POTRZEBY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH I ICH REALIZACJA PRZEZ OŚRODKI WSPARCIA DZIENNEGO Raport z badań przeprowadzonych przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu Wprowadzenie Niniejsza analiza stanowi prezentację wyników badania pn. Potrzeby osób niepełnosprawnych i ich realizacja przez ośrodki wsparcia dziennego, przeprowadzonego przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu w II kwartale 2009 roku w warsztatach terapii zajęciowej, środowiskowych domach samopomocy i zakładach aktywności zawodowej, funkcjonujących w województwie opolskim. Wymienione wyżej ośrodki wsparcia dla osób niepełnosprawnych obejmują swoją opieką osoby, których niepełnosprawność została potwierdzona orzeczeniem o lekkim, umiarkowanym bądź znacznym stopniu niepełnosprawności, jednakże w zależności od rodzaju placówki aktywność społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych wspomagana jest w różny sposób. Głównym celem działalności warsztatów terapii zajęciowej jest stworzenie osobom niepełnosprawnym, niezdolnym do podjęcia pracy, możliwości rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Realizacja tego celu odbywa się przy zastosowaniu technik terapii zajęciowej, zmierzających do rozwijania przez niepełnosprawnych: umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym bądź podjęcie pracy 1. Środowiskowe domy samopomocy tworzone dla osób z zaburzeniami psychicznymi, zapewniają osobom niepełnosprawnym przede wszystkim psychiatryczną opiekę zdrowotną oraz rehabilitację społeczną. Psychiatryczna opieka zdrowotna obejmuje głównie konsultacje i okresowe oceny stanu psychicznego oraz psychoterapię i terapię farmakologiczną. Natomiast rehabilitacja społeczna obejmuje 1 Art. 10a ust. 1,2 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U.08.14.92 z późn. zm.)
podtrzymanie i rozwijanie u osób z zaburzeniami psychicznymi umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia; terapię zajęciową; podejmowanie działań w celu przygotowania osób z zaburzeniami psychicznymi do podjęcia pracy; pomoc w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia 2. Zakłady aktywności zawodowej, są miejscem pracy, gdzie zgodnie z ustawą o rehabilitacji 3, co najmniej 70% ogółu zatrudnionych w zakładzie stanowią osoby niepełnosprawne zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną. Organem założycielskim może być gmina, powiat lub fundacja, stowarzyszenie bądź inna organizacja społeczna, której statutowym zdaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. Badaniami objęto 28 ośrodków działających na terenie Opolszczyzny w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych: warsztaty terapii zajęciowej (15), środowiskowe domy samopomocy (11) oraz zakłady aktywności zawodowej (2). Do badań przystąpiło 26 ośrodków (93 % badanych): 15 wtz, 9 śds oraz 2 zaz-y. Zasadniczym celem badań było zdiagnozowanie poziomu realizacji przez ww. ośrodki potrzeb osób niepełnosprawnych, związanych z : - barierami architektonicznymi, komunikacyjnymi, sprzętem rehabilitacyjnym - prowadzoną opieką, terapią, rehabilitacja i edukacją - prowadzoną działalnością kulturalno-rekreacyjną - zaspokajaniem potrzeb socjalno-finansowych - zaspokajaniem potrzeb dotyczących pracy - podejmowaniem działań integracyjnych ze społecznością lokalną. Badanie przeprowadzono techniką ankiety, opracowaną i przeznaczoną dla wszystkich ośrodków (wtz, śds, zaz). Równolegle do ww. ankiety, opracowano także osobną ankietę przeznaczoną dla organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych, w celu pozyskania opinii tych organizacji odnośnie współpracy z ośrodkami wsparcia i wspólnie podejmowanych działań zmierzających do integracji osób niepełnosprawnych ze środowiskiem lokalnym, zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych oraz wskazania różnorodnych działań dotyczących integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem, które badane ośrodki mogłyby podejmować. 2 Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 11 grudnia 1995r. w sprawie psychiatrycznych świadczeń zdrowotnych w domach pomocy społecznej i środowiskowych domach samopomocy (Dz.U.96.5.38) 3 Art. 29 ust. 1 ustawy 2
