwie przedstawia tabela: Tabela 3. Pracujący w rolnictwie i aktywność zawodowa na terenie województwa małopolskiego. Powiaty Pracujący w rolnictwie w tys. osób Pracujący w rolnictwie na 100 ha UR (osób) Miasto Kraków 5,0 43 79 Miasto Nowy Sącz 2,4 127 73 Miasto Tarnów 1,8 88 76 Bocheński 24,2 68 82 Brzeski 25,1 64 84 Chrzanowski 12,5 91 63 Dąbrowski 20,4 53 87 Gorlicki 29,3 70 86 Krakowski 53,4 68 79 Limanowski 36,4 76 84 Miechowski 20,2 40 83 Myślenicki 27,2 82 83 Nowosądecki 52,9 79 84 Nowotarski 40,8 56 84 Olkuski 17,4 56 70 Oświęcimski 16,0 92 81 Proszowicki 18,2 54 84 Suski 20,4 71 81 Tarnowski 56,2 68 85 Tatrzański 12,7 77 83 Wadowicki 27,1 73 81 Wielicki 18,2 80 76 Współczynnik aktywności zawodowej 13
Małopolska 537,8 67 81 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Spisu Rolnego 1996 r. II.B.2. Struktura sektora przemysłowego Województwo małopolskie reprezentuje zróżnicowany potencjał produkcyjny. Odgrywa dużą rolę w skali kraju w produkcji metali nieżelaznych (m.in. cynku i wyrobów z aluminium), stali, maszyn i urządzeń, wyrobów z metali oraz tworzyw sztucznych, a w zakresie wyrobów konsumpcyjnych w wytwarzaniu artykułów spożywczych, papierosów i obuwia. W strukturze branżowej przemysłu następują dynamiczne zmiany. Zmniejszeniu ulega udział przemysłów tradycyjnych. Dotyczy to w szczególności górnictwa, hutnictwa i ciężkiej chemii. Zwiększa się natomiast udział przemysłów zaawansowanych technologii, takich jak przemysł kablowy, telekomunikacyjny, komputerowy, farmaceutyczny, materiałów budowlanych, poligraficzny. Ich udział w produkcji przemysłowej regionu wynosi około 20%. Na tym tle szczególnie wyróżniają się dwie dziedziny: wytwarzanie systemów komputerowych i mikrokomputerowych stanowiące 65% produkcji krajowej oraz produkcja kabli światłowodowych (28,7%). Wykres 1. Procentowa struktura zatrudnienia w przemyśle. Źródło: opracowanie własne na podstawie Województwo Małopolskie 2001 dane US w Krakowie II.B.3. Struktura sektora usług Zatrudnienie w sektorze usług od kilku lat ulega stałemu wzrostowi, co spowodowane jest zmianami w strukturze gospodarki Małopolski malejący udział przemysłu rekompensowany jest wzrostem w sektorze handlu i usług. O ile w strukturze pracujących udział usług wynosi 42%, to w przypadku danych dotyczących struktury zatrudnionych wzrasta on do 60%, z czego w sektorze usług rynkowych zatrudnionych jest 35%, zaś usług nierynkowych 25%. Oznacza to, iż zakłady usługowe (głównie zaliczane do sektora MSP) łącznie należą do największych pracodawców w regionie. II.C. Inwestycje zagraniczne W świetle danych Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych (na 31.12.2002 r.) bezwzględna wielkość inwestycji zagranicznych stawia województwo małopolskie na czwartym miejscu w kraju (6,4% kapitału zagranicznego, jaki napłynął do Polski), po mazowieckim, śląskim i wielkopolskim. Niższa jest natomiast pozycja regionu pod względem wartości nakładów na jednego mieszkańca (siódme miejsce). 14
W porównaniu do danych ogólnokrajowych, w Małopolsce częściej inwestują Niemcy i Amerykanie, znacznie rzadziej natomiast Francuzi i Holendrzy. Szczególnie wyraźny jest niski poziom inwestycji z krajów azjatyckich, w tym przede wszystkim Japonii i Korei. II.C.1. Napływ kapitału W latach 1996-2001 napływ kapitału zagranicznego do województwa małopolskiego ustabilizował się na poziomie zbliżonym do 0,6 mld USD rocznie. Wartość inwestycji była znacząco większa jedynie w 1999 r. (0,9 mld USD), przede wszystkim za sprawą prywatyzacji Banku Przemysłowo-Handlowego. Łączna wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich zrealizowanych w Małopolsce w latach 1989-2001 przekracza 4,2 mld USD. W samym 2001 r. inwestycje zagraniczne w regionie małopolskim osiągnęły wartość 589 