Prof. dr hab. Tadeusz Borys Jelenia Góra, 2013-09-30 Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze Katedra Zarządzania Jakością i Środowiskiem OCENA dorobku naukowego-badawczego, dydaktycznego i organizacyjnego dr inż. Anny Lewandowskiej w postępowaniu habilitacyjnym w dziedzinie nauk ekonomicznych, w dyscyplinie towaroznawstwo Postawą opracowania tej opinii jest pismo prof. UEK dr hab. Stanisława Hornika, Dziekana Wydziału Towaroznawstwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie z dnia 16 lipca 2013 roku, a także dokumentacja wniosku dr inż. Anny Lewandowskiej z dnia 22 marca br. o wszczęcie postępowania habilitacyjnego. 1. Krótka informacja o Habilitantce i Jej dotychczasowych awansach naukowych Dr inż. Anna Lewandowska jest absolwentem Wydziału Towaroznawstwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu (ówczesnej Akademii Ekonomicznej). W 2000 roku kooczy studia w zakresie towaroznawstwa, broniąc pracę magisterską pt. Znakowanie środowiskowe jako rynkowy instrument zarządzania środowiskowego (promotor: prof. Zenon Fołtynowicz) praca ta została wyróżniona przez Fundację UEP w konkursie na najlepszą pracę magisterską w roku akademickim 1999/2000. W tym samym roku rozpoczyna studia doktoranckie, które kooczy w 2004 roku pomyślną obroną rozprawy doktorskiej pt. Środowiskowa ocena cyklu życia produktu na przykładzie wybranych pomp przemysłowych (i tu promotorem jest też prof. Zenon Fołtynowicz a recenzentami prof. Bogdan Sojkin i prof. Zbigniew Kłos), uzyskując stopieo doktora nauk ekonomicznych w zakresie towaroznawstwa i ta praca uzyskuje również wyróżnienie w konkursie na najlepszą pracę doktorską. Rok później w 2005 roku Habilitantka zostaje powołana na stanowisko adiunkta w Katedrze Ekologii Produktów (obecnie Katedry Towaroznawstwa i Ekologii Produktów Przemysłowych) Wydziału Towaroznawstwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. 2. Ocena dorobku naukowego W ocenie dorobku dr inż. Anny Lewandowskiej zostaną uwzględnione wszystkie najważniejsze aspekty, które stworzą podstawę do sformułowania konkluzji koocowej, a mianowicie: ocena rozmiarów ilościowych dorobku naukowego, 1
jego znaczenie i wartośd naukowa, zwłaszcza dorobku stanowiącego największe osiągnięcie (w myśl art. 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki); ocena rangi wydawnictw, w których Habilitantka publikowała swoje prace. 2.1.Ocena ilościowa dorobku naukowego Dotychczasowy dorobek naukowy dr inż. Anny Lewandowskiej obejmuje łącznie 106 pozycji, w tym 82 to dorobek powstały po doktoracie (po 2004 roku). Dorobek publikacyjny po doktoracie tworzą 63 prace, w tym: 2 prace zwarte powstałe we współautorstwie, 15 rozdziałów w monografiach, w tym 13 (ponad 85%) to prace we współautorstwie, 33 artykuły naukowe (w tym 29 we współautorstwie prawie 88%), w tym 9 to artykuły w czasopismach indeksowanych w bazie JCR (w tym 8 we współautorstwie), 13 pozycji to referaty opublikowane w pełnym brzmieniu, w tym 8 w anglojęzycznych materiałach konferencji międzynarodowych (w tym 8 we współautorstwie). Dorobek ten uzupełniają: 2 redakcje naukowe (jedna współredakcja monografii i jedna współredakcja zeszytu naukowego w języku angielskim) i 13 recenzji (2 monografii i 7 recenzji w ramach peer review czasopism naukowych) oraz 4 projekty badawcze. Należy zwrócid uwagę, że wśród 63 opublikowanych po doktoracie prac 13 to publikacje w czasopismach niepunktowanych, czyli należy domniemywad, że są to prace o charakterze informacyjnym lub popularno-naukowym niestety, prace te nie są wyodrębnione w formie osobnego podzbioru w załączonej dokumentacji. Zatem 50 prac po doktoracie to prace o charakterze naukowym, które powstały w okresie 7 lat, co wskazuje na dużą intensywnośd rozwoju naukowego Habilitantki. Warto tu wskazad na kilka charakterystycznych cech tego dorobku, które będą miały istotny wpływ na sformułowanie wniosków koocowych. Pierwszą cechą o charakterze pozytywnym jest niewątpliwie to, że praktycznie wszystkie publikacje, jak i prace niepublikowane można bez wątpienia zaliczyd do zakresu dyscypliny towaroznawstwo, chod zauważa się w dorobku dr Lewandowskiej także wiele wątków merytorycznych usytuowanych w dyscyplinie nauk o zarządzaniu. Są to w szczególności te prace, które dotyczą sformalizowanych prośrodowiskowych systemów zarządzania opartych o normy ISO serii 14 000 czy EMAS w kontekście ich relacji z oceną cyklu życia LCA (np. Environmental Managements New Generationn of ISO 14 000 Standars 2006). Drugą charakterystyczną cechą dorobku publikacyjnego Habilitantki jest to, że zdecydowana większośd wszystkich opublikowanych dotąd prac (ponad 70%) powstała po uzyskaniu stopnia doktora, tj. po roku 2004. W powstawaniu tego dorobku widad wyraźną asymetrię w czasie. Z 33 artykułów 2/3 powstało w okresie ostatnich trzech lat, a takie 2