I. Charakterystyka badanych ośrodków wsparcia na podstawie danych 1. Źródła finansowania ośrodków Działalność badanych instytucji finansowana jest z wielu źródeł. Jednakże najwięcej środków finansowych przekazuje PFRON (61% wszystkich źródeł) i dotyczy to głównie warsztatów terapii zajęciowej i zakładów aktywności zawodowej. Finansowanie i działalność tych ośrodków reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 4. Oprócz środków z PFRON warsztaty terapii zajęciowej finansowane są przez samorząd powiatowy, a zakłady aktywności zawodowej przez samorząd województwa. Natomiast środowiskowe domy samopomocy funkcjonują na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej 5, gdzie w art. 18 określono, iż prowadzenie i rozwój infrastruktury środowiskowych domów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi należy do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej realizowanych przez gminę. Pozostałe źródła finansowania badanych ośrodków (4 %) pochodzą m.in. ze sprzedaży wyrobów, z dobrowolnych wpłat, od prywatnych sponsorów. Wykres 1. przedstawia procentowy podział źródeł finansowania badanych ośrodków w latach 2006-2008. Wykres 1. Źródła finansowania ośrodków wsparcia w latach 2006-2008 samorządy / administracja rządowa 35% inne źródła 4% PFRON 61% Z uwagi na różne źródła finansowania badanych ośrodków oraz charakter ich działalności, poniżej wyszczególniono źródła finansowania z podziałem na warsztaty terapii zajęciowej, środowiskowe domy samopomocy i zakłady aktywności zawodowej. 4 Dz.U. z 2008r., Nr 14, poz. 92 z późn. zm. 5 Dz.U. z 2008r., Nr 115, poz. 728 z późn. zm 3
Podstawowym źródłem finansowania warsztatów terapii zajęciowej jest PFRON oraz samorząd powiatowy. Tabela nr 1 prezentuje procentowy rozkład wszystkich źródeł finansowania warsztatów w latach 2006-2008. Tabela 1. Procentowy rozkład wszystkich źródeł finansowania warsztatów terapii zajęciowej w latach 2006-2008 PFRON Samorząd Samorząd Sprzedaż Dobrowolne Prywatni Inne źródła powiatowy gminny wyrobów wpłaty sponsorzy 91,2 % 4,6 % 1,5 % 0,7 % 0,6 % 0,2 % 1,2 % Inne źródła finansowania wtz dotyczyły m.in. środków własnych organu prowadzącego (stowarzyszenia, organizacje pozarządowe), otrzymanych odsetek bankowych. Środowiskowe domy samopomocy finansowane są przede wszystkim poprzez gminę, z budżetu Wojewody. Tabela nr 2 prezentuje procentowy rozkład wszystkich źródeł finansowania śds w latach 2006-2008. Tabela 2. Procentowy rozkład wszystkich źródeł finansowania środowiskowych domów samopomocy w latach 2006-2008 Samorząd gminny / PFRON Prywatni sponsorzy Dobrowolne wpłaty Inne źródła administracja rządowa 98.2 % 0,4 % 0,3 % 0,1 % 0,9 % Koszty utworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej są finansowane ze środków PFRON, samorządu terytorialnego (województwa) lub z innych źródeł. Tabela nr 3 przedstawia procentowy rozkład wszystkich źródeł finansowania zakładów w naszym regionie w latach 2006-2008. Tabela 3. Procentowy rozkład wszystkich źródeł finansowania zakładów aktywności zawodowej w latach 2006-2008 PFRON Samorząd województwa Sprzedaż wyrobów Inne źródła 82,3 % 4,1 % 8,7 % 4,8 % Inne źródła finansowania zakładów aktywności zawodowej dotyczyły przede wszystkim środków własnych Organizatora zaz (organizacji pozarządowej). 2. Osoby niepełnosprawne w ośrodkach wsparcia dane liczbowe 4
