PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXX 1986 ROSLINY POKARMOWE ORAZ ZNACZENIE GOSPODARCZE MURAREK (OSMIA PZ., HOPLITIS KLUG, ANTHOCOPA LEP.- HY MENOPT ERA, MEt; ACHILIDAE) A n d r z e j R u s z k o w s k i, M i e c z y s ł a w B i l i ń s k i Oddział Pszczelnictwa ISK WSTĘP I METODYKA Na marginesie innych badań zebraliśmy w latach 1962-1986 liczne obserwacje nad oblotem roślin przez poszczególne gatunki murarek, Obserwacje te, uzupełnione danymi innych autorów pozwalają na wstępne zorientowanie się w potrzebach pokarmowych i potencjalnym znaczeniu gospodarczym tych gatunków. Obserwacje nasze oparte zostały na okazach złowionych, które oznaczano (det. A. Ruszkowski) według szeregu kluczy (S c h m i e d e k- necht 1930, Hedicke 1930, Bou~ek i Suste:ra ł957, Ponom a r i e wa 1978, S t e p h e n i in. 1969). Jedynie przy Osmia rufa L. korzystano także i z obserwacji okazów nie łowionych, a O. coerulescens L. obserwowano również w hodowli w osiatkowanych izolatorach (R u s z k o w s k i i in. 1979, 1985). Wcześniej już opublikowaliśmy podobne prace dotyczące miesi arek (R u s z k o w s k i i in. 1980) i trzmieli (11 prac z lat 1969-1974 cyt. w Ruszkowski i in. 19). W nagłówkach tabel 1-6 podane są symbole gatunków murarek (punkt a.), a liczby w rubrykach oznaczają tereny, lata i autorów obserwacji (punkt b.). Za wiernie oblatywane przyjmowano gatunki roślin podane przez co najmniej trzech autorów lub co najmniej z trzech różnych miejscowości. a) Nazwy omawiamych murarek i symbole użyte w tabelach (Names of described mason bee species and syrnbols used in the tables): Ce Osmia (Osmia) cerintłcuiis Mor. - murarka ośmiałówka; Cr O. (O.) cornuta Latr. - m. rogata (G ó r s k a i L i n d e n f e l d 1948: F a b r e 1948); Ru O. (O.) rufa L. (O. bicornis L.) - m. ogrodowa (W ó j t o w s k i 1979) (m. kwiatobranka - Waga 1844 cit. M a j e w s k i 1894); 63

Em O. (Aceratosmia) emarginata Lep. - m. skalna; Co O. (Chalcosmia) coerulescens L. (O. aenea L.) m. lucernowa (A. R u s z- kowski 1985: Ruszkowski i inni 1985); At O. (Chalcosmia?) atrocoerulea Schill. (O. panzeri F. Mor.) - m. rzepakowa (R u s z k o w s k i 1985: Encyklopedia Pszczelarska); Fu O. (Ch.) fulviventris Pz. - m. ostówka; Le O. (Ch.) leaiana K. (O. solskyi F. Mor., O. ventralis Pz.) - m. ostrożeniówka; Sv O. (Ch.) siversii F. Mor. - m. zębatka; Me O. (Ch.?) melanogastra Spin.; In O. (Melanosmia) inermis Zett. - m. podkamionka; Ma O. (M.) maritima Friese - m. nadmorska; Ni O. (M.) nigriventris Zett. (O. corticalis Gerst.) m. borówkowa; Pa O. (M.) parietina Curt. (O. angustula Zett.) - m. wysmukła; Pi O. (M.) pilicornis Sm. - m. miodunkowa; Un O. (M.) uncinata Gerst. - m. borówczanka; Xa O. (M.) xanthomelaena K. (O. fuciformis Latr.) - m. garncarka; Au O. (Helicosmia) aurulenta P z. - m. muszl6wka; Bi O. (H.) bieclor Schrank (O. [usca Chr.) - m. dwubarwna; Rh O. (H.) rufoh:rta Latr. m. rudowłoska; Te O. targesten sis Ducke (O. ononidis Ferton) - m. wilżynówka; Ad Hoplitis (Hoplitis) adunca Pz. - m. żmijoweowa (A. R u s z k o w s k i 1985: Encyklopedia Pszczelarska); An H. (Hoplitis) anthocopoides Schenck (H. spinolae Schenck, H. caementaria Gerst.) - m. nakamionka; Lo H. (Hoplitis) loti F. Morawitz (H. difformis Per., H. morawitzi G e r s t.) - m. alpejska; Ra H. (Hoplitis) ravouxi Per. (H. loti Morice, H. rhinotropis Per., H. bracnuceros BIi.ith.) - m. zachodnia; Lm H. (LWsmia) leucomelaena K. (H. claviventris Thorns.) - m. komonicówka; Tu H. (L.) tuberculata Nyl. - m. guzowata; Pv H. (Alcidamea) parvula Duf. et Per. - m. mała; Sn H. (Hoplosmia) spinulosa Klug - m. kolczasta; Bd H. (Hoplosmia) bidentata F. Mor. - m. dwuzębna; Tr H. (Tridentosm:a) tridentata Duf. et Per. - m. tr6jzębna (G 6 r s k a L i n d e n f e l d 1948: F a b re 1948); Mi H. (Acanthosmia) mitis Nyl. (H. montivaga F. Mor.) - m. dzwonkowa; Pr H. (A.) praestans F. Mor. - m. tępokolca; Pp Anthocopa (Anthocopa) papaveris Latr. - m. powoj6wka; Ar A. (Erythrosmia) andrenoides Spin. - m. czerwonawa; Vi A. (Arctosmia) villosa Schenck (A. platycera Gerst.) - m. jastrzębc6wka; Mo A. (Arctosmia) mocsaryi Friese - m. lnowa; Se A. serrilabris F. Mor. - m. malw6wka; Si A. singularis F. Mor. - m. chabrówka; Tc A. transcaspica F. Mor. - m. zakaspijska; Li - A. lini Nosk. Nieustalony rodzaj (undetermined genu s) - Osmia sensu late: It O. interrupta Schick., Mu - O. mu.stehna Gerst. (O. marginata L.); Os - Osmia (sensu late) sp. Nazwy polskie, przy kt6rychbrak nazwiska autora, opracował A. R u s z k o w s k i. 64