mln USD. Maleje rola wielkich prywatyzacji przedsiębiorstw stanowiących własność Skarbu Państwa, rośnie natomiast znaczenie dodatkowych nakładów realizowanych w firmach z udziałem zagranicznym oraz inwestycji w obiekty budowane od podstaw (greenfield). Te ostatnie pochłonęły ponad połowę kapitału zainwestowanego w regionie w 2001 r. W całym okresie 1989-2001 udział inwestycji greenfield wyniósł 1/3 nakładów inwestorów zagranicznych (1,4 mld USD). Prawie połowa całości inwestycji na terenie województwa skupia się w przemyśle (47%), a kolejne 31% w pośrednictwie finansowym. Na handel przypada 12% kapitału, a 9% na pozostałe usługi. W roku 2001 wzrósł w stosunku do lat poprzednich udział nakładów na handel, obsługę nieruchomości, wynajem i działalność związaną z prowadzeniem interesów, hotele i restauracje oraz działalność związaną z rekreacją, kulturą i sportem. Zmalały przede wszystkim inwestycje w sektorze finansowym. Inwestycje w handlu, hotelach i restauracjach oraz usługach związanych z rekreacją i kulturą charakteryzuje przewaga nakładów na obiekty budowane od podstaw, w pozostałych działalnościach przeważają inwestycje w istniejące wcześniej zakłady i placówki. II.C.2. Struktura inwestycji W porównaniu ze strukturą inwestycji zagranicznych dla całej Polski, w Małopolsce relatywnie wyższe są nakłady na przetwórstwo przemysłowe, pośrednictwo finansowe, hotele i restauracje oraz obsługę nieruchomości i firm. Inwestycje w handel są zbliżone do średniej krajowej. Region małopolski przyciągnął natomiast względnie mniejszy kapitał niż przeciętnie w kraju do transportu i łączności oraz działalności komunalnej i związanej z rekreacją i kulturą. Na terenie województwa małopolskiego zarejestrowanych było ponad 2200 spółek z udziałem zagranicznym, działały ponadto podmioty zagraniczne, których siedziba znajdowała się poza granicami województwa. Przeprowadzone badania pozwoliły zidentyfikować 170 inwestorów zagranicznych, których nakłady kapitałowe w Małopolsce przekroczyły wartość 1 mln USD. Aż 64 podmioty zagraniczne zainwestowały w regionie co najmniej 10 mln USD, w tym siedemnaście 50 mln USD i więcej, a siedem ponad 100 mln USD. II.C.3. Główni inwestorzy Najliczniejsi duzi i bardzo duzi inwestorzy pojawili się w działalności przemysłowej. Na czoło wysuwa się w tym gronie zdecydowanie Philip Morris, inwestujący w modernizację zakładów tytoniowych. Inne wielkie inwestycje produkcyjne dotyczą zakładów farmaceutycznych Pliva (kapitał chorwacki), Elektrociepłowni Kraków (Electricité de France), a poza Krakowem browarów Carlsberg Okocim. Największe inwestycje greenfield stanowią w województwie małopolskim przedsięwzięcia amerykańskie: rozlewnia Coca Coli w Staniątkach koło Niepołomic i dwie drukarnie Donnelley w Krakowie. Najnowsza drukarnia Donnelley 15
uruchomiona została na terenie specjalnej strefy ekonomicznej w Nowej Hucie w 2001 r., duże dodatkowe nakłady poniosły również w ostatnim roku amerykański Philip Morris i duński Carlsberg. Istotną rolę odgrywają zagraniczni inwestorzy w fabrykach artykułów spożywczych m.in. niemiecki Bahlsen w Skawinie (Lajkonik Snacks i Bahlsen Sweet), francuski Pernord Ricard w Wadowicach (Skawa), czy brytyjsko-holenderski Unilever w zakładach tłuszczowych w Trzebini. Kraków jest największym centrum zagranicznych inwestycji w działalność poligraficzną w Polsce. Oprócz zakładów Donnelley działają tu drukarnie prasowe Drukpress i Centrum Prasowo-Poligraficzne należące do niemieckiego koncernu Passauer Neue Presse, będącego m.in. wydawcą Gazety Krakowskiej. Ważnymi producentami opakowań metalowych w kraju są amerykańska spółka Can Pack w Brzesku, główny dostawca opakowań dla browaru Carlsberga w Brzesku-Okocimiu oraz niemiecki White Cap (grupa VIAG) w