przyspieszenie nie pozostało bez wpływu na poziom niektórych artykułów, zaliczanych przez Habilitantkę do prac naukowych (np. Zielone kołnierzyki, Jak zielone jest opakowanie czy Zazielenianie zamówieo publicznych publikowanych w latach 2010 2012, głównie w niepunktowanym czasopiśmie Ecomanager ). Trzecią cechą dorobku jest relatywnie duży udział artykułów opublikowanych, jak już wspomniałem, w języku angielskim w prestiżowym w skali międzynarodowej w obszarze badao nad LCA czasopiśmie The International Journal of Life Cycle Assessment. (indeksowanym w bazie JCR); opublikowanie w czasie ostatnich 3 latach 8 artykułów w tym czasopiśmie to z pewnością duże osiągnięcie dr Lewandowskiej. Szerzej to ujmując, tzw. anglojęzycznośd dorobku Habilitantki jest z pewnością mocną stroną wniosku, jeśli się także uwzględni, że 9 referatów na 13 to referaty w języku angielskim opublikowane w pełnym brzmieniu w recenzowanych materiałach pokonferencyjnych. Czwarta cecha tego dorobku ma z pewnością charakter dyskusyjny i dlatego wymaga szerszego komentarza. Dotyczy bowiem tzw. wskaźnika współautorstwa prac. W przypadku dorobku dr Lewandowskiej wskaźnik ten osiąga wyjątkowo i rzadko spotykaną wysoką wartośd prawie 83% ogółu publikacji (prac zwartych 100%, rozdziałów w monografiach 85%, artykułów - 88% oraz 8 prac współautorskich na 10 w grupie prac tworzących największe osiągnięcie naukowe Habilitantki; najniższy wartośd wskaźnika współautorstwa prac jest w grupie publikacji w materiałach konferencyjnych prawie 62%). Nie ma tu oczywiście formalnego problemu oddzielenia wkładu autorskiego Habilitantki od wkładu innych autorów, bowiem w przesłanej mi dokumentacji są w zał. 9 odpowiednie oświadczenia o współautorstwie oraz informacje o procentowym udziale dr Lewandowskiej we wspólnych publikacjach, jest jednak istotny problem merytoryczny ujawniający się pewnym rozmyciu i w trudnościach w rozpoznaniu w publikacjach rzeczywistego wkładu naukowego poszczególnych współautorów. Najbardziej wyraźnym tego przykładem jest jedyna monografia zaliczona do prac tworzących największe osiągnięcie naukowe Habilitantki pn. Środowiskowa ocena cyklu życia modelowych budynków drewnianych i murowanych jako przykład zastosowania techniki LCA - wspólne dzieło (raport z projektu badawczego finansowanego przez MNiSzW) pięciu autorów, w tym dr Lewandowskiej, jednak bez przypisania poszczególnych części pracy (rozdziałów i podrozdziałów) konkretnym autorom. W tej sytuacji trudno rozpoznad autorskośd tekstu tej książki, a zwłaszcza takie zapisy źródła pod tabelami jak opracowanie własne tzn. kogo?. Zgadzam się z opinią dużej części środowiska towaroznawców, że w przypadku prac dotyczących techniczno-technologicznych czy fizyczno-chemicznych aspektów towaroznawstwa, współautorskośd jest często warunkiem osiągnięcia istotnej wartości dodanej w nauce w celu zapewnienia odpowiedniej perspektywy interdyscyplinarnej tak charakterystycznej dla nauk towaroznawczych. Jednak w przypadku dorobku Habilitantki duża częśd prac dotyczy przecież różnych aspektów zarządzania (w tym metodyki, procedur, 3
technik itp.), zwłaszcza środowiskowego, w tym zarządczych aspektów LCA (określanych jako LCM Life Cycle Management), a nie technicznych czy przyrodniczych aspektów towaroznawstwa. W tej sytuacji, w mojej ocenie, tak wysoki wskaźnik współautorstwa publikacji trudno uznad za mocną stronę dorobku dr Lewandowskiej, nawet jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że częśd wieloautorskich publikacji to po prostu raporty z badao zespołowych. Można też przytoczyd przykłady dorobku w procedurach habilitacyjnych stanowiących zaprzeczenie dośd powszechnie głoszonej tezy, że wysoki wskaźnik współautorstwa jest zawsze charakterystyczny dla dorobku towaroznawców. 4 2.2 Ocena znaczenia i wartości naukowej dorobku stanowiącego największe osiągnięcie Habilitantki Dr inż. Anna Lewandowska do dorobku stanowiącego Jej największe osiągnięcie naukowe, zgodnie z przyjętą zasadą, zaliczyła 10 publikacji, których łączna wartośd punktowa publikacji (bez podziału poszczególnych współautorów) przekracza 300 pkt., a 134 pkt. (44%) to partycypacja Habilitantki w tym dorobku. Główny rdzeo merytoryczny rozwoju Jej zainteresowao po doktoracie dobrze oddaje autoreferat sugerujący wyraźnie, że dotyczy on oceny metodycznych i praktycznych możliwości wykorzystania środowiskowej oceny cyklu życia (LCA) w wybranych obszarach, sytuując te zainteresowania w dyscyplinie nauk towaroznawczych (cykl życia jako proces nieustannie występujących w obiekcie zmian cech jakościowych w relacji ze środowiskiem, co rzeczywiście jest kwintesencją towaroznawstwa), ale wyraźnie na pograniczu z naukami o zarządzaniu poprzez kategorię zarządzania cyklem życia (LCM). Dorobek Habilitantki ukazuje wyraźnie te pomosty LCA z systemami zarządzania, a zwłaszcza z systemami zarządzania środowiskowego organizacją. Ocenę tego dorobku należy poprzedzid uwagą, że osiągnięcia naukowe dr Lewandowskiej dotyczą obszaru badawczego o dużej już tradycji, niesłychanie szybko się rozwijającego, również w wydaniu sformalizowanym i mającego pokaźny już zasób wiedzy teoretyczno-metodycznej oraz wielokierunkowe aplikacje praktyczne, także w Polsce. Jako przykłady można tu podad ciekawe aplikacje wykorzystaniem koncepcji LCA stosowanej w wersji niedeterministycznej i wersji probabilistycznej przydatne w inżynierii środowiska i zarządzaniu środowiskowym zawarte w wydanej w 2010 roku monografii B. Biedy pt. Metoda Monte Carlo w niepewności w stochastycznej ocenie procesów wytwórczych i ekologii czy wydanej w 2011 monografii J. Kulczyckiej pt. Ekoefektywnośd projektów inwestycyjnych z wykorzystaniem koncepcji życia produktu, w której kompleksowo oceniono potencjał aplikacyjny wykorzystania metody LCA uwzględniającej środowiskowe aspekty i możliwości włączenia tych aspektów do oceny opłacalności ekonomicznej projektów inwestycyjnych. Wszystkie prace Habilitantki łączy jedno przyjęcie perspektywy myślenia w kategoriach cyklu życia określonego obiektu, tzn. od kołyski po ostateczną likwidację. Perspektywa ta w dotychczasowym dorobku LCA czy LCM wpisuje się bądź w ujęcie szerokie, wieloaspektowe zgodne z paradygmatem zrównoważonego rozwoju i zintegrowaną