b) Teren badań, lata i autorzy (Investigaled regions, years and au-" thors): l. Puławy, woj. Lublin 1962-1980, 1985-1986 - leg. A. Ruszkowski, M. Billński,, M. Zadura, K. Kaczmarska, B. Jabłoński, B.' Zak, K. Czarnecka, J.' Gosek; 2. Bochotnica, woj. Lublin 1974 - leg. A. Ruszkowski; 2a. Parchatka, woj. Lublin 1985 - leg. K. Kaczmarska; 3. Kazimierz Dolny, woj. Lublin 1983, 1986 - leg. M. Biliński; 3a. Janowiec, woj. Lublin 1986 ~ leg. M. Biliński; 4. woj. Lublin (Miczul ski 1967); 5. Lubelszczyzna (A n a s i e w i c z 1972, 1973, 1975ab; A n a s i e w ic ż, War a- k o m s k a 1971); 6. Chełm, woj. Chełm (A n a s i e w i c z Hi73, 1975a); 6a. Surhów, woj. Chełm 1966 - leg. B. Opoka; 7. woj. Zamość 1966-1971 - leg. M. Biliński; 7a. woj. Zamość 1986 - leg. A. Kosior; 8. Tomaszówka, woj. Zamość 1967 (D y l e w s k a, Z a b ł o c k i 1972); 9. Łabunie, woj. Zamość (A n a s i ew i c z 1973, 1975a); 10. Opatów, woj. Tarnobrzeg (D r o g o s z e w s k i 1936); 11. Sandomierz, woj. Tarnobrzeg (N o s k i e w i c z 1952, 1959); 12. woj. Przemyśl (N o s k i e w i c z 1959); 13. Winna Góra, woj. Przemyśl 1940 (K r y s i ń s k i 1956); 14. Dzików Stary, woj. Przemyśl 1'972- leg. A. Kosior; 15. Sanok, woj. Krosno (N o s k i ew i c z 1952); 16. Dąbrowa, 'woj. Tarnów '(b y l e w sk a, Z a b ł o c k i 1972); 17. Tatry, woj. Nowy Sącz (Noskiewicz 1920); 18. Tatry, woj. Nowy Sącz (S z a' f er 1927); 19. Pieniny, woj. Nowy Sącz (D y l e w s k a 1962); 20. woj. Nowy Sącz (Dylewska, Zabłocki 197~); 21. woj. Kraków (D y l e w s k a, Z a b ł o c k i 1972); 22. Racławice + Kalina Wielka, woj. Kielce (N o s k i e w i c z 1959); 23. Jędrzejów, woj. Kielce (K a r c z e ws k i 1962); 24. Puszcza Kampinowska, woj. Warszawa (B a n a s z a k, P le w k a 19); 25. Łowicz, woj. Skierniewice (D r o g o s z e w s k i 1932); 26. Babia Góra, woj. Bielsko-Biała (D y l e w s k a 1966); 27. Górny Śląsk, woj. Katowice + woj. Opole (T o r k a 1927); 28. Wrocław, woj. Wrocław (N o s k i e w i c z i960); 29. woj. Wrocław (Ga ł u s z k o w a 1965); 30. woj. Wałbrzych (G a ł u s z k o VIa 1965); 31. Sudety, Śląsk - Silesia (H e d i c k e 1922); 32. Czeski Śląsk, Morawy, CSR (D u c k e 1898); 33. Śląsk - Silesia (D i t t r i c h 1903); 34. Śląsk - Silesia (S c h o l z 1912); 35. Darnawa, woj, Zielona Góra 1974 - leg. M. Biliński; 36. Wielkopolski Park Narodowy, woj. Poznań (S z u l c z e w s k i 1948); 37. woj. Poznań + woj. Leszno (B a n a s z a k 1973a, 1976a, 1982b, 1983, 1985); 38. Dąbroszyn, woj. Konin 1974 - leg. A. Kosior; 39. Moczkowa, woj. Gorzów 1974 - leg. M. Biliński; 40. woj. Poznań, Piła, Bydgoszcz (T o r k a 1912, 1932); 4~. głównie Poznań (W ó j t o w s k i 1979); 41a. Leszno, woj. Leszno 1979 - leg. M. Biliński; 42. woj. Bydgoszcz (Z i ó ł k o w s k i 1979)i. 43. woj. Toruń (Z i ó ł k o w s k i 1979); 44. woj. Toruń (Dylewska, Zabłocki 1972); 45. woj. Toruń (P a w li k o w s k i 1978): I - Pszczelnicze zeszyty