Niepołomicach, zaopatrujący w opakowania rozlewnię Coca-Coli w pobliskich Staniątkach. Obaj producenci opakowań są zarazem dużymi eksporterami w branży metalowej. Wśród ważnych inwestorów branży samochodowej wymienić należy Daewoo, do którego należy Wytwórnia Silników Wysokoprężnych Andoria w Andrychowie, nowe fabryki części do samochodów wybudowały francuski Valeo w Skawinie i japońska spółka Tokai Rubber Industries (grupa Sumitomo) w Wolbromiu. W zakresie prac badawczo-rozwojowych i projektowych warto zwrócić uwagę na uruchomione w Krakowie ośrodki badawcze amerykańskiej firmy samochodowej Delphi Zdecydowanie największą zagraniczną inwestycją w województwie pozostaje nabycie Banku Przemysłowo-Handlowego przez niemiecki Bayerische Hypo- und Vereinsbank. W 2001 r. zakończono fuzję BPH z warszawskim PBK, wynikającą z połączenia się inwestora strategicznego BPH z Bankiem Austria. Duże nakłady pochłonęło również przejęcie Banku Współpracy Regionalnej przez Deutsche Bank i Pierwszego Polsko-Amerykańskiego Banku przez belgijski Fortis (siedziba tego ostatniego przeniesiona została następnie do Warszawy). W sektorze handlu i usług postępuje ekspansja zagranicznych sieci sklepów wielkopowierzchniowych. Do końca 2001 r. powstało w regionie 21 hipermarketów zbudowanych przez firmy z kapitałem zagranicznym, z tego 18 w Krakowie, 2 w Tarnowie i 1 w Nowym Sączu. Największe nakłady zrealizowała niemiecka firma Metro, która w 2001 r. uruchomiła w Krakowie-Nowej Hucie jedno z największych Centrów Handlowych M1 w Polsce o powierzchni 52 tys. m 2 (Real, Praktiker, Media Markt i Adler). Duże hipermarkety z przewagą sprzedaży żywności uruchomiły w Krakowie francuskie grupy Carrefour i Casino (Geant), brytyjskie Tesco i niemiecki Hit, nieco mniejsze holenderski Ahold (Hypernova) i niemieckie Rewe (Billa). W stolicy województwa działają ponadto wyspecjalizowane hipermarkety artykułów wyposażenia mieszkań, ogrodów i biur: szwedzka IKEA, amerykańskie Office Depot i Office Centre, niemieckie Tengelmann (OBI) i Metro (Praktiker), francuska Castorama i brytyjski Kingfisher (Nomi), ten ostatni ma również sklepy w Tarnowie i Nowym Sączu. Do końca 2001 r. uruchomiono w województwie małopolskim 45 zagranicznych stacji paliw, w tym blisko połowę poza Krakowem. Najwięcej stacji posiada BP Polska (11), następnie norweski Statoil i szwedzki Preem (po 7) oraz holendersko-brytyjski Shell, który przejął stacje Dea i Texaco. W Nowym Targu znajduje się regionalne centrum dystrybucji gazu płynnego spółki Gaspol, której udziałowcem jest holenderski SHV. Wartość inwestycji w obsługę nieruchomości i firm uległa w 2001 r. podwojeniu w stosunku do lat poprzednich. Inwestycje te koncentrują się w Krakowie, a najnowszą jest wybudowanie przez spółkę izraelską centrum handlu i rozrywki Kraków Plaza. Wśród wcześniejszych przedsięwzięć wyróżnia się biurowiec przy Rondzie Grzegórzeckim oddany do użytku przez szwedzką spółkę Cracovia Business Center, wśród nowo rozpoczętych inwestycji biurowych Globe Trade Centre przy al. Armii Krajowej i Kraków Business Park w Rząsce. Największe inwestycje biurowe planowane są przez amerykański Tishman Speyer Properties w ramach projektu o nazwie Nowe Miasto. 16
Zagranicznych właścicieli posiada kilka dużych firm budowlanych: Krakowskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych (portugalska Mota & Companhia), Mostostal Kraków z grupy Budimex (hiszpański Ferrovial), KPIS Cracovia (niemiecki Hochtief), Hydrotrest (szwedzka Skanska) oraz Naftobudowa (amerykański Polimex Cekop). Największa europejska firma w dziedzinie usług hotelarskich, francuski Accor, jest mniejszościowym akcjonariuszem Orbisu, do którego należą hotele w Krakowie, Zakopanem i Nowym Sączu. Na początku 2002 r. Accor ukończył budowę nowych hoteli