odpowiedzialnością organizacji uwzględniające identyfikowanie, analizowanie i kształtowanie wszystkich grup aspektów (środowiskowo-przestrzennych, ekonomicznych i społecznych prześwietlanych aspektami etycznymi) życia określonego obiektu w ciągłej konfrontacji z wymaganiami zainteresowanych stron (interesariuszy, w tym środowiska naturalnego), występujących w różnych rolach na różnych etapach cyklu życia (s. 11 autoreferatu), bądź wpisuje się w ujęcie wąskie, koncentrujące się na wybranej, względnie jednorodnej grupie aspektów, np. środowiskowych. Właśnie w tym drugim nurcie myślenia w kategoriach cyklu życia należy usytuowad dorobek (publikacyjny i badawczy) dr Lewandowskiej, bowiem wspólnym obszarem przedstawionych do oceny publikacji jest analiza potencjału metodycznego i aplikacyjnego środowiskowej oceny cyklu życia w różnych obszarach jej zastosowao, z wyeksponowaniem słabych i mocnych stron tej metody w zestawieniu z innymi pokrewnymi narzędziami (s. 12 autoreferatu). Analiza potencjału metodycznego (czy, jak to określa Habilitantka, gotowości metodycznej ) i aplikacyjnego środowiskowej LCA w przedstawionych do oceny 10 wiodących publikacjach dotyczy trzech obszarów: systemów zarządzania środowiskowego, ekoprojektowania, oceny organizacji. Pierwszy obszar badawczy jest to pierwsza dominanta w zainteresowaniach naukowych dr Lewandowskiej ujawnionych w artykułach opublikowanych w latach 2011-2012. Do prac z tego nurtu można zaliczyd cztery prace (w sensie merytorycznym trzy prace) wszystkie opublikowane w prestiżowym The International Journal of Life Cycle Assessment. Pierwsza praca, opublikowana samodzielnie w 2011 roku, pn. Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental systems (EMS) Part 1- Methodology dotyczy bardzo ważnego w sensie metodycznym, chod nie nowego w literaturze przedmiotu (por. np. książkę J. Kulczyckiej z 2001 nt. Ekologiczna ocena cyklu życia (LCA) - nową techniką zarządzania środowiskowego ) problemu wykorzystania LCA jako metody służącej w systemach zarządzania środowiskowego (SZŚ) do identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych. W literaturze polskiej nie jest to problem nowy, m.in. w cyt. już pracy Ekoefektywnośd projektów inwestycyjnych z wykorzystaniem koncepcji życia produktu (2011) J. Kulczycka wyraźnie i słusznie stwierdza (w rozprawie i autoreferacie), że w pracy wykazano, że metoda LCA jest skutecznym narzędziem zarządzania środowiskowego. Jednak ciekawe w sensie poznawczym i metodycznym spostrzeżenia, stanowiące niewątpliwy wkład dr Lewandowskiej w analizę i rozwój potencjału LCA w obszarze systemów zarządzania środowiskowego, to przede wszystkim następujące konstatacje: ocena cyklu życia (LCA) spełnia, chod w sposób zróżnicowany, większośd zaleceo sformułowanych w SZŚ (w normie ISO 14 004:2005) wobec metod identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych; Habilitantka słusznie zwraca uwagę, że obserwowany rozwój metodyczny LCA w kierunku redukcji ogólności modeli zwiększa gotowośd metodyczną LCA do metod identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych w ramach SZŚ 5
z wyjątkiem tych elementów SZŚ, które obarczone są dużą niepewnością / wysokim ryzykiem środowiskowym i trudnościami w wymiernym ich wyrażaniu, czyli aspektów, które związane są ze specjalnymi czy awaryjnymi warunkami działania (np. awariami czy pożarami) tu gotowośd metodyczną LCA wydaje się, z czym należy się zgodzid, problematyczna; ważna jest też konkluzja, że LCA wykazuje wysoką zdolnośd metodyczną zarówno do oceny rodzaju, wielkości i częstości występowania aspektów środowiskowych, jak i skali, dotkliwości (uciążliwości) i czasu trwania ich wpływu, bowiem LCA ma normalizowaną i akceptowaną naukowo metodykę, dającą powtarzalne wyniki; daje to duże korzyści kwantyfikacyjne w porównaniu z opisowymi podejściami dominującymi w SZŚ; Habilitanta trafnie docenia wagę tych korzyści kwantyfikacyjnych, zwłaszcza w kontekście powiązania aspektów z problemami środowiskowymi; jednocześnie dr Lewandowska nie przecenia możliwości kwantyfikacyjnych LCA - dostępności i kompletności baz danych oraz ograniczeo wynikających z wyłącznie opisowej natury aspektu środowiskowego; istnieje możliwośd wykorzystania wielu elementów zgodnych z metodyką i praktyką LCA w procesie identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych w ramach SZŚ; w tabeli 6 dr Lewandowska w sposób uporządkowany przedstawiła możliwości i argumentację dla implementacji do SZŚ wielu elementów pochodzących z różnych faz LCA, w tym m.in. proponuje wykorzystanie jednostek funkcjonalnych (i przyporządkowanie do nich danych), funkcji systemu wyrobu oraz jako możliwego elementu interpretacyjnego oceny spójności, analizy niepewności i wrażliwości, a także, zgodnie z logiką LCA, rozszerzenie perspektywy na te aspekty, które są w SZŚ pomijane, np. na aspekty postępowania z odpadami