4Q. rejon dolnej Wisły (A l f k e n 1909b, 1912b); 47. woj. BYdgoszcz, Włocławek, Elbląg (B a n a s z a k 1980); 48. woj. Szczecin, Koszalin, Słupsk (B l Ii t h g e n 1919); 49.. woj. Szczecin, Koszalin, Gdańsk, Elbląg (B a n a s z a-k 1982d); 50. wyspa Wolin, woj. Szczecin (B a n as z a k 1973b); 51. wyspa Wolin, woj. Szczecin 1975 - leg. A. Ruszkowski; 52. woj. Olsztyn (A l f k e n 1909a, 1912a); 53. woj. Olsztyn (S o w a 1973); 54. Czechosłowacja - CSR (B o u c e k, S u s ter a 55. Morawy, CSR (pt a c ek, H of b a u e r 1973); 1957); 56.' Słowacja, CSR' (B el a k o v a 1968, 1970, 1971, 1977); 57. W~gry - Hungary (E n s l i n 1927); 57a. Węgry - Hungary 19-1982 - leg. M. Biliński; 58. Rumunia (I u g a 1962); 59. Styria, Austria (F r i t s c h 1906); 60. głównie Niemcy - Ger many (M U 11er 1873); 61. (F r i e s e 1926); 62. (Hedicke 1930); 63. Triest (D u c k e 1898); 64. Francja - France (T a s e i 1972); 65." Cavro 1950 (T a s e i 1972); 66. Mierzeja Kurońska, ZSRR - USSR '(Mo e s C h l e r 1938); 66a.(B a e r 1903); 67. Wileńsz.czyzna, Litwa, ZSRR - USSR (A d o l p h 1934); 68. Podole, Ukraina, ZSRR ~ USSR (K u n t z e, N o s k i e w i c z 1938, N o s k i e- wicz 1936,1952); 69. Ukraina, ZSRR- USSR (N o s k i e w i c z 1922b); 70. (Bramson 1879); 71. (Newkrita 1957); 72. (Osyczniuk 1960); 73. europejska część ZSRR - European USSR (P o p o w 1948); 74. Kazachstan, ZSRR... USSR (P o p o w 1954); 75. Uzbekistan, ZSRR >- USSR (P o p o w 1967); 76. Tadżykhstan, ZSRR - USSR (P o P o w 1967); 77. USA, Cavro 1950 (T a s e i 1972); 78. USA, Chandler 1963 (T a:s e i 1972); 79. Polska? (Puławski 1963); 80. europejska część ZSRR - European USSR (P o n o m a r i e wa 1978);. Bremen, Niemcy - Germany (A l f k e n 1912c). WYNIKI Zebrane materiały dotyczą 43 gatunków murarek z rodzajów Osmia - 21 (tab. 1-4), Hoplitis..:...12 (tab. 5), Anthocopa - 8 (tab. 6) i z nieokreślonego rodzaju (Osmia sensu late) - 2 (tab. 6). Murarka ogrodowa - Osmia rufa L. była najpospolitszą z wiosennych murarek (tab. 1 - Ru). Odwiedzała 113 gatunków roślin z 29 rodzin (głównie Rosaceae, Labiatae, Compositae, Boraginaceae, LiZiaceae), a najchętniej wierzby i mniszek. Do wiernie oblatywanych przez tę murarkę roślin można również zaliczyć: szafran, hiacynt, farbownik, miodunkę, podbiał, dąbrówkę, bluszczyk, ziarnopłon, jasnotę białą i purpurową. lilak, pierwiosnki, jaskry, fiołki, barwinek, borówki, a z roślin 66