Novotel i Ibis w Krakowie, wcześniej przejął kontrolę nad hotelem Ibis Chopin zbudowanym w pierwszej połowie lat 90. Inna francuska firma Envergure oddała w 2001 r. do użytku hotel Campanile, amerykański Global Hotels Development zakończył budowę hotelu marki Holiday Inn. W trakcie realizacji są kolejne duże hotele o standardzie 4-gwiazdkowym w ścisłym centrum Krakowa szwedzki Radisson SAS i amerykański Sheraton. II.C.4. Pochodzenie kapitału Ponad 2/3 zainwestowanego w województwie małopolskim kapitału wywodzi się z Europy. Największymi inwestorami są firmy niemieckie (1,6 mld USD 37%), znaczącymi francuskie (350 mln USD 8%). Powyżej 100 mln USD zainwestowały również podmioty brytyjskie, a także firmy z małych krajów europejskich: Danii, Belgii, Holandii i Chorwacji. Kapitał amerykański stanowi 26% całości nakładów, azjatycki 5%. W 2001 r. największe inwestycje zrealizowały firmy amerykańskie (40% całości nakładów w regionie) i niemieckie (23%), duża aktywność cechowała także inwestorów izraelskich i francuskich. Podmioty niemieckie dominują w inwestycjach bankowych, odgrywają też największą rolę w handlu, gdzie duże znaczenie maja ponadto inwestorzy z Francji i Wielkiej Brytanii. Najbardziej zróżnicowane jest pochodzenie kapitału w przemyśle, gdzie na czoło wysuwają się firmy amerykańskie (44%), a wśród europejskich niemieckie (15%) i francuskie (10%). II.C.5. Zatrudnienie W końcu 2001 r. w firmach z kapitałem zagranicznym pracowało w granicach województwa małopolskiego co najmniej 71 tys. osób. Stanowi to 8,3% wszystkich pracujących w województwie małopolskim poza rolnictwem i leśnictwem. Przedsiębiorstwa, w których inwestorzy zagraniczni mają większość akcji lub udziałów, zatrudniają 53 tys. osób, co odpowiada 6,2% pracujących w regionie poza rolnictwem. W przetwórstwie przemysłowym oraz hotelach i restauracjach podmioty z udziałowcami zagranicznymi reprezentują ponad 15% zatrudnienia, w pośrednictwie finansowym aż 39%. Bank Handlowo-Przemysłowy PBK jest największym w województwie małopolskim pracodawcą z przewagą kapitału zagranicznego. Wśród firm usługowych posiadających mniejszościowych udziałowców z zagranicy ponad 1500 osób zatrudniają również Telekomunikacja Polska i Orbis. W branży handlowej największymi pracodawcami są niemiecka grupa Metro i holenderski Ahold. W przemyśle najwięcej miejsc pracy znajdujemy w fabrykach Philip Morris, Andoria, Tamel oraz Pliva i Skawa. W każdej z nich pracuje co najmniej 1000 osób, niewiele mniejsze jest zatrudnienie w firmach Donnelley, House of Prince i Carlsberg Okocim, a wśród firm z mniejszościowym udziałem zagranicznym także ZML Kęty, Wawel i Vistula. Do dużych pracodawców, zatrudniających od 1000 do 1200 osób, należą ponadto firmy budowlane Krakowskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych, Hochtief oraz Mostostal Kraków. Tworzenie miejsc pracy jest przede wszystkim efektem inwestycji w nowe obiekty (greenfield). Do końca 2001 r. w badanych firmach powstało w Małopolsce około 20 tys. nowych miejsc pracy, z czego zdecydowanie najwięcej w przemyśle i handlu (po 7 tys.). Na hotele i restauracje przypada dalsze 2 tys. nowych miejsc pracy, zwraca uwagę znaczący ich przyrost w 2001 r. w dziedzinie rozrywki i kultury. Udział miejsc pracy, które powstały w wyniku inwestycji greenfield w całości zatrudnienia w firmach z kapitałem zagranicznym jest najwyższy w handlu (62%), usługach związanych z rekreacją i kulturą (58%) oraz hotelach i restauracjach (44%). Rozmiarami zatrudnienia w nowych obiektach wyróżniają się hipermarkety żywnościowe (np. 17