W województwie opolskim funkcjonuje 15 warsztatów terapii zajęciowej, 11 środowiskowych domów samopomocy oraz 2 zakłady aktywności zawodowej. Jedynym powiatem, w którym nie funkcjonuje wtz jest powiat prudnicki, natomiast w powiecie brzeskim i opolskim ziemskim nie działa ani jeden środowiskowy dom samopomocy. Tabela 4. Ośrodki wsparcia dla osób niepełnosprawnych w powiatach Lp. Powiat wtz śds zaz 1 brzeski 3 0 0 2 głubczycki 1 1 1 3 kędzierzyńsko kozielski 1 1 0 4 kluczborski 1 1 0 5 krapkowicki 1 1 0 6 namysłowski 1 1 0 7 nyski 2 1 0 8 oleski 2 1 0 9 opolski ziemski 1 0 0 10 m. Opole 1 2 1 11 prudnicki 0 1 0 12 strzelecki 1 1 0 Razem 15 11 2 Czerwiec 2009r. Zgodnie z zebranymi danymi, we wszystkich zbadanych ośrodkach przebywa 981 osób niepełnosprawnych, gdzie 56 % tej liczby stanowią mężczyźni, natomiast kobiety 44 %. Wyszczególniając ośrodki wsparcia w zależności od rodzaju placówki, liczba osób niepełnosprawnych przestawia się następująco: - w warsztatach terapii zajęciowej, gdzie ogólna liczba uczestników wtz wynosi 428 niepełnosprawnych, mężczyźni stanowią ok. 60 % ogółu uczestników; - w środowiskowych domach samopomocy znajduje się 453 podopiecznych, wśród których 48 % to kobiety i 52 % - mężczyźni; - zakłady aktywności zawodowej zatrudniają 100 osób niepełnosprawnych (44 % kobiet i 56 % mężczyzn). Na Wykresie 2. przedstawiono liczbę niepełnosprawnych, objętych wsparciem w postaci rehabilitacji zawodowej lub społecznej w warsztatach terapii zajęciowej, środowiskowych domach samopomocy i zakładach aktywności zawodowej. Wykres 2. Liczba osób niepełnosprawnych w ośrodkach wsparcia 5
500 450 400 350 300 250 200 253 237 150 100 50 0 175 216 56 44 wtz śds zaz kobiety wg stanu na dzień opracowania ankiet tj. czerwiec 2009r. mężczyźni Z analizy danych wynika, iż na jeden funkcjonujący ośrodek wsparcia przypada średnio ok. 37,7 osób niepełnosprawnych, podopiecznych badanych ośrodków. Jednakże wyszczególniając wtz, śds i zaz, proporcje te wyglądają następująco: Tabela 5. Liczba osób niepełnosprawnych w poszczególnych rodzajach ośrodków wsparcia Rodzaj ośrodka Liczba zbadanych ośrodków Liczba osób niepełnosprawnych Średnia liczba osób niepełnosprawnych na 1 ośrodek wtz 15 428 28,5 śds 9 453 50,3 zaz 2 100 50 Razem 26 981 37,7 Wyniki badań wskazują, iż największa liczba osób niepełnosprawnych znajduje wsparcie w ośrodkach funkcjonujących w powiatach: - opolskim(+ m. Opole), gdzie na 4 zbadane ośrodki przypada 140 podopiecznych - kędzierzyńsko kozielskim, gdzie na 2 ośrodki przypada 127 niepełnosprawnych - głubczyckim, gdzie na 3 ośrodki przypada 123 osób niepełnosprawnych - nyskim, gdzie na 3 ośrodki przypada 121 osób. Liczbę osób niepełnosprawnych w ośrodkach wsparcia na terenie powiatów województwa opolskiego przedstawia poniższa mapa oraz Tabela 6. Liczba osób niepełnosprawnych w ośrodkach wsparcia według powiatów 6
namysłowski 4 947 1 606 25 kluczborski 7 542 1 121 75 oleski 6 490 921 92 nyski 16 448 3 359 121 brzeski 10 977 2 957 70 prudnicki 6 816 823 58 opolski 11 150 3 223 (+m. Opole) 30 Opole 13 288 110 krapkowicki 4 897 569 71 głubczycki 6 294 1 499 123 strzelecki 7 516 2 617 79 kędzierzyńsko-kozielski 10 388 2 075 127 Legenda: Liczba ON wg Narodowego Spisu Powszechnego z 2002r. Liczba ON zarejestrowanych w PUP i korzystających z pomocy PCPR (2008r.) Liczba ON w zbadanych ośrodkach wsparcia Tabela 6. Liczba osób niepełnosprawnych w ośrodkach wsparcia z podziałem na powiaty Lp. Powiat Liczba ON wg Narodowego Spisu Powszechnego z 2002r. Liczba bezrobotnych ON zarejestrowanych w pup (wg stanu na 31.12.2008r.) Liczba ON objętych rehabilitacją zawodową i społeczną ze środków PFRON w 2008r. 1 brzeski 10 977 279 2 678 2 głubczycki 6 294 107 1 392 3 k -kozielski 10 388 209 1 866 Liczba ośrodków wsparcia w powiecie Liczba ON w zbadanych ośrodkach wsparcia Liczba ON oczekujący ch na miejsce w zbadanych ośrodkach 3 70 36 3 123 12 2 127 12 7