nie tylko w granicach danej organizacji, lecz także w miejscu ich koocowej utylizacji to bardzo ważne wskazówki dla zintegrowanego rozwoju systemów zarządzania środowiskowego i metodyki implementacji perspektywy cyklu życia w organizacji; LCA jako metoda ma swoje mocne (kompleksowośd ujęcia aspektów pośrednich i bezpośrednich, znormalizowanie metodyki, uzyskiwanie powtarzalnych i kwantyfikowalnych wyników itp.), jak i słabe strony (czasochłonnośd, koszty i złożonośd badao); ta dokonana przez dr Lewandowską komparatystyka na tle metod tradycyjnych ma nie tylko wartośd czysto poznawczą. Konkretyzacją wymienionych wyżej zaleceo w zakresie zintegrowanego rozwoju SZŚ metodyki LCA jest analiza wybranych przykładów oceny zidentyfikowanych już aspektów środowiskowych, która zawarta jest w drugiej części (z udziałem 4 autorów) poprzedniego, o wyraźnie metodologicznym charakterze, artykułu pn. Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental systems (EMS) Part 2 case studies (2011). Kolejna praca współautorska (7 autorów) opublikowana została w 2013 roku w tym samym numerze tego czasopisma w dwóch częściach (traktowana przez Habilitantkę jako dwa artykuły) LCA as an element in environmental management systems comparison of conditions in selected organizations in Poland, Sweden and Germany Part 1: Background 6
and initial Assumption (ss. 472-480) i Part 2: Results of survey research (ss. 481-489). Publikacja ta dotyczy bardzo ważnego w sensie metodycznym, chod nie nowego w literaturze przedmiotu (por. np. książkę J. Kulczyckiej z 2001 nt. Ekologiczna ocena cyklu życia (LCA) nową techniką zarządzania środowiskowego ) problemu wykorzystania LCA jako metody służącej w systemach zarządzania środowiskowego (SZŚ) do identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych. Przedstawia wyniki badao ankietowych przeprowadzonych przez międzynarodowy zespół badawczy (z dużym udziałem merytorycznym i koordynacyjnym Habilitantki) w wybranych organizacjach polskich, szwedzkich i niemieckich posiadających wdrożony system zarządzania środowiskowego (certyfikowany SZŚ zgodny z wymaganiami normy ISO 14 001 lub rozrządzeniem EMAS) przy dośd niskim poziomie zwrotności ankiet, zwłaszcza odniesieniu do organizacji niemieckich i szwedzkich. W badaniach tych dr Lewandowska szukała jakby potwierdzenia swoich spostrzeżeo i propozycji konsolidacji LCA z systemami zarządzania środowiskowego jako efektywnego narzędzia wykazującego wysoką zdolnośd metodyczną do identyfikacji i oceny w ramach SZŚ aspektów środowiskowych na tle tradycyjnych narzędzi identyfikacji aspektów środowiskowych (wywiady, inspekcje, karty kontrolne, burze mózgów czy selektywna klasyfikacja). Przeprowadzone badania ankietowe w dużym stopniu potwierdziły, zidentyfikowane przez Habilitantkę, mocne i słabe strony LCA, co znalazło odzwierciedlenie w dominującym jeszcze udziale w procesach identyfikacji aspektów środowiskowych narzędzi tradycyjnych, stosowaniu jednocześnie dwóch lub więcej narzędzi tradycyjnych oraz w relatywnie rzadkim stosowaniu pełnoobjawowej LCA: na 85 organizacji tylko po 5 niemieckich i szwedzkich, a żadna z polskich organizacji nie wykazała stosowania LCA jako techniki identyfikacji i oceny w ramach SZŚ aspektów środowiskowych. Badania te okazały się zatem wartościową konfrontacją teoretycznych i metodycznych rozważao Habilitantki z rzeczywistością gospodarczą. Drugi obszar związany jest z różnymi problemami ekoprojektowania, a w szczególności z wykorzystaniem środowiskowej oceny cyklu życia w projektowaniu dla środowiska (Disign for Environment). Habilitantka sama dostrzega, że obszar ten uznaje się obecnie za w dużym stopniu tradycyjny i dośd powszechny sposób wykorzystania metodyki i perspektywy środowiskowej LCA (s. 24 autoreferatu), bowiem literatura dotycząca projektowaniu dla środowiska jest wyjątkowo bogata. Poszukując nowych obszarów i problemów wykorzystania LCA w ekoprojektowaniu, dr Lewandowska uczestniczyła w trzech granatach badawczych realizowanych przez Politechnikę Poznaoską i Instytut Technologii Drewna, które były inspiracją do zaprezentowania tej problematyki w pięciu, w zdecydowanej większości współautorskich, pracach opublikowanych w latach 2008-2012. Identyfikując wkład dr Lewandowskiej w rozwój metodyki LCA, to z pewnością należy go szukad w dwóch ważnych obszarach ekoprojektowania, a mianowicie: w jego obszarze metodycznym, tu wkład Habilitantki dotyczy modelowania procedur projektowania dla środowiska i jest przedstawiony w dwóch pracach: pracy współautorskiej (2 autorów), opublikowanej w 2010 roku w dwóch częściach w tym 7