uprawnych jabłoń, wisme, śliwy, porzeczki czarne, rzepak, kapustę, mak i wykę. Murarka ogrodowa żyje kolonijnie i chętnie zasiedla wydrążone patyki i trzcinę (F r i e s e 1926, P o P o v i ci - B a z n o s a n u 1909, W ó j- towski, Wilkaniec 1969, Free, Williams 1970, Wójtowski 1979 i obserwacje własne). W szklarniach i izolowanych kabinach używano jej do zapylania koniczyny białej i czerwonej, lucerny, esparcety, wyki, maku, gorczycy i leszczyny (T a s e i 1973 a, b) oraz rzepaku i brukwi (H o l m 1973). Murarka rogata - Osmia cornuta L. jest gatunkiem oblatującym czereśnię, śliwy, migdałowiec, agrest, wierzby, karaganę, akację, a także rośliny liliowate (tab. 1 - Cr), a więc mogłaby mieć pewne znaczenie w zapylaniu drzew i krzewów owocowych. Używano jej również w szklarni do zapylania kalarepy, rzodkiewki, ogórków, marchwi, cebuli i porów (Z i m m e r m a n n 1972). Jest to jednak gatunek południowy, w Polsce stwierdzony tylko vraz - w Krakowie w 1942 r. (D y l e w s k a, Z a b ł o c ki 1972). Murarkę ośmiałówkę - Osmia cerinthidis M o r., większość autorów uważa za monofaga ośmiału mniejszego - Cerinthe minor L. Oprócz tej rośliny odwiedzała ona jednak także 13 innych gatunków roślin z 8 rodzin (tab. 1 - Ce), w tym 4 gatunki drobnonasiennych motylkowych pastewnych (lucerna, komornica, przelot i cieciorka), być może odgrywa więc lokalnie jakąś rolę w zapylaniu tych roślin w południowo- -wschodniej Polsce. - Murarka skalna - Osmia emarginata L e p. obserwowana była tylko na 5 gatunkach roślin z 4 rodzin, w tym także na komonicy (tab. 1 - Em). Murarka rzepakowa - "Osmui atrocoerulea S c h i 11. spotykana była na 23 gatunkach roślin z 8 rodzin (głównie Cruciferae, Cornpositae i PapiliQ'/'!-ilceae). Wiernie oblatywała ona rzepak, gorczycę polną, mniszek i jastrzębiec, spotykana też była m.in, na lucerniei koniczynie czerwonej (tab. 2 - At). Gatunek ten jest kolonijny i bardzo chętnie zasiedlał nawiercane klocki drewniane w Poznaniu (W ó j t o ws k i, W i l k a n i ec 1969), a także w Puhwach-(1972-1976}, Chełmie i Pszczelej Woli (1917) oraz Bodzanowie woj. Włocławek (1977). Należy przypuszczać, że łatwo można by opracować metodę chowu murarki rzepakowej na większą skalę, Nie jest to jednak _raczej konieczne, gdyż rzepak jest dobrze zapylany przez pszczołę miodną. Natomiast murarkę tę można prawdepodobnie używać do zapylania cennych linii hodowlanych roślin krzyżewych (a być może i innych) w izolatorach i szklarniach. Murarka lucernowa --Osmia eoerulescens L. odwiedzała kwiaty 79 gatunków roślin z 20 rodzin (głównie z Pa.pilionaceae i Com.positae). Wiernie oblatywała: farbownik, żmijowiec, mniszek, dąbrówkę, bluszczyk, jasnotę białą 'i purpurową, szałwię, ślaz, a z motylkowych pastewnych: cieciorkę, lucernę, koniczynę czerwoną i białą, wykę, a najliczniej komonicę (tab, 2 - Co). Jest to gatunek kolonijny, który. dość chętnie zasiedlał zestawy sztucznych miejsc gniazdowania (megachilniki), a w nich 67

Tabela,l Rośliny pokarmowe murarek (Osmia Pz.) z podrodzajów Osmia s. str. i Aceratosmia Schmied. l Food plants of mason bees (Osmia Pz.) of subgenera Osmia s. str. and Aceratosmia Schmied. Rodzina i gatunek rośliny Plant family and plant species Amaryllidaceae: Ga/anthus niva/is L. Iridaceae; Iris pseudoacorus L Crocus C. scepusiensis (Rehm. et Woł.) Borb. C. vernus Wulf, Liliaceae: Gagea G. lutea (L.) Ker.-Gaw. Asparagus officinalis L. Hyacinthus H. orientalis L. Muscari botrioides (L) Mili. Scilla cernua Red. Tultpa kaufmaniana Regel,.Orchidace(Je: Orchis morio L.. O maculata L Apocynaceae: Vinca minor L Boraginaceae: Cerinthe minor L. Anchusa officinalis L Echium vulgare L Omphalodes verna Mnch. - Pulmonarła obscura Dum. P. officinalis L Symphytum officinale L Caprifoliaceae: Weigela Tussilago farfara Lonicera.Caryophyllaceae: Steliaria media L S. holostea L Lychnis flos-cuculi L. Compositae: Leontodon Bellis perennis L Doronicum Hieracium pilosella L Taraxacum T. officinale Web. L Ce Cr Ru Em 26 60 41, 61, 67 26 l 48 1 60 41,61 60m,m M.sp;61 1m, 24 ; S.sp. 61 37, ; S. sp. 61 lm 60 1,60, 1,3,7-8 m 19,20-21 m 22,10-12 m 54 m, 68 m 20 1m, 46; ~. sp. A. sp.,33 33 26,60, 60' 19 1m, 60; P. sp. 61 l 1 48 60, 33 60, 1 19 19,48, 69 1m, 26, 37m, 40,49,60, 67, ; ~'. 60 26,48,67, 69,,68