4 5 6 7 8 9 10 11 12 kluczborski 7 542 124 997 krapkowicki 4 897 75 494 namysłowski 4 947 132 1 474 nyski 16 448 244 3 115 oleski 6 490 60 861 opolski ziem. 11 150 272 1 231 m. Opole 13 288 1 720 prudnicki 6 816 109 714 strzelecki 7 516 112 2 505 Razem 106 753 1 723 19 047 2 75 3 2 71 5 2 25 5 3 121 7 3 92 5 1 30 3 4 110 22 1 58 0 2 79 3 28 981 113 Funkcjonujące w naszym regionie ośrodki wsparcia (wtz, śds i zaz) nie zaspokajają potrzeby osób niepełnosprawnych zamieszkujących dany powiat w zakresie możliwości uczestnictwa w badanych jednostkach. Aż 113 osób niepełnosprawnych czeka w kolejce na wolne miejsce w ww. placówkach. Jak pokazuje Tabela 6. najwięcej oczekujących znajduje się w powiatach: brzeskim (36 osób) oraz opolskim grodzkim (22 osoby). Jeżeli chodzi o rodzaj placówki, to aż 88 osób niepełnosprawnych czeka na miejsce w warsztatach terapii zajęciowej. Wykres 3. Liczba oczekujących osób niepełnosprawnych na miejsce w ośrodku wsparcia zaz 19 śds 6 wtz 88 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Wyniki badań wskazują, iż zdecydowana większość osób niepełnosprawnych, znajdujących wsparcie w badanych jednostkach posiada wykształcenie podstawowe i niższe (64,1 %) oraz zawodowe (24,9%). Wyższe wykształcenie posiada jedynie 1,3 % podopiecznych wtz, śds i zaz. Wykres 4. Liczba osób niepełnosprawnych w wtz, śds i zaz - wg wykształcenia 8
średnie 9,6% wyższe 1,3% zawodowe 24,9% podstawowe i niżej 64,1% W warsztatach terapii zajęciowej, środowiskowych domach samopomocy i zakładach aktywności zawodowej dominują uczestnicy w wieku od 21 do 30 lat, co stanowi 38 % ogółu osób niepełnosprawnych w badanych ośrodkach. Drugą grupę wiekową pod względem liczebności stanowią osoby w wieku 31-40 lat (25%). Osoby niepełnosprawne do 16 roku życia przebywają wyłącznie w środowiskowych domach samopomocy (10 % ogółu osób niepełnosprawnych w badanych ośrodkach). Wykres 5. Struktura wiekowa osób niepełnosprawnych w wtz, śds i zaz zaz śds wtz 0% 20% 40% 60% 80% 100% do 16 lat 16-20 lat 21-30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51 i więcej lat W badanych ośrodkach dominują osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności (53 % osób), osoby ze stopniem umiarkowanym stanowią 42 % ogółu osób niepełnosprawnych w badanych ośrodkach, natomiast ze stopniem lekkim 5 % i dotyczy to wyłącznie podopiecznych środowiskowych domów samopomocy. Wykres 6. Osoby niepełnosprawne w wtz, śds i zaz według stopnia niepełnosprawności 9
zaz 88 12 0 śds 166 141 42 wtz 198 205 0 0% 20% 40% 60% 80% 100% znaczny umiarkowany lekki Zgodnie z zebranymi danymi, w wtz, śds i zaz przeważają osoby z upośledzeniem umysłowym (33 %), choroba psychiczną (13,8 %), zaburzeniami neurologicznymi (12 %) oraz z dysfunkcją narządu ruchu (11,1 %). Tabela 7 prezentuje wszystkie rodzaje niepełnosprawności, które dotyczą osób niepełnosprawnych przebywających w badanych placówkach. Tabela 7. Rodzaje niepełnosprawności osób przebywających w badanych ośrodkach Lp. Rodzaj niepełnosprawności % osób przebywających w badanych ośrodkach 1 z dysfunkcją narządu ruchu 11,1% 2 z dysfunkcją narządu słuchu 1,7% 3 z dysfunkcją narządu wzroku 3,0% 4 z zaburzeniami mowy 8,8% 5 z upośledzeniem umysłowym 33,3% 6 z chorobą psychiczną 13,8% 7 z padaczką 3,9% 8 ze schorzeniami układu krążenia 1,7% 9 ze schorzeniami układu oddechowego 0,8% 10 z zaburzeniami neurologicznymi 12,0% 11 z autyzmem 1,2% 12 z mózgowym porażeniem dziecięcym 6,9% 13 inne rodzaje 1,9% 100% Inne rodzaje niepełnosprawności (poz. 13. w Tabeli 7) dotyczyły m.in. takich schorzeń jak: zespołu Downa, chorób genetycznych, SM, zaniku mięśni, chorób metabolicznych, laryngektomii, schorzeń powypadkowych. 10
Podopieczni badanych ośrodków najczęściej pochodzą z tej samej miejscowości, w której znajdują się badane ośrodki (38 %) oraz z terenu gminy (35 %). Z innej gminy pochodzi 22 % niepełnosprawnych, z innego powiatu 3% oraz 0,1 % (1 osoba) z innego województwa. Jedno z pytań ankiety dotyczyło czasu pobytu osób niepełnosprawnych w badanych ośrodkach. Założenia ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, w przypadku wtz i zaz, dotyczą kontynuowania rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych i podjęcia przez nich zatrudnienia w warunkach pracy chronionej bądź na otwartym rynku pracy. Funkcjonujące w tego rodzaju jednostkach Rady Programowe