samym numerze The International Journal (traktowanej przez Habilitantkę jako dwa artykuły): ISO 14062 in Theory and Practice Ecodesign Procedure Part 1: structure and theory (ss. 769 776) i ISO 14062 in Theory and Practice Ecodesign Procedure Part 2: practical application (ss. 777 784) oraz samodzielnym rozdziale Ekoprojektowanie opublikowanym w 2008 roku jako częśd pracy zbiorowej Zasady prośrodowiskowego projektowania obiektów technicznych dla potrzeb zarządzania ich cyklem życia. Konkretny wkład w metodykę projektowania dla środowiska polega przede wszystkim na: ujawnieniu w ekoprojektowaniu trzech ważnych płaszczyzn, w których uaktywnid się może wewnętrzna potencjalna sprzecznośd, a mianowicie we współzależnościach oddziaływao i odpowiedzialności ujawnianych na poszczególnych LCA, w jednoczesnym dążeniu do obniżania kosztów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych oraz w dążeniu do spełniania wymagao wszystkich zainteresowanych stron; to trafne spostrzeżenie nie jest jednak wsparte np. metodologią rachunku sozoekonomicznego czy rachunku ekonomiczno-społeczno- środowiskowego (E-S-Ś), proponującą konkretne sposoby łagodzenia potencjalnych sprzeczności; zdefiniowanie i uszczegółowienie dośd ogólnej procedury ekoprojektowania określonej w raporcie technicznym PKN ISO/TR 14062:2004 poprzez przypisanie do poszczególnych etapów tej procedury konkretnych kroków i działao; powiązanie procedury ekoprojektowania z metodyką Wielowymiarowej Analizy Porównawczej przy ocenie spełniania wymagao przez poszczególne warianty projektu; propozycja wykorzystania WAP na tym etapie jest interesująca, chod trudno się tu dopatrzed elementów nowości, ponieważ metodyka ta jest dośd powszechnie stosowana w wielowariantowym projektowaniu - dotyczy to zarówno teorii, jak i praktyki projektowania. w obszarze aplikacyjno-metodycznym, w przeprowadzeniu analiz środowiskowej LCA dla pełnych cykli życia dla obiektów technicznych, na przykładzie modelowych budynków i dokonanie oceny metodyki LCA (w różnych wariantach wykonania) w kontekście metodyki świadectw energetycznych. Wyniki tych analiz zostały przedstawione w dwóch pracach współautorskich : w opublikowanym w 2008 roku w The International Journal artykule (4 autorów) pn. Adaptiation of ecoinvent database to Polish conditions the case of Wood production in forest i w książce Środowiskowa ocena cyklu życia modelowych budynków drewnianych i murowanych jako przykład zastosowania techniki LCA (2012 5 autorów bez wydzielenia części autorskich). W pracach tych przeprowadzono: ciekawą i pogłębioną analizę porównawczą pełnych (uwzględnienie pełnego spektrum aspektów środowiskowych na wszystkich etapach cyklu życia i ukazanie konsekwencji /skutków ekologicznych dla pełnego profilu środowiskowego) i uproszczonych analiz środowiskowych LCA, na przykładzie metody certyfikacji energetycznej (świadectw energetycznych) jako obligatoryjnego i powszechnie stosowanego miernika ekologiczności budynków, opartego jednak na uproszczeniach niemal w każdej płaszczyźnie oceny; 8
oszacowanie tzw. poziomu ścięcia (ograniczenia zakresu oceny) wpływu na środowisko (dla obiektów budowlanych oszacowany na podstawie badao porównawczych na poziomie średnio prawie 80%), czyli stopnia obniżenia istotności środowiskowej metody certyfikacji energetycznej, skupiającej się tylko na podstawowym środowiskowo aspekcie (energochłonności wieloletniego użytkowania budynków) i jednej konsekwencji środowiskowej (ubożenie nieodnawialnych nośników energii); na bazie tej diagnozy poziomu ścięcia istotności środowiskowej metody jako nadmiernego uproszczenia metodycznego zaproponowanie pewnego kompromisu między pełnym cyklem życia obiektu i nadmiernym wg dr Lewandowskiej uproszczeniem LCA wyrażonym w metodzie certyfikacji energetycznej; kompromisu uwzględniającego rozszerzenie o perspektywę od kołyski do bramy (produkcję materiałów budowlanych) i rozszerzenie o aspektów środowiskowych użytkowania obiektu dodatkowe elementy w procesie użytkowania (oświetlenie, zużycie wody itp.), co oznacza zmodyfikowanie dodatkowych wskaźników dla celów wydawania świadectw energetycznych; jest to propozycja trafna merytorycznie i poprawna pod względem metodycznym, także o znacznej wartości aplikacyjnej dla polityki rozwiązywania problemów nadmiernego obciążenia środowiska, czyli zmniejszenia negatywnych efektów zewnętrznych budownictwa; dobre naświetlenie problemu z zakresu Data Mining, czyli jakości i reprezentatywności dużych zbiorów danych / informacji inwentarzowych decydujących o skali niepewności wyników; tu wkład Habilitantki jest bardzo konkretny i polega na przeprowadzeniu adaptacji do warunków polskich wybranych elementów inwentarzowych na przykładzie bazy ECOIVENT (wiodącej światowej bazy danych LCA) i sortymentów drewna i istotnym wpływie tych warunków na wartości ekowskaźników. Przeprowadzone przez Autorkę analizy dowodzą szczególnego znaczenia metody Ecoindikator 99, zwłaszcza w wersji hierarchicznej, w której wyraźnie uwzględnia się podstawową zasadę nowego paradygmatu rozwoju - zasadę sprawiedliwości wewnątrz (rozkładu przestrzennego wpływów środowiskowych) i międzypokoleniowej ze zrównoważonym uwzględnieniem wpływów środowiskowych na obecne, jak i przyszłe pokolenia. Trzeci obszar, związany z różnymi problemami odniesienia perspektywy całego cyklu życia do organizacji, czyli sposobów wykorzystania całego potencjału metodycznego LCA przez zorientowanie go na organizację. Problemy te są przedmiotem rozważao w autorskim artykule dr Lewandowskiej (udział 90% przy współpracy z prof. Z. Fołtynowiczem) pt. LCA dla organizacji - realne i racjonalne? (2012 - Ecomanagment). Idea ta pojawia się też w art. z 2011 roku w The International Journal, pn. Environmental Life Cycle Assessment as a tool for identification and assessment of environmental aspects in environmental systems (EMS) Part 1- Methodology. 9