c.d. tab, l Ce Cr Ru Em Cruciferae: Arabis 1m Brassica napus L. 29-30,37, 41 B. campestris L. B. oleracea L. 1, 42, Cardamine pratensis L. 60 Cheiranthus cheiri L. Sinapis arvensis L. 7,20 Iberis amara L. Rorippa 20 Ericaceae: Vaccinium myrtillus L. 23, V. uliginosum L. 60 Rhododendron praecox Davis Geraniaceae: Geranium pratense L. 46 G. silvaticum L. 26 Erodium cicutarium (L.) L'Herit, Hippocastanaceae: Aesculus hippocastanum L. 60 Labiatae: Ajuga reptans L. 1m, 24, 46, A. sp. 61 48,56,60 ; A. sp. 33 Galeobdolon luteum Huds. 1 Glechoma hederacea L. l, 52, 60, 67, Lamium album L. l, 2a, 3a, 37, 52, L. purpureum L. 1,48,49,; L. sp. 33 Lavandula vera L. - 60 Nepeta formom Kudr. 37 Sa/via pratensis L. 3 1,60 S. officinalis L. 60 Stachys silvatica L. Malvaceae: Malva si/vestris L. Oleaceae: Syringa vulgaris L. 26,60m, ; S. sp. 33 Papaveraceae: Papaver argemone L. 46; P. sp. 41 P. nudicaule L. P. orientale L. 1m P. somniferum J... 46 Corydalis solida Sm. 1m Dicentra spectabilis De. 60 Papilionaceae: Coronilla varia L. 19 Anthyllis vulneraria L. 19 Caragana arborescens Lam. 72 37,12m Hippocrepis comosa L. 61 Lotus corniculatus L. 20 L. sp. 6\ Lupinus 1 Medicago media Pers. 9 1 M. lupulina L. Robinia pseudacacia L. 72 Vicia faba L. 60; V. sp. 41 6~

Ce er Ru Em JI. sepium L. 60 V. vii/osa Roth. 1 Trifo/ium repens L. 3a Polemoniaceae: Po/emonium coeru/eum L. Primulaceae: Primu/a e/atior (L.) Grufb. 60, P. auricu/a L. P. dentleulata Sm. 1m P. officinalis (L.) Hill. 67 Ranunculaceae: Adonis vernalis L. 1 Aquiiegia vulgaris L. 48 Cahha palustris L. 60 Clematis recta L. 60 Ficaria verna Huds. 1,41 a, ; F. sp. 48 Pulsatilla vulgaris Mili. lm Rananculus acer L. 20 50,60, ; R. sp, 1 R. auricomus L. R. repens L.,- Rasaceae: Fragaria vesca L. 56. Armeniaca vulgaris L8m! 41 Cerasus avium (L.) Moench 71 41, 71 C. vulgaris Miil. 7l 5,41, Crataegus oxyacantha L. 37, 41, Malus domestica Borb. Sm, 60, 37, 41,m Persita vulgaris Mili. 41, PirM:f communis L; 41,70 Prunus e -" 60 41, 69,6Om P. domestlca L. 5, 37, P. spinosa L. - " 41, 60, RoStr 16 28m, 41 Rulnn idaeus L. 3 1,41, R. caesius L. 41 Spiraea 28m, 60 drzewa owocowe - fruit trees 33,m Salicaceae: Sa/ix 61 lm, 19, 33; 37,46,60: 61, 67m, 69, S. alba L. 70 S. aurita L. 48 S. caprea L. 21 l, 19, 26,48 S. daphnoides vm, 1 S. purpurea L. S. rosmarinifo/ia L. Saxifragaceae: Ribes nigrum L. - ( 1, S, 41 R. uureum Pursh, R. grossularia L. 59 ;- R. sp. 28m (70 c. d. tab. 1

C. d. tab. R. rubrum L. R. sangulneum Pursh. Deutzia Scrophulariaceae: Veronica char.naedrys-l. Solanaceae: Lycium ha/imifo/ium Mili. Thymelaeaceae: Daphne mezereum L. Violaceae: Viola canina Rchb. V. hortensis hort. V. odorata L. V. tricolor L. Hamamelidaceae: Corylopsis Ce Cr Ru Em 41 l 37 l; D. sp. 33 60 6a lm,60,m m, 41 61; V. sp. 33,,61 28m Odnośniki - Notes l Symbole ptunków murarek oraz liczby ozna,zajllce miejsce i autora obserwacji podano w rozdziale "Miejsce i metody badań" Symbol. of tbe mason hec species and the. nambers indicatina tbe lecality and autbor of observationb are aiven in tbe chapter "Miejsca i metody. badań" m - liczne występowanie danqo aatunku appearance of 'the.pecies in a areat number zwłaszcza rurki trzcinowe) papierowe (W ó j t o w s k i, W i l k a n i e c 1969, oraz obserwacje własne). Udaje się również jego chów w izolatorach (Ta s e i 1972, R u s z ko w s k i i in. 1979). Odgrywa także pewną rolę w zapylaniu lucerny(r u s z k o w ski 1968, T a s e i 1972, R ustk o w sk i i m. 1979, 1985) i innych motylkowych pastewnych. Sztuczny chów ;tej murarki dla celów zapylania lucerny w polu. mie byłby jednak opłacalny, gdyż (według naszych badań) nie można przedłużyć jej zimowania w chłodziarce aż do.momentu., kwitnienia lucerny, a wylęgnięta wiosną (pocz.ątekmaja) wymaga przetrzymania przez 2 miesiące w izo-; latorach na jasnocie białej" lub innych roślinach wiosennych. Papkę liściową do budowy przegród międzykomórkowych i wieczka zamykającego gniazdo - robiła murarka lucernowa z liści kruszyny, lucerny, rdestu powojowatego, mniszka, bratka polnego, poziomki, a najchętniej róży dzikiej, natomiast nie cięła zupełnie--liści trzmieliny, szakłaku, lilaka, jeżyny, komonicy, lebiody białej, szczawiku, żółtlicy, truskawki, esparcety, serdecznika, kocimiętki, jasnoty brałej i maku polnego (R u s z k o w- ski i in. 1979). _ Murarkę ostówkę - Osmia fulviv,entris P z. obserwowano na kwiatach 25 gatunków roślin z 8 rodzin (głównie Compositae j mniej Papilio~ naceae). Oblatywała ona głównie osty-i chabry, ale wiernie także: ostrożeń, jastrzębiec i popłochfjtab. 2 --Fu,). Natomiast murarka ostrożeniówka - Osmia leaiana K. odwiedzała kwiaty 34 gatunków z Urodzin (głównie Compositae); wiernie - ostrożeńvchaber driakiewnik. jastrzębiec, mniszek i.bluszczyk (tab. 2,, Le), Oba te gatunki nie mają 71;