dokonują okresowych kompleksowych ocen realizacji indywidualnych programów rehabilitacji osób niepełnosprawnych (w wtz nie rzadziej niż co 3 lata, w zaz nie rzadziej niż raz w roku). W zależności od efektów rehabilitacji w danym ośrodku, osoby niepełnosprawne: - są kierowane do pracy na chronionym bądź otwartym rynku pracy, - w przypadku braku postępów w rehabilitacji i złych rokowań co do możliwości osiągnięcia postępów uzasadniających podjecie zatrudnienia i kontynuowania rehabilitacji zawodowej kierowane są do ośrodków wsparcia (w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej) tj. do środowiskowych domów samopomocy bądź do dziennych domów pomocy społecznej, - pozostają w ośrodku, jeżeli: rokowania co do przyszłych postępów w rehabilitacji są pozytywne, brakuje możliwości podjęcia zatrudnienia, brakuje miejsc w ośrodkach wsparcia. Wśród podopiecznych badanych ośrodków dominują osoby przebywające w placówkach od 2 do 4 lat (23,2 %) oraz od 4 do 6 lat (22,8 %). Natomiast powyżej 8 lat przebywa aż 16,7 % osób niepełnosprawnych (w warsztatach terapii zajęciowej oraz środowiskowych domach samopomocy). W grupie tej przeważają głównie podopieczni środowiskowych domów samopomocy (osoby z zaburzeniami psychicznymi), którzy nie rokują podjęcia zatrudnienia, natomiast wymagają częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych. W badanych warsztatach terapii zajęciowej ponad 8 lat przebywają 42 osoby niepełnosprawne, co wiązać się może z brakiem miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych bądź brakiem miejsc w innych placówkach wsparcia (Wykres 3.). Graficzne zestawienie dotyczące lat pobytu osób niepełnosprawnych w poszczególnych rodzajach badanych ośrodków pokazuje Wykres 7. 11
Wykres 7. Osoby niepełnosprawne według pobytu w ośrodkach wsparcia powyżej 8 lat 6-8 lat 4-6 lat 2-4 lat 1-2 lata do 1 roku 0 25 50 75 100 125 150 175 200 225 wtz śds zaz Przyczyny i motywy opuszczania badanych ośrodków wsparcia przez osoby niepełnosprawne przedstawia poniższy Wykres 8. : Wykres 8. Przyczyny i motywy opuszczania badanych ośrodków wsparcia przez osoby niepełnosprawne z innych przyczyn ze w zględów rodzinnych z pow odu braku postępów w rehabilitacji z pow odu popraw y stanu zdrow ia z pow odu długotrw ałego pobytu w szpitalu w ygaśnięcie orzeczenia zmiana miejsca zamieszkania z pow odu zgonu z przyczyn dyscyplinarnych przejście do innego w tz, śds, zaz przejście do dps z w oli opiekuna praw nego z pow odu podjęcia nauki z pow odu podjęcia pracy z pow odu pogorszenia się stanu zdrow ia z w łasnej w oli 2 2 8 6 6 4 6 5 6 13 11 13 12 15 27 34 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Inne przyczyny opuszczania ośrodków przez osoby niepełnosprawne dotyczyły urodzenia dziecka oraz wygaśnięcia decyzji kierującej do placówki. 12
Ostatnim pytaniem ankiety, w części dotyczącej struktury ośrodka, było pytanie o liczebność kadry zatrudnionej w badanych jednostkach. Zgodnie z zebranymi danymi, w badanych ośrodkach pracuje łącznie 339 osób. Bezpośrednio z osobami niepełnosprawnymi pracują głównie terapeuci zajęciowi, rehabilitanci, instruktorzy zawodu, psycholodzy, pedagodzy, pracownicy socjalni Wykres 9. Wykres 9. Kadra zatrudniona w badanych ośrodkach inne etaty pracownik socjalny administracja pielegniarka lekarz pedagog psycholog instruktor zawodu instruktor terapii zajęciowej rehabilitant kierownik 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 Kadra administracyjna obejmowała etaty z zakresu księgowości i kadr. Inne etaty natomiast (Wykres 9.) dotyczyły zatrudnienia w badanych ośrodkach m.in. sprzątaczek, opiekunów, terapeutów, kierowców, masażystów, kucharek, logopedów, specjalistów ds. opiekuńczowychowawczych, pracowników gospodarczych, konserwatora, specjalisty ds. marketingu. II. Potrzeby osób niepełnosprawnych i ich realizacja przez ośrodki wsparcia dziennego - prezentacja wyników badań Ankiety wysłane do warsztatów terapii zajęciowej, środowiskowych domów samopomocy i zakładów aktywności zawodowej zawierały pytania badające zaspokojenie przez ww. ośrodki potrzeb osób niepełnosprawnych w różnorodnym zakresie. Badania dotyczyły: 13