W sensie ogólnym idea ta sprowadza się do uwzględnienia w środowiskowym LCA całego bagażu ekologicznego, obejmującego zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie aspekty środowiskowe, wszystkie etapy LCA, tzn. do kołyski do bramy (input related environmental aspects) i od bramy do likwidacji/grobu (output related environmental aspects). Ciekawe w sensie poznawczym spostrzeżenia Habilitantki ukazujące taką pespektywę LCA jako możliwośd metodyczną, to przede wszystkim: określenie możliwości rozszerzenia implementacji LCA na cykle życia wszystkich aspektów środowiskowych zidentyfikowanych w granicach organizacji, a nie tylko konkretnego wyrobu czy wyrobów; należy się zgodzid z Habilitantką, że takie nastawienie LCA (na działalnośd całej organizacji) oznaczałoby dostosowanie LCA do podstawowej cechy systemów zarządzania środowiskowego i zmniejszyłoby ryzyko alokacji, a także oznaczałoby odejście od dominacji perspektywy output related environmental aspects, a drugiej strony - kosztochłonne objęcie danymi inwentarzowymi prawie wszystkich obszarów działalności organizacji; uznanie teoretycznej możliwości nadaniu cyklowi życia organizacji (sekwencji: narodziny młodośd dojrzałośd- schyłek ) charakteru bliższego LCA i jednocześnie wskazanie wielu praktycznych ograniczeo takiej transformacji jako uzasadnienia dla bardziej realistycznej propozycji Habilitantki - zbliżenia się systemu organizacji do idei LCA poprzez jego modelowanie w granicach organizacji ale z uwzględnieniem całej sieci powiązao w łaocuchu dostaw; takie logistyczne rozszerzenie LCA w ramach tej perspektywy to z pewnością ciekawe i nowatorskie podejście metodyczne ukazane na tym etapie rozważao dr Lewandowskiej tylko jako pewna perspektywa badawcza; wskazanie w normach ISO serii 14 000 (zwłaszcza - 14 030x, 14015:2005 i 14001:2005) w kontekście LCA zorientowanego na całą organizację wielu wspólnych obszarów, co potwierdza zasadnośd prac Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej nad wytycznymi dla LCA rozszerzającymi perspektywę tej metody na całą organizację; w cyt. art. LCA dla organizacji - realne i racjonalne? Habilitantka identyfikuje konkretne korzyści takiego podejścia (konsekwentne utrzymanie układu wejście - wyjście, systemowe sprawdzanie kompletności interwencji środowiskowych w aspekcie konieczności zbilansowania systemu, możliwośd wspólnego ujęcia pośrednich i bezpośrednich aspektów środowiskowych). Jednak nie tylko w tym artykule trochę niedoceniony jest przez Habilitantkę bardzo ważny kosztowy obraz cyklu życia (LCC). 2.3. Ocena rangi wydawnictw Większośd publikacji dr Lewandowskiej po doktoracie została wydana w krajowych wydawnictwach/ czasopismach przy dużym zróżnicowaniu rangi wydawnictw. Od takich niepunktowanych gazet/ czasopism jak: Gazeta Drzewna (1 art.), Ecomanager (9 art.), Packaging-Polska (1 art.), Ważenie Dozowanie Pakowanie (1 art.), Recykling (1 art.) czy Ekologia (1 art.) po średnio punktowane takie czasopisma jak: Towaroznawcze Problemy Jakości/Polish Journal of Commodity Science (4 pkt; 1 art. 100% - 4 pkt), 10
Inżynieria i aparatura chemiczna (5 pkt; 1 art. 25% 1,25 pkt), Przegląd Górniczy (7 pkt; 1 art. 50% - 3.5 pkt.), Management (7 pkt; 1 art. 50% - 3,5 pkt.) i po wysoko punktowane czasopismo Drewno/Wood (15 pkt; 1 art. 25% - 3,75 pkt.). Autorskie i współautorskie prace Habilitantki zostały wydane także w zeszytach naukowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu (6 pkt; 3 art.), zwłaszcza w anglojęzycznej serii wydawniczej Current Trends in Commodity Science oraz w pracach SGH i Politechniki Radomskiej, a także Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie, Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu, KMB Druk, AEP i Fundacji Sendzimira. W wykazie prac są też artykuły w wysoko punktowanym czasopiśmie anglojęzycznym o obiegu międzynarodowym, a mianowicie w The International Journal of Life Cycle Assessment. Jest to z pewnością wiodące w skali międzynarodowej forum wymiany myśli naukowej i doświadczeo w zakresie LCA świadczy o tym rosnąca w czasie liczba punktów przyznawana za artykuły publikowane w tym czasopiśmie (od 24 w 2008 roku do 40 pkt. od 2012 roku). Fakt opublikowania Habilitantkę 8 artykułów w tym prestiżowym czasopiśmie ma duże znaczenie dla oceny tego wniosku (1 art. 100% - 40 pkt; 2 art. 20% - 16 pkt; 2 art. 35% - 28 pkt.; 2 art. 50% - 40 pkt.; 1 art. 14% - ok. 6 pkt.). Ponadto cztery referaty w pełnym brzmieniu zostały opublikowane w anglojęzycznych materiałach pokonferencyjnych uniwersytetów w Kijowie, Tallinie, Leiden i w Suwon. Łącznie wartośd dorobku dr Lewandowskiej po doktoracie - wymiarze punktacji zawartych w zasadach obowiązującej parametryzacji przekracza 200 pkt. Jest znacząca ilośd punktów nawet jeśli się weźmie pod uwagę zmiennośd wyceny punktowej wielu czasopism, nie tylko polskich. Warto też dodad, że wartośd punktowa wszystkich publikacji (bez podziału udziałów współautorów), redakcji naukowych oraz recenzji przekracza 500 pkt. i, jak już wspomniałem, publikacji (bez podziału udziałów współautorów) wykazanych jako największe osiągnięcie przekracza 300 pkt., a 134 pkt. (44%) to partycypacja Habilitantki w tym dorobku. W dokumentacji zawarta jest też informacja na temat cytowalności (bez autocytowania) artykułów Habilitantki. Przytoczone wskaźniki tej cytowalności zarówno według Web of Sciences ( H indeks =4), jak i według Google Scholar (H indeks = 5), świadczą, że artykuły, zwłaszcza te publikowane w The International Journal of Life Cycle Assessment są coraz bardziej zauważane w szerszym, niż krajowy, środowisku naukowym. 3. Ocena dorobku organizacyjnego - ocena udziału w projektach badawczych i współpraca naukowa z ośrodkami krajowymi i zagranicznymi Udział projektach badawczych, działalnośd ekspercka i współpraca naukowa z ośrodkami zagranicznymi i inne aspekty działalności organizacyjnej na rzecz rozwoju i upowszechniania nauki jest ważnym kryterium oceny aktywności badawczej. I ten wymiar pracy naukowej Habilitantki należy ocenid pozytywnie. Dorobek naukowy dr Anny Lewandowskiej uzupełnia bowiem znaczący udział w programach badawczych oraz istotny 11