Tabela 2 Rośliny' pokarmowe murarek (Osmia Pz) z podrodzaju' Chalcosmia Schmied.J Food plants of mason bees (Osmia Pz) of 'subgenus Chalcosmia Schmied. Rodzina i gatunek rośliny Plant family and species At -, Co2 Fu 'Le(+Me, Sv) Boraginaceae: Myosotis 64 M. alpestris Schm. Anchusa officinalis L. I 56; A. sp. 40 46; 'Me: 56 33,62 Echium vulgare L. 60; E. sp. 31 1. E. altissimum L. 75 Pulmonaria obscura Dum. 1 Symphytum officinale L. 1 Campanulaceae: Campanula sibirical, 40 40 Caprifoliaceae: Weigela. 48 48, Lonicera tatarica L. 48' c;.aryophyl/aceae:, _... '-'0' Cerastłum arvense t. '48 clychnis.flos-cuculi L..1 Stel/aria holostea L. '0 Compositae: 14ni, 32":'33, 32,61 61 Achillea 9 Arctium tomentosum MilI. 52 Calendu/a officinalis L. - 38 52 -Corduus crispus L. 48 "46,48/60 48,' C. acanthaides L. ", 60 7,40,60 Sv: C.-sp. 57a,C. nutans L. 35; C.fW. 40 ; C. sp, 67 Centaurea cyanus L. 26, 40 C. rhenana Bor. 1 47 C. scabiosa L. 60 48 l, 4Ó; 48, 66a Centaurea sp; hort. 4~ 48 C. macrocephala Sosno 24 Cichorium intybus L. 52,,Cirsium 26,69 26, 69m, 52 66m C. arvense (L.) Scop. C. lanceolatum (L.) Scop. 14,40 51, Crepis biennis L. C. capi/laris (L.) Wallr. C. tectorum L. 70 C. sp. m Echinops 66 66 Hieracium 32,61 32, 33, 61 61 H. pilosel/a L. 48 48 48 46,48, 'Hypochoeris radicata L. Lapsana communis L. 64 Leontodon autumnalis L. m Onopordon acanthium L. 7,40,60 Pterotheca 64 'Senecio vernalis W. et K. 40 -Sonchus asper (L.) Hill. 64 S. sp. 9 Taraxacum 19,3'6,48" 48,65 48,66m 72-

T. officinale Web. Tussilago farfara L. Convalvulaceae: Convolvulus arvensis L. Crufiferae: Brassica rapa L. B. napus L. Capsella bursa pastoris (L.),Med. Cheiranthus cheiri L. Eruca sativa DC. Hesperis matronalis L. Sinopis arvensis L. Sisymbrium orientale L. Dipsacaceae: Knautia arvensis (L.) Coult. Geraniaceae: Geranium dissectum L. Guttiferae: Hypericum perforatum L. Iridaceae: Iris germanica L. Ericaceae: Vaccinium.myrtillus L. Labiatae: Ajuga A. reptans L. Bal/ota nigra L. Calamintha c1inopodium Moris Dracocepha/um ma/davicum L. G/echoma hederacea L. Lamium L. a/bum L. L. macu/atum L. L. purpureum L. Lavandu/a vera L., Leonurus Nepeta Prunella vu/garis L. Salvia officinalis L. - S. pratensts is. Stachys silvatica L. Teucrium scorodonia L. Ma/vaceae: Malva a/cea L. M. maschata L. M. silvestris L. Oleaceae: Syringa vu/garis L. Papaveraceae: Papaver Papilionaceae: Hedysarum As/raza/ul onobrychis L. Caragana arborescens Lam. 'r-'at'" r CO 'I 40 37, 56, l 1, 4, 29, 37 76 52m l 48 1,9,40, l; S.sp. 64 61m, 46,52 48 60 64 61,69m 1,48,60,64 60; B. sp. 33 64m 1 l, 52m, 60, 64, 66a, 32-33,61, 65 1m, 3a, 37, m 1 1,48, 64, 60m 78 78 64, 76 6O,76m; S. sp. 77 3,37,64 40,; S. sp. 64 64 70 64; M. sp. 6S 60, 64,7S 64 72 Fu 45,37 60 60 26 72 I c. d. tab. 2 Le 46, S2m, lu 37.48 48 52 46 46, 66a, 73