- zaspokojenia potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z barierami architektonicznymi, komunikacyjnymi, sprzętem rehabilitacyjnym; - zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z prowadzoną opieką, terapią, rehabilitacją i edukacją; - zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z prowadzoną działalnością kulturalno-rekreacyjną; - zaspokajanie potrzeb socjalno finansowych osób niepełnosprawnych; - zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z pracą; - podejmowania działań mających na celu integrację osób niepełnosprawnych ze społecznością lokalną. 1. Zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z barierami architektonicznymi, komunikacyjnymi, sprzętem rehabilitacyjnym Wyniki badań wskazują, iż 65 % badanych ośrodków jest przystosowanych w pełnym zakresie do potrzeb osób niepełnosprawnych, a 35 % częściowo, jak widać na Wykresie 10. Wykres 10. Zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania budynku i pomieszczeń badanych ośrodków częściowo przystosowane 35% nieprzystosowane 0% przystosowane w pełnym zakresie 65% W grupie ośrodków częściowo przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych jest 5 warsztatów terapii zajęciowej, 3 środowiskowe domy i 1 zakład aktywności (Tabela 8.). Tabela 8. Przystosowanie budynku i pomieszczeń badanych ośrodków Rodzaj ośrodka Przystosowanie budynku, pomieszczeń ośrodka - liczba ośrodków w pełnym zakresie częściowo nieprzystosowany warsztaty terapii zajęciowej 10 5 0 środowiskowe domy samopomocy 6 3 0 14
zakłady aktywności zawodowej 1 1 0 Ogółem wszystkie badane ośrodki 17 9 0 Ośrodki częściowo przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, w celu pełnego przystosowania budynku lub w pomieszczeń, wskazywały potrzebę wykonania następujących prac : - dojazd do budynku, - montaż poręczy i uchwytów w ciągach komunikacyjnych, - montaż urządzeń do transportu pionowego, - montaż uchwytów ułatwiających korzystanie z urządzeń higieniczno- sanitarnych, - modernizacja łazienek, - likwidacja progów lub zróżnicowania poziomu podłogi, - ułożenie wykładziny antypoślizgowej, - przystosowanie drzwi, - inne prace remontowo budowlane (podjazd do budynku). W tabeli 9. przedstawiono zakres prac potrzebny do przystosowania budynku lub pomieszczeń badanych ośrodków, uwzględniając potrzeby wtz, śds i zaz. Tabela 9. Zakres prac potrzebny do przystosowania budynku lub pomieszczeń badanych ośrodków Lp. Zakres prac potrzebny do przystosowania liczba liczba liczba Ogółem budynku lub pomieszczeń wtz śds zaz ośrodków 1 dojazd do budynku 1 1 0 2 2 montaż poręczy i uchwytów w ciągach komunikacyjnych 1 0 0 1 3 montaż urządzeń do transportu pionowego 2 3 0 5 4 montaż uchwytów ułatwiających korzystanie z urządzeń 1 0 0 1 higieniczno- sanitarnych 5 modernizacja łazienek 1 1 0 2 6 likwidacja progów lub zróżnicowania poziomu podłogi 1 0 0 1 7 ułożenie wykładziny antypoślizgowej 0 1 1 2 8 przystosowanie drzwi 1 0 0 1 9 oznakowanie wyposażenia pomieszczeń i ciągów 0 0 0 0 komunikacyjnych różnym kolorem 10 inne prace remontowo - budowlane 1 0 0 1 Na pytanie Czy posiadany sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze zaspokajają potrzeby osób niepełnosprawnych? 73 % badanych ośrodków odpowiedziało, że posiadany sprzęt w pełni zaspokaja potrzeby osób niepełnosprawnych, a częściowo zaspokaja w 27 % badanych placówek (Wykres 10.). Brak pełnego 15