udział doświadczeo naukowo-badawczych zdobytych w kontaktach z zagranicznymi ośrodkami naukowymi. Dowodzą tego następujące fakty: udział w czterech projektach badawczych w roli głównego wykonawcy i wykonawcy; tematyka tych projektów, finansowanych przez MNiSW i NCBR, dotyczyła głównie: zarządzania środowiskowego w przemyśle drzewnym z wykorzystaniem oceny cyklu życia LCA, projektowania prośrodowiskowego (ekoprojektowania) dla potrzeb zarządzania LCA, wykorzystania drewna i wyrobów drewnopodobnych w budownictwie w ujęciu LCA i w aspekcie audytu energetycznego; jeden z tych projektów jest w trakcie realizacji Nowe linie produktów wspomagających mobilnośd i dostępnośd otoczenia seniorów i osób niepełnosprawnych ; wieloletnia współpraca z czterema krajowymi i dwoma zagranicznymi ośrodkami naukowymi zajmującymi się badaniami nad aspektami metodycznymi i aplikacyjnymi LCA - Instytutem Technologii Drewna w Poznaniu, Instytutem Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie, Wielkopolskim Instytutem Jakości oraz z Politechniką Poznaoską, a także z Green Delta w Berlinie (2009-2011) i Chalmers University of Technology w Göteborgu (2010-2011); zakres i formy tej zostały dokładnie opisane w zał. 5 dokumentacji; duża aktywnośd ekspercka i doradczo-szkoleniowa w ramach współpracy z praktyką gospodarczą, przejawiająca się w wykonaniu dla kilkunastu organizacji gospodarczych badao LCA dla konkretnych produktów oraz szkoleo w zakresie zarządzania środowiskowego oraz LCA; dorobek w tym zakresie wzbogaca udział w ekspertyzie dla potrzeb NFOŚiGW nt. stanu wprowadzania zintegrowanej polityki produktowej; ma też potwierdzone certyfikatem przez Netherlands Reasearch School for the Socio-Economic and Natural Scientes of the Environment kompetencje w zakresie LCA oraz certyfikat asystenta jakości wydany przez Polskie Centrum Badao i Certyfikacji; odbycie stażów naukowych m.in. w ramach stypendium Marie Curie Uniwersytecie w Leiden w ramach projektu INTEASS (2004 rok) oraz uzyskanie w latach 2004-2005 - stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej ; udział w pracach towarzystw naukowych o zasięgu krajowym i międzynarodowym; jest m.in. członkiem SETAC (The Society of Environmental Toxicology and Chemistry) i SETAC CEEC (The Society of Environmental Toxicology and Chemistry Central Eastern European Counstries); brała też czynny udział w powołaniu tego odłamu SETAC, a także Polskiego Centrum LCA oraz w pracach dwóch wydziałowych komisji, w zespole ds. Strategii Rozwoju UEP i w organizacji Dni Młodych Towaroznawców ( w latach 2009-2012); ważnym przejawem uznania kompetencji naukowych dr Lewandowskiej w skali ponadkrajowej jest wykonywanie przez Nią w latach 2010 2012 siedmiu opinii artykułów, wykonywanych w ramach peer review, dla takich czasopism międzynarodowych jak: The International Journal of Life Cycle Assessment, Journal of 12
Cleaner Production, Fuel, czy Science of the Total Environment (potwierdzenia tej współpracy The International Journal of Life Cycle Assessment i Journal of Cleaner Production zawiera zał. 9 dokumentacji); dorobek recenzencki uzupełniają dwie recenzje monografii oraz czterech artykułów w języku polskim; Są to konkretne dowody jednoznacznego w swej wymowie uznania potencjału badawczego i eksperckiego dr Anny Lewandowskiej. Pewną słabością tego aspektu działalności naukowowo-badawczej Habilitantki jest stosunkowo niewielki Jej udział w poważnych programach badawczych o charakterze międzynarodowym, chod warto tu wspomnied o udziale w międzynarodowym zespole badawczym, który przeprowadził badania ankietowe nt. zakresu wykorzystania LCA w systemach zarządzania środowiskowego. 4. Ocena dorobku dydaktycznego - skala upowszechniania wyników badao na konferencjach i przenoszenia ich do dydaktyki Dorobek naukowy dr Anny Lewandowskiej uzupełnia po doktoracie opracowanie lub współudział w opracowaniu 13 referatów, w tym 9 w języku angielskim. Osiem referatów wygłoszonych zostało na 8 anglojęzycznych konferencjach międzynarodowych, przede wszystkim tych z cyklu Current Trends in Commodity Science, konferencji towaroznawczych organizowanych w Poznaniu, ale także na konferencjach w Suvon (Korea), Kijowie czy Leiden. Z wykazu referatów i materiałów konferencyjnych (zał. 3) trudno się jednak zorientowad o rzeczywistych rozmiarach realnego uczestnictwa dr Lewandowskiej w tych konferencjach, bowiem tylko 4 referaty Habilitantka przygotowała bez współautorstwa. Poza udziałem w konferencjach, o skali upowszechniania wyników badao prowadzonych przez Habilitantkę świadczy też przenoszenia tych wyników do dydaktyki. Poza