ponad 500 osób zatrudniają Real, Carrefour, Tesco i Geant), do dużych pracodawców należą również inne sklepy wielkopowierzchniowe. Wśród nowych fabryk wyróżniają się m.in. drukarnie Donnelley w Krakowie, wytwórnia papierosów House of Prince w Jaworniku i zakład Valeo w Skawinie. Z nowych obiektów usługowych wymienić należy 300 miejsc pracy jakie stworzyło Centrum Techniczne Delphi. II.C.6. Układ przestrzenny Ponad 3/4 kapitału zagranicznego jaki napłynął do Małopolski koncentruje się w Krakowie (3,2 mld USD), znaczące są również inwestycje w powiatach sąsiednich (krakowskim i wielickim 350 mln USD), brzeskim (198 mln USD) oraz w zachodniej części regionu graniczącej z województwem śląskim (225 mln USD). Wśród miast na prawach powiatu wyższe nakłady mają miejsce w Nowym Sączu (89 mln USD) niż Tarnowie (66 mln USD). Na 13 pozostałych powiatów województwa przypada razem zaledwie 3% kapitału.odsetek pracujących poza rolnictwem przypadający na firmy z kapitałem zagranicznym najwyższy jest w powiatach brzeskim (18%) i wielickim (16%). Nieco niższy jest on w myślenickim, wadowickim oraz w Krakowie (14-15%), od 12 do 13% wynosi w powiecie krakowskim i w Nowym Sączu. W południowych powiatach nowotarskim i tatrzańskim, uprzemysłowionych powiatach zachodnich oraz w mieście Tarnowie udział ten kształtuje się na poziomie 8-10%. Wschodnią i północną część województwa charakteryzują bardzo niewielkie inwestycje zagraniczne i zatrudnieni w firmach z kapitałem zagranicznym stanowią tu mniej niż 4% pracujących poza rolnictwem (z wyjątkiem Nowego Sącza i Tarnowa oraz powiatu brzeskiego). Największa nierównomierność w przestrzennym rozkładzie inwestycji występuje w usługach i handlu. Stolica województwa skupia aż 97% zagranicznych nakładów w usługach i 79% w handlu. Na drugie i trzecie miejsce wysuwają się tu zdecydowanie miasta Tarnów i Nowy Sącz. Wśród pozostałych powiatów zwracają uwagę powiaty tatrzański i nowotarski oraz zurbanizowane powiaty zachodnie: olkuski, chrzanowski, oświęcimski i wadowicki. W zakresie rozmieszczenia zagranicznych inwestycji produkcyjnych kontrasty są relatywnie mniejsze. Na Kraków przypada 57% nakładów zrealizowanych w przemyśle i budownictwie, dalsze 16% znajdujemy w sąsiednich powiatach wielickim i krakowskim. Inwestycjom przemysłowym zawdzięcza swoją wysoką pozycję powiat brzeski (9%), stosunkowo znaczne są także nakłady w powiatach graniczących z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym (olkuski, chrzanowski i oświęcimski 10%). Udział Tarnowa i Nowego Sącza jest mniejszy niż w inwestycjach handlowych (odpowiednio 2% i 3%). II.C.7 Inwestycje greenfield Na szczególną uwagę zasługuje lokalizacja inwestycji greenfield. Odsetek tych inwestycji skupionych w Krakowie (65%) ustępuje udziałowi tego miasta w nakładach dokonanych w istniejących już zakładach i placówkach (80%). Inwestycje w nowe obiekty wybudowane w Krakowie pochłonęły 910 mln USD, aż 244 mln USD zainwestowano w dwóch powiatach sąsiednich, w czym największy udział ma powiat wielicki (13% inwestycji greenfield w regionie), a zwłaszcza miasto i gmina Niepołomice. Nakłady rzędu 34-56 mln USD zrealizowano w powiatach olkuskim, brzeskim, chrzanowskim i oświęcimskim, po 20-24 mln USD w Tarnowie i Nowym Sączu. Charakterystycznym zjawiskiem jest lokalizacja nowych zakładów przemysłowych poza Krakowem w miejscowościach położonych w promieniu do 50 km od granic stolicy województwa. W obszarze tym koncentruje się aż 2/3 inwestycji greenfield w przetwórstwo przemysłowe, z tego 30% miało miejsce w powiecie wielickim, a 19% w trzech uprzemysłowionych powiatach zachodnich. Dalsze 32% kapitału zainwestowanego w nowe fabryki znajdujemy w samym Krakowie. Wartość przemysłowych inwestycji greenfield poza Krakowem i otaczającą go strefą metropolitalną wynosi zaledwie 11 mln USD (2%). Aż dwie trzecie ogółu nowych miejsc pracy utworzonych w Małopolsce w wyniku zagranicznych inwestycji greenfield skupia Kraków (13 tys.). 18