wyposażenia w sprzęt rehabilitacyjny i środki pomocnicze dotyczył 3 warsztatów terapii zajęciowej, 2 środowiskowych domów samopomocy oraz 2 zakładów aktywności. Badane ośrodki wskazywały na brak posiadania m.in. następujących sprzętów i środków: sprzętu z fizykoterapii; sprzętu rehabilitacyjnego (roweru treningowego stacjonarnego); sprzętu do ćwiczeń ogólnousprawniających (UGUL); sprzętu do hydroterapii. Wykres 11. Zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie posiadanego przez ośrodki sprzętu rehabilitacyjnego i środków pomocniczych częściowo zaspokajają 27% nie zaspokajają 0% w pełni zaspokajają 73% Na pytanie Czy ośrodek posiada środek transportu dla osób niepełnosprawnych?, 73 % badanych ośrodków udzieliło pozytywnej odpowiedzi, a 27 % nie posiada żadnego środka transportu (2 warsztaty terapii zajęciowej oraz 5 środowiskowych domów samopomocy). Najczęstszym posiadanym środkiem transportu są mikrobusy do przewozu osób niepełnosprawnych, które posiada 65 % badanych jednostek, autobusy i samochody osobowe (15% badanych ośrodków). Na Wykresie 12. przedstawiono rodzaje środków transportu, posiadanych przez badane ośrodki. Wykres 12. Rodzaje posiadanych przez badane ośrodki środków transportu 16
samochód dostawczy 2 autobus do przewozu osób niepełnosprawnych 4 mikrobus do przewozu osób niepełnosprawnych 17 samochód osobowy 4 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Jak widać na Wykresie 13, aż 33 % badanych ośrodków stwierdziło, iż posiadane środki transportu nie zaspokajają potrzeb osób niepełnosprawnych. Posiadane samochody osobowe nie są przystosowane do przewozu osób niepełnosprawnych. Utrudnieniem, wg badanych ośrodków, jest brak zamontowanego w samochodzie podnośnika dla osób na wózkach inwalidzkich. Ponadto, w przypadku konieczności przewozu większej liczby niepełnosprawnych, samochody osobowe wykonują kilkakrotne kursy, by dowieźć uczestników i podopiecznych do badanych ośrodków (i odwieźć do domów) co powoduje, iż traci się więcej czasu na transport osób niepełnosprawnych. W przypadku braku jakiegokolwiek środka transportu, podopieczni niektórych ośrodków (śds) korzystają z transportu zapewnianego przez gminę. Wykres 13. Zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie posiadanego przez ośrodki środka transportu nie zaspokajają 33% zaspokajają 67% 2. Zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z prowadzoną opieką, terapią, rehabilitacją i edukacją 17
W badanych ośrodkach prowadzone są różnorodne działania zmierzające do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie osób niepełnosprawnych, lepszego ich funkcjonowania w społeczności lokalnej. Odbywa się to za pomocą różnych form terapii i rehabilitacji. Rodzaje prowadzonych przez badane ośrodki, w wyszczególnieniu na wtz, śds i zaz, przedstawia Tabela 10. Tabela 10. Prowadzone formy terapii, rehabilitacji i opieki w badanych ośrodkach Lp. Prowadzony rodzaj terapii, rehabilitacji i opieki Liczba wtz Liczba śds Liczba zaz Ogółem ośrodków % ogółu badanych ośrodków 1 rehabilitacja ruchowa, zajęcia sportowe, ćwiczenia 15 9 2 26 100 % ogólno - usprawniające 2 terapia zajęciowa 15 9 1 25 96,2 3 zajęcia szkolne (edukacja) 5 2 1 8 30,8 4 zajęcia pedagogiczne 6 3 0 9 34,6 5 zajęcia logopedyczne 6 5 1 12 46,2 6 pomoc psychologa 15 8 2 25 96,2 7 muzykoterapia 11 9 1 21 80,8 8 psychoterapia indywidualna 6 3 1 10 38,5 9 psychoterapia grupowa 5 3 1 9 34,6 10 arteterapia (terapia poprzez sztukę) 10 9 1 20 76,9 11 biblioterapia 4 7 0 11 42,3 12 hipoterapia 1 1 0 2 7,7 13 hydroterapia 7 3 0 10 38,5 14 psychodrama, pantomima 2 2 0 4 15,4 15 trening umiejętności społecznych 16 specjalistyczne usługi opiekuńcze trening umiejętności 14 9 0 23 88,5 interpersonalnych w komunikowaniu się oraz współpracy w grupie trening samodzielnego wykonywania 14 8 0 22 84,6 czynności trening w zakresie edukacji seksualnej 6 3 0 9 34,6 trening zachowań rynkowych 12 6 0 18 69,2 trening opanowania umiejętności do podjęcia zatrudnienia kształtowanie umiejętności zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i umiejętności społecznego funkcjonowania, motywowanie do aktywności, leczenia i rehabilitacji, prowadzenie treningów umiejętności samoobsługi i umiejętności społecznych oraz wspieranie, także w formie asystowania w codziennych czynnościach życiowych 14 4 0 18 69,2 14 7 0 21 80,8 18