raczej tradycyjnie ułożonymi zajęciami z Ekologii wyrobów, Materiałoznawstwa, czy Biznesplanu, inne zajęcia wyraźnie już wskazują na autorski wkład dr Lewandowskiej i powiązanie dydaktyki z głównym wątkiem merytorycznym prowadzonych w ostatnich latach badao naukowych związanych z: zarządzaniem cyklem życia, środowiskową oceną (w tym kosmetyków) i proekologicznym projektowaniem wyrobów oraz ekologicznymi aspektami jakości. Zajęcia te, jak dowodzi załączona dokumentacja, były wysoko oceniane przez studentów. W swoim ponad 7-letnim okresie (od 2005 roku) zbierania doświadczeo dydaktycznych w pracy uniwersyteckiej na stanowisku adiunkta Habilitantka była promotorem ponad 14 prac dyplomowych/ inżynierskich i magisterskich. Dominującym tematem tych prac była ocena wpływu na środowisko z wykorzystaniem technik LCA (środowiskowej oceny cyklu życia produktów), czyli zgodnie z kompetencją naukowa Habilitantki. Jest to dośd skromne osiągnięcie, chod tu z pewnością należy wziąd pod uwagę dwie naturalne przerwy w pracy akademickiej związane z urlopami macierzystymi. 13
Konkluzje koocowe Dotychczas sformułowane oceny cząstkowe pozwalają sformułowad następujące konkluzje koocowe: 1. Dotychczasowy dorobek naukowy dr inż. Anny Lewandowskiej obejmuje łącznie 87 publikacji, w tym 63 publikacji powstało po doktoracie; 13 prac Habilitantka opublikowała w czasopismach niepunktowanych. Zatem 50 prac po doktoracie to prace o charakterze naukowym, które powstały w okresie 7 lat, co wskazuje na dużą intensywnośd rozwoju naukowego dr Lewandowskiej. Do pozytywnych cech tego dorobku należy zaliczyd przede wszystkim to, że praktycznie wszystkie publikacje, jak i prace niepublikowane można bez wątpliwości zaliczyd do zakresu dyscypliny towaroznawstwo, chod zauważa się w dorobku dr Lewandowskiej także wiele wątków merytorycznych usytuowanych w dyscyplinie nauk o zarządzaniu oraz relatywnie duży udział artykułów opublikowanych w prestiżowym czasopiśmie The International Journal of Life Cycle Assessment (indeksowanym w bazie JCR), a szerzej to ujmując, tzw. anglojęzycznośd dorobku Habilitantki jest z pewnością mocna stroną wniosku. 2. Zauważaną słabością dorobku jest bardzo wysoki poziom współautorstwa prac (prawie 83% ogółu publikacji). Jak już wspomniałem, nie ma tu formalnego problemu oddzielenia wkładu autorskiego Habilitantki od wkładu innych autorów, jest jednak problem merytoryczny pewnego rozmycia i trudności w rozpoznaniu w publikacjach rzeczywistego wkładu naukowego poszczególnych współautorów, a przecież duża częśd tych prac dotyczy różnych aspektów zarządzania (w tym metodyki, procedur, technik itp.), zwłaszcza środowiskowego, w tym zarządczych aspektów LCA (określanych jako LCM Life Cycle Management), a nie technicznych czy przyrodniczych aspektów towaroznawstwa. W tej sytuacji, w mojej ocenie, tak wysoki wskaźnik współautorstwa publikacji trudno uznad z mocną stronę dorobku dr Lewandowskiej. 3. Stosownie do art. 16 pkt. 1 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach i tytule naukowym ( ) warunkiem uzyskania stopnia doktora habilitowanego jest osiągnięcie naukowe ( ) stanowiące znaczący wkład w rozwój określonej dyscypliny naukowej, w tym przypadku w rozwój towaroznawstwa. Dr inż. Anna Lewandowska do dorobku stanowiącego Jej największe osiągnięcie naukowe, zgodnie z przyjętą zasadą, zaliczyła 10 publikacji, których łączna wartośd punktowa publikacji (bez podziału udziałów współautorów) przekracza 300 pkt., a 134 pkt. (44%) to partycypacja Habilitantki w tym dorobku. Główny rdzeo merytoryczny rozwoju Jej zainteresowao po doktoracie dobrze oddaje autoreferat sugerujący wyraźnie, że dotyczy on oceny metodycznych i praktycznych możliwości wykorzystania środowiskowej oceny cyklu życia (LCA) w wybranych obszarach, sytuując te zainteresowania w dyscyplinie nauk towaroznawczych, ale wyraźnie na pograniczu z naukami o zarządzaniu poprzez kategorię zarządzania cyklem życia (LCM). Dorobek Habilitantki ukazuje w sposób pogłębiony właśnie pomosty 14
LCA z systemami zarządzania, a zwłaszcza z systemami zarządzania środowiskowego organizacji. Wspólnym obszarem przedstawionych do oceny publikacji jest zatem analiza potencjału metodycznego i aplikacyjnego środowiskowej oceny cyklu życia w różnych obszarach jej zastosowao, z wyeksponowaniem słabych i mocnych stron tej metody w zestawieniu z innymi pokrewnymi narzędziami. Dokonana przez Habilitantkę analiza gotowości metodycznej i aplikacyjnego środowiskowej LCA dotyczy trzech obszarów: systemów zarządzania środowiskowego, ekoprojektowania oraz oceny organizacji i w tych obszarach lokują się Jej znaczące osiągnięcia poznawcze i aplikacyjne w ramach dyscypliny towaroznawstwo. Zostały one wyżej szczegółowo przedstawione i skomentowane. 4. Podobnie inne aspekty dorobku dr Lewandowskiej, a zwłaszcza osiągnięcia dydaktyczne, organizatorskie, skala upowszechniania wyników badao na konferencjach, współpraca z praktyką gospodarczą i zagranicznymi ośrodkami naukowymi, zasługują na pozytywną ocenę. Na podstawie powyższych opinii stwierdzam, że podstawowe kryterium przy uzyskiwaniu stopnia doktora habilitowanego, wniesienie znaczącego wkładu w rozwój dyscypliny towaroznawstwo, zostało przez dr inż. Annę Lewandowską spełnione, mimo wskazanych wyżej słabości dorobku, w stopniu wystarczającym. 15