II.D. Małopolska przedsiębiorczość. Małopolska jako region gospodarczy znajduje się na 5 miejscu w Polsce pod względem liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON. Przed nią są tylko województwa: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie i dolnośląskie. Pięć pierwszych regionów skupia zdecydowanie ponad połowę wszystkich podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON. II. D.1. Struktura i liczba podmiotów gospodarczych w Małopolsce. W połowie 2003 roku w rejestrze REGON dla województwa małopolskiego zarejestrowane było ponad 282 tys. podmiotów gospodarczych, podczas gdy pół roku wcześniej było ich ponad 278 tys. Liczba zarejestrowanych podmiotów w Małopolsce stanowi około 8% wszystkich zarejestrowanych w Polsce i obserwuje się ciągle tendencje wzrostową. Wykres 2. Dynamika wzrostu liczby podmiotów w systemie REGON w Małopolsce. 290 Tysiące 280 278,35 282,171 270 270,695 260 250 240 242,624 251,681 230 220 1999 2000 2001 2002 2003 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2002 oraz danych US w Krakowie za II kwartał 2003. Biorąc pod uwagę podział firm na podmioty sektora publicznego i prywatnego w Małopolsce można zauważyć na przestrzeni 4 lat (1999-2002) stałą tendencję wzrostu liczby podmiotów gospodarczych sektora prywatnego. W roku 2002 było ich 270,1 tys., w 2001 263,4 tys., w 2000 245,4 tys., podczas gdy rok wcześniej 237,2 tys. Dużo mniejsza jest liczba podmiotów sektora publicznego: w roku 2002 roku szacowano ją na około 8,1 tys., w 2001-7,2 tys., w 2000 6,2 tys., a rok wcześniej na 5,4 tys. Udział firm sektora publicznego w gospodarce narodowej zwiększał się nieznacznie w ciągu ostatnich 4 lat, wyrost z 2,23% w 1999, do 2,94 % w 2002. 19
Wykres 3. Dynamika wzrostu liczby podmiotów w sektorze prywatnym i sektorze publicznym. 300 Tysiące 250 237,209 245,48 263,414 270,168 200 150 100 50 0 5,415 6,201 7,281 8,182 1999 2000 2001 2002 Źródło: opracowanie własne na podstawie Województwo Małopolskie 2001 dane US w Krakowie Badając podmioty gospodarcze, a zwłaszcza małe i średnie przedsiębiorstwa, które stanowią ponad 99% wszystkich zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, należy rozpatrywać ich rozmieszczenie na terenie całego województwa małopolskiego. Wykres 4 obrazuje przestrzenne rozmieszczenie podmiotów gospodarczych w poszczególnych powiatach w roku 2001. Wykres 4. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w poszczególnych w powiatach w 2001 r. 50 45 40 35 30 94,73 25 20 17,84 15 13,68 11,87 11,26 11,21 11,02 9,90 9,21 8,46 8,00 7,82 7,80 7,74 7,60 10 6,56 6,03 5,62 5,37 3,28 2,90 2,67 5 0 Kraków krakowski wadowicki nowotarski olkuski oświęcimski Tarnów chrzanowski nowosądecki tarnowski brzeski Tysiące myślenicki wielicki Nowy Sącz tatrzański suski limanowski gorlicki bocheński miechowski dąbrowski proszowicki Źródło: opracowanie własne na podstawie Województwo Małopolskie 2001 dane US w Krakowie Zauważalna jest znaczna dominacja Krakowa i powiatu krakowskiego, w których znajdowało się 112,5 tys. przedsiębiorstw, co stanowi prawie połowę wszystkich podmiotów (270,7 tys.) Dość dużo podmiotów gospodarczych znajdowało się również w powiatach: wadowickim (13,6 tys.), 20