współpraca z rodziną, pomoc w 14 8 0 22 84,6 radzeniu sobie w sytuacjach kryzysowych, interwencje i pomoc w życiu w rodzinie pomoc w załatwianiu spraw 14 8 0 22 84,6 urzędowych Wspieranie i pomoc w uzyskaniu 12 5 0 17 65,4 zatrudnienia pomoc w gospodarowaniu pieniędzmi, 13 5 0 18 69,2 zwiększanie umiejętności gospodarowania własnym budżetem oraz usamodzielnianie finansowe pomoc w dostępie do świadczeń 10 6 0 16 61,5 zdrowotnych, pomoc pielęgnacyjna rehabilitacja fizyczna i usprawnianie 15 8 0 23 88,5 zaburzonych funkcji organizmu pomoc mieszkaniowa (w uzyskaniu 3 5 0 8 30,8 mieszkania, negocjowaniu i wnoszeniu opłat, w organizacji drobnych remontów, adaptacji, napraw, likwidacji barier architektonicznych) zapewnienie dzieciom i młodzieży z 5 7 0 12 46,2 zaburzeniami psychicznymi dostępu do zajęć rehabilitacyjnych i rewalidacyjno - wychowawczych 17 specjalistyczna opieka lekarska 2 3 2 7 26,9 18 inne formy rehabilitacji, terapii, opieki 3 2 1 6 23,1 Najczęstsza formą prowadzonych zajęć jest rehabilitacja ruchowa, terapia zajęciowa oraz pomoc psychologiczna. Te formy pomocy realizuje ponad 96 % badanych ośrodków. Na Wykresie 9. przedstawiającym kadrę zatrudnioną w tych ośrodkach widać, iż prowadzenie tych form terapii i rehabilitacji realizuje najliczniejsza grupa pracująca bezpośrednio z osobami niepełnosprawnymi terapeuci zajęciowi (ok. 36 % ogółem zatrudnionych), rehabilitanci (10% ogółem zatrudnionych) oraz psycholodzy (5,3 %). Poza formami terapii i rehabilitacji wymienionymi w Tabeli 10., 23,1 % badanych ośrodków prowadzi jeszcze wiele innych form terapii. Są to m.in.: - socjoterapia, lecząca zaburzenia psychiczne w przypadku np. nieumiejętności współdziałania osoby niepełnosprawnej z rodziną lub otoczeniem; - rehabilitacja medyczna; - prowadzenie sekcji sportowych dla osób niepełnosprawnych; - prowadzenie tzw. turnusów przetrwania, gdzie osoby niepełnosprawne uczą się planowania wydatków, gotowania, higieny, planowania swego czasu wolnego; - filmoterapia; - aromoterapia (inhalacje olejkami eterycznymi, masaże, kąpiele); - estetoterapia, wykorzystująca kontakt z przyrodą i otoczeniem; 19
- sylwoterapia (drzewoterapia), pobudzająca organizm do samoleczenia poprzez przebywanie w obecności drzew i krzewów. Na pytanie Czy prowadzone formy terapii, rehabilitacji, edukacji i opieki zaspokajają potrzeby osób niepełnosprawnych? 69 % badanych ośrodków stwierdziło, że w pełni zaspokajają, natomiast 31 % badanych ośrodków - że częściowo zaspokajają (Wykres 14.). Wykres 14. Zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie prowadzonych przez ośrodki form terapii, rehabilitacji, edukacji i opieki częściowo zaspokajają 31% nie zaspokajają 0% w pełni zaspokajają 69% Badane warsztaty terapii zajęciowej, środowiskowe domy i zakłady aktywności zawodowej zgłaszały wiele problemów, które uniemożliwiały pełne zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych w omawianym zakresie. Dotyczyły one m.in. niewystarczających środków finansowych na rozszerzenie działalności ośrodka o nowe formy terapii i rehabilitacji (brak pracowni komputerowej, brak mieszkań chronionych dla osób niepełnosprawnych, których rodzice zmarli, są chorzy lub niepełnosprawni); braku współpracy ze strony rodziców osób niepełnosprawnych w zakresie niezbędnych konsultacji specjalistycznych, kontynuacji zajęć w domu, pracy nad zniwelowaniem nieprawidłowych nawyków i umiejętności; niewystarczającej kadry (brak logopedy, pielęgniarki, pedagoga, pracownika socjalnego); braku możliwości kontynuacji dalszej rehabilitacji zawodowej w innym ośrodku (zaz) oraz braku możliwości zatrudnienia na otwartym rynku pracy. 3. Zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z prowadzoną przez ośrodki działalnością kulturalno-rekreacyjną Uzupełnieniem rehabilitacji społecznej w badanych ośrodkach są prowadzone zajęcia rekreacyjno kulturalne. Wśród nich najczęstszymi są: wycieczki krajoznawcze, wycieczki 20