-Coronilla varia L. -- Cyt/sus austriacus 1:;; Genista tinctoria L. Hałimodendron argenteum OC. Lotus L. corniculatus L. o Medtcago media Pers. 9 M. 'sativa L. Melilotus a/bus Med. M.llfvensis (?) Onobrychis viciaefolia Scop, Ononts spinosa L. Sarothamnus scoparius (L.) Wimm. Tri/otium dubium Sibth. T. hybridum L. T. pyatense L. 56 T. repens L. Yictlrangwtijolia L;- V. cracca L. V. ~łljium L. V. vtttosa Roth Ranunculaceae: Ranuntulus acer L. R. sp. 48' - R. repens L. Rosaceae: Fragaria Amygdalus communis L. Cerasus vulgaris Mili. Rubus ideaus L. Rubiaceae: Ga/ium Saxifragaceae: Philadelphus S crophulariaceae: Pentstemon Digitalis laevigata W.K. Linarta vulgaris (L:) 'MiII. Vetonica chamaedrys L. Umbelliferae: Heracteum Daucus carota L. " Violaceae: Viola canina Rchb. Odnośniki - Notes: _. c. d. tab. 2 L...At I Fu Le 56 56 55m, 64,69 75 32-33, 61, 69 l, 6Om, 61, 64m, 66, m lm, 53 64m,72 1,64m 64 58,64 60m 48,64m 64; T. sp. 77 48,60,64m, l, 3a, 64m 64 64 1; V. sp. 1'1 64 33 m 58 R. sp. 64 77 28 37 60, 70 64 75 67.2 Wlasne obserwacje częściowo publikowane (R u s z k o w s k i i in. 1974, 1975, (979) Own observations partially publicated (R u. i k o w s k i and al. 1974, 1975, (979) Inne odiióśniki jak w tab:- 1 - Other notes as in the table l". 34m 9 72 19 4S; R. sp. SI

prawdopodobnie większego znaczenia gospodarczego, nie są też raczej kolonijne, choć zasiedlały czasem meg.achilniki (W ó j t o w s k i, W i l k a- 11 i e c 1969). Murarki z podrodzaju Melanosmia (tab. 3) obserwowano na niewielu gatunkach roślin. Murarka borówczankav=, O. uncinata G e r s t. oblatywała najchętniej borówkę czernicę, ale wiernie także fiołki; murarkamiodomkowa - O. pilicornis S m:-- głównie miodunkę, a wiernie także dąbrówkę; murarka podkamionka _- O. inermis Ze t t. i nadmorska ~ O. maritima F r i e s e - głównie komonicę; murarka borówkowa - O. nigriventris Z e t t. - jak się wydaje, głównie borówki i motylkowe; murarka garncarka - O. xanthomelaena K. - głównie motylkowe. Z murarek tych tylko podkamionka, garncarka, nadmorska i borówkowa mogą mieć pewne znaczenie dla zapylania drobnonasiennych motylkowych, szczególnie komonicy, Gatunki z podrodzaju Helicosmui zakładają gniazda w muszlach ślimaków (P o mo m a r i e wa 1978). Murarka muszlówka - O. aurulen-: ta P z. oblatywała kwiaty 28 gatunków Toślin (połowa z motylkowych, pozostałe z 6 innych rodzin)- ale najchętniej jasnoty i komonicy (tab. 4 - Au); murarka dwubarwna - O. bico,lor S c h r a n k - kwiaty 26 gatunków z 14 rodzin, najchętniej-zaś miodunkę, a wiernie także wierzbę (tab. 4 - Bi); murarka rudowłoska - O. rufohirta L a t r. - 6 gatunków z 4 rodzin (w tym 3 gatunki motylkowych - tab. 4 - Rh). Murarka wilżynówka - O. tergestensis D u c k e 'Odwiedzała głównie kwiaty komonicy rożkowej,ale także wilżyny, traganka i lnu złocistego (tab. 4 - Te). Jest to gatunek ciepłolubny, rzadki, południowo-wschodni, sięgający po Sandomierz, Opatów i Krasnystaw (N o s k i e w i c z 1952). Murarka komonicówka - Hoplitis leucomelaena K. oblatywała 25 gatunków roślin z 8 rodzin (głównie Papilionaceae i Compositae), przede wszystkim jednak komonicę rożkową, a wiernie także i koniczynę białą (tab. 5 - Lm). Może więc odgrywać pewną rolę w zapylaniu tych roślin. Stosunkowo chętnie zasiedlała też megachilniki (W ó j t o w s k i, W i 1- k a n i e c 1969), jej sztuczny chów i wykorzystanie do zapylania roślin (zwłaszcza w izolatorach) wydaje się możliwy. Murarka zachodnia - H. ravouxi P e r. obserwowana była na motylkowych, głównie na komonicy (tab. '5 - Ra). Murarka żmijoweowa - H. aduncap z. odwiedzała 16 gatunków roślin z 7 rodzim. ale jej główną rośliną pbkarmowąjest niewątpliwie żmijowiec, chętnie oblatywała także farbownik, a dość często spotykano ją również 'na szałwii.i na lucernie (tab. 5 - Ad), którą w szklarni lub' izolatorach mogłaby prawdopodobnie zapylać. Stwierdziliśmy, że mega-, chilniki zasiedlała dość chętnie i; że odwiedzała w szklarni kwiaty lucerny, Jest to gatunek pospolity na stanowiskach porośniętych żmijowcem. Murarka nakamionka - H. anthocopoides S c h e RC k oblatywała również prawie wyłącznie żmijowiec, rzadko tylko spotykana także na farbowniku i koniczynie polnej (tab. 5 ~!An). _J." 7~