nowotarskim (11,8 tys.) - głównie branże związane z turystyką i innymi rodzajami usług; oraz olkuskim i oświęcimskim (łącznie 22,5 tys. podmiotów) - głównie branże związane z transportem, handlem i przetwórstwem przemysłowym. Najmniej podmiotów gospodarki narodowej znajduje się w powiatach północnym województwa: dąbrowskim ( 2 898), miechowskim (3 278) i proszowickim (2 667 podmiotów). We wszystkich powiatach w ciągu 4 lat obserwuje się tendencje wzrostową. Przypadkiem, który nie potwierdza tą prawidłowość jest powiat tatrzański, który w 2000 roku zanotował spadek liczby podmiotów ale już w 2001 osiągnął stan znacznie wyższy niż w roku 1999. Drugim takim przypadkiem był powiat brzeski, który zanotował spadek liczby zarejestrowanych podmiotów w 2001 roku. Największy wzrost liczby podmiotów zarejestrowano w powiecie bocheński, co sytuuje go na pierwszym miejscu w zestawieniu dynamiki przyrostu firm w latach 1998 2001. Na następnych miejscach znajdują się powiaty: dąbrowski, tarnowski, miechowski, oświęcimski. Elementem ważnym przy ocenie sytuacji gospodarczej powiatów jest wskaźnik przedsiębiorczości, czyli liczba przedsiębiorstw na 1 000 mieszkańców. Wskaźnik ten dla Małopolski wynosi 84, co lokuje ją na 4 miejscu w kraju. Wykres 5 pokazuje wskaźnik przedsiębiorczośći z podziałem na poszczególne powiaty. Wykres 5. Wskaźnik przedsiębiorczości w poszczególnych powiatach Małopolski (2001). 140 128 120 115 100 80 60 92 91 91 88 83 80 77 76 75 73 69 66 62 60 60 52 50 49 47 46 40 20 0 Kraków tatrzański Nowy Sącz Tarnów olkuski wadowicki brzeski suski wielicki chrzanowski krakowski oświęcimski myślenicki nowotarski miechowski bocheński proszowicki gorlicki limanowski dąbrowski nowosądecki tarnowski Źródło: opracowanie własne na podstawie Województwo Małopolskie 2001 dane US w Krakowie Analizując wskaźnik aktywności gospodarczej powiatów liczony jako dynamika przyrostu firm oraz wskaźnik przedsiębiorczości należy podkreślić, iż powiaty odnotowujące wysoką dynamikę przyrostu firm zazwyczaj nie charakteryzują się wysokim stopniem przedsiębiorczości. Wynika to z faktu, iż duży przyrost firm w niektórych powiatach w stosunku do stanu wcześniejszego decyduje o wysokim stopniu dynamiki ale nie obrazuje faktycznej aktywności mieszkańców. Rzeczywisty stan aktywności mieszkańców odzwierciedla przede wszystkim wskaźnik przedsiębiorczości Wykres 5. Największą aktywnością gospodarczą, czyli ilością firm przypadających na 1000 mieszkańców wykazuje się gmina Kraków niewiele ustępuje jej powiat tatrzański, a następnie miasta: Nowy Sącz i Tarnów. 21
Należy oczywiście jeszcze zauważyć, że istotną rolę odgrywają w gospodarce przedsiębiorstwa aktywne tzn. takie, które faktycznie prowadzą działalność gospodarczą, w odróżnieniu od tych, które zawiesiły lub zaprzestały działalności i nie zgłosiły tego faktu do GUS. Liczbę aktywnych przedsiębiorstw GUS szacuje na podstawie tzw. ankiet strukturalnych oraz z wykorzystaniem metody reprezentacyjnej. Zarówno w przypadku całej Polski jak i Małopolski liczba przedsiębiorstw aktywnych stanowi połowę wszystkich zarejestrowanych podmiotów. Liczba aktywnych MŚP na terenie Małopolski w roku 2000 wyniosła 151 801. W 2001 pod względem aktywnych przedsiębiorstw Małopolska znajduje się na 4 miejscu w kraju. Cztery województwa: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie i małopolskie razem skupiają 40% wszystkich aktywnych MŚP. II.D.2. Formy prawne i branże działalności MŚP w Małopolsce. W Małopolsce obserwujemy ogromną przewagę osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Jest to tendencja charakterystyczna dla całego kraju. W 2001 roku ponad 212 tys. podmiotów z 270 tys. to właśnie osoby fizyczne. Pozostałe podmioty gospodarcze występują w postaci spółek cywilnych - 11%, zaś 5% w postaci spółek handlowych. Jednym z najważniejszych elementów charakteryzujących sytuację małopolskich MSP jest ich uczestnictwo w poszczególnych branżach. Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) grupuje przedsiębiorstwa w kilku sekcjach i podsekcjach. Dla Małopolski istotne znaczenie mają: przetwórstwo przemysłowe budownictwo transport, gospodarka magazynowa i łączność handel i naprawy hotele i restauracje pośrednictwo finansowe obsługa nieruchomości i firm; nauka Przetwórstwo przemysłowe Obok Krakowa, dominującego we wszystkich statystykach należy podkreślić silną pozycję powiatów: wadowickiego i nowotarskiego. Najsłabsze pod tym względem są powiaty dąbrowski i proszowicki. Wykres 6. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego w układzie powiatów za rok 2001. Tysiące 7 6 6,7 5 4 3,66 3 2 2,2 1,85 1,8 1,35 1,1 0,915 0,84 0,78 0,76 0,75 0,725 0,67 0,65 0,62 0,61 0,6 1 0,43 0,3 0,21 0,163 0 Kraków wadowicki krakowski nowotarski suski myślenicki olkuski oświęcimski tarnowski chrzanowski wielicki nowosądecki Tarnów bocheński tatrzański gorlicki Nowy Sącz limanowski brzeski miechowski Źródło: opracowanie własne na podstawie Województwo Małopolskie 2001 dane US w Krakowie dąbrowski proszowicki 22
Budownictwo W budownictwie, poza Krakowem, dominują powiaty południowej Małopolski. Wysoko w klasyfikacji są powiaty: nowosądecki, wadowicki i nowotarski. Najmniej tego typu firm funkcjonuje w powiatach: proszowickim i miechowskim (około 1/20 wielkości tej kategorii dla Krakowa). Obrazuje to Wykres 7. Wykres 7. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa branży budowlanej w układzie powiatów za rok 2001. Tysiące 3,0 2,5 6,80 2,30 2,0 1,80 1,5 1,30 1,30 1,30 1,22 1,20 1,10 1,07 1,05 1,04 1,00 0,96 1,0 0,86 0,75 0,74 0,55 0,5 0,40 0,35 0,31 0,30 0,0 Kraków krakowski nowosądecki nowotarski tarnowski wadowicki myślenicki limanowski bocheński oświęcimski olkuski wielicki chrzanowski brzeski gorlicki suski Tarnów Nowy Sącz tatrzański miechowski dąbrowski proszowicki Źródło: opracowanie własne na podstawie Województwo Małopolskie 2001 dane US w Krakowie Transport, gospodarka magazynowa i łączność Firmy związane z transportem i łącznością najlepiej rozwinęły się, w powiatach, w których głównym obszarem działalności gospodarczej jest turystyka. Są to: Kraków i powiat krakowski oraz powiat tatrzański. Silna jest również pozycja powiatów będących dużymi ośrodkami gospodarczymi i powiatów z nimi graniczących: oświęcimskiego i tarnowskiego. Słabo wypadają tu powiaty dąbrowski i proszowicki. Szczegółowe dane poniżej. 23
Wykres 8. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa transport, gospodarka magazynowa, łączność, w układzie powiatów z rok 2001. 3,0 2,5 7,60 2,0 1,67 1,5 1,0 0,5 0,95 0,92 0,85 0,79 0,77 0,74 0,72 0,70 0,68 0,67 0,58 0,57 0,50 0,38 0,38 0,36 0,35 0,28 0,22 0,16 0,0 Kraków krakowski oświęcimski tatrzański olkuski chrzanowski nowosądecki Tarnów tarnowski nowotarski wielicki wadowicki myślenicki Nowy Sącz limanowski bocheński gorlicki brzeski Tysiące suski miechowski proszowicki dąbrowski Źródło: Rocznik statystyczny województwa małopolskiego, Urząd Statystyczny w Krakowie, 2001 Handel i naprawy Powiatami dominującymi w tych dziedzinach są duże powiaty miejskie: Kraków, Tarnów i Nowy Sącz, oraz powiaty: olkuski, wadowicki oraz oświęcimski. Najsłabsze są w tym względzie powiaty proszowicki i dąbrowski. Wykres 9. Małe i Średnie Przedsiębiorstwa handel i naprawy, w układzie powiatów za rok 2001. Tysiące 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 22,30 5,31 4,00 3,54 3,36 3,10 3,07 3,00 2,40 2,20 2,09 2,07 2,05 1,90 1,56 1,53 1,46 1,45 1,40 0,98 0,81 0,81 Kraków krakowski olkuski wadowicki oświęcimski Tarnów chrzanowski nowotarski wielicki tarnowski myślenicki nowosądecki Nowy Sącz bocheński suski limanowski tatrzański brzeski gorlicki miechowski proszowicki dąbrowski Źródło: opracowanie własne na podstawie Województwo Małopolskie 2001 dane US w Krakowie Hotele i restauracje W tych dziedzinach można zaobserwować wyraźna przewagę powiatów turystycznych. Dominuje Kraków, zaraz za nim znajduje się powiat tatrzański, nowotarski i nowosądecki. Najmniej przedsiębiorców w tej dziedzinie jest w powiatach: dąbrowskim i proszowickim (zaledwie po 40, na 7,5 tys. w regionie). 24