Rośliny pokarmowe murarek (Osmia Pz). z podrodzaju Me/anosmia Schmied, 1 Food plants of mason bees (Osmia Pz.) of subgenus Me/anosmia Schmied. Rodzina i gatunek rośliny Plant family and plant species I In I Ma I Ni I Pi I Un Tabela 3 I XaPa Boraginaceae: Echium vu/gare L. 40 Pulmonaria obscura Dum. 48?, P. sp. 80 P. officinalis L. 46m2, 52 m 60, 61 Compositae: Taraxacum 48 48 T. officinale Web. 52 Hieracium pilosella L. 48 Crassu/aceae: Sedum reflexum L. 46 Cruciferae: Sinapis arvensis L. 61 Brassica o/eracea L. Ericaceae: Erica carnea L. 61 Vaccinium myrtillusl. 17m 61 46m,52m 79m, m V. vitis-idaea L. V.sp. 40,48 Pa: 61 62 Labiatae: Ajuga 69,80 Xa: 69 A. reptans L. 69 Glechoma hederacea L. 48 48, 61 Orchidaceae; Orchis ("Wiesenorchis") 48 Papilionaceae: Trifolium Xa: 69 Anthyllis vulneraria L. Xa: 69 Genista anglica L. Hippocrepis comosa L. H. sp. 61 Xa: 61, 80 Lathyrus silvester L. 48 3 L. montanus Bernh. 40 Lotus 32 69,80 33 Xa: 33 62m L. corniculatus L. 61 61,m 61 66 Pa: 61 Phaseolus vu/garis L. Sarothamnus scoparius (L.) Wirom. Vicia sepium L. 67 Ranunculaceae: Pulsatilla patens (L.) Mili. 67 Rosaceae: Fragaria vesca L. 37 Potentilla erecta (L.) Hampe Pa: 26 Salicaceae: Salix repens (S. rosmarlnifolia L.?) 48 Scrophulariaceae: Pedicularis palustris L. 33 Veronica chamaedrys L. 48 52 Violaceae: Viola 32 61 33, 61 V. canina Rchb. 67 Odnośniki - Notes: ~ Hanower, Niemcy - Germany 3 nie na Pomorzu Zach. - not in West Pomerania Inne odnośniki jak w tab. 1 - Other notes as in the table 1 '16

Rośliny pokarmowe murarek (Osmia PZ.)Z podrodzaju He/icosmia Thoms. 1 Food plants of mason bees (Osmia Pz.) of subgenus He/icosmia Thoms. Rodzina i gatunek rośliny Plant family and plant species Tabela 4 I Au Bi Rh Te 2 Li/iaceae: Scilla bifolia L. 56 Orchidaceae: Orchis latifolia L. 60 Boraginaceae: Anchusa officinalis L. 66a 56 Echium vulgare L. 60 Pu/monaria obscura Dum. 18m P. offtcinalis L. 27, 4Om, 60m Caryophy//aceae: Viscaria vulgaris Rohl. 40 Compositae: Achillea millefo/ium L. 40 Carduus acanthoides L. 60 Hieracium pilosella L. 56 Leontodon hispidus L. 56 Taraxacum officina/e Web. 60 Ericaceae: Erica carnea L. 61 Geraniaceae: Geranium pyrenaicum L. 60 Labiatae: Ajuga reptans L. 69 60 56 A. genevensis L. 69; A. sp. 61 A. sp. 61 Bal/ola nigra L. 6O,57am Glechoma hederacea L. 52m, 66, m 60 Lamium purpureum L. 52,66a; L. sp. 73, 66 L. a/bum L. 3ain Stachys recta L. 40 S. silvalica L. 40 Linaceae: Linum flavum L. 68 Papaveraceae: Corydalis solida Sm. 70 Papaver rhoeas L. 49 Papilionaceae: Cytisus 69 7a Amhyllis vu/neraria L. 56,60m 56 Astragalus onobrychis L. 56 56 56 Caragana arborescens Lam. 3 Genista tinctoria L. 56 Hippocrepis 61 61 Lotus 61. 69 61 68m L. corniculatus L. l,48,60m, 13,68m Medicago fa/cala L. 60m - M. sativa L. +M. media Pers. 72,57a Melilotus 72 Onobrychis viciaefolia Scop. 60 Ononis spinosa L. 60m O. sp. 11. 68 Robinia pseudacacia L. 72 Sarothamnus scoparius (L.) Wimm. 31 60 Trifolium repens L. 3am Ranunculaceae: Anemone nemorosa L. 60 Rosaceae: Fragaria vesca L. 56 Pirus communis L. 70 Rubus fruticosusl: 60 77.

c. d. tab. 4 Au Bi Rh Te Salicaceae: Salix alba L. S. caprea L. ScroF"U,"ri"~,",;. Veronica chamaedrys L. Violaceae: Vio/a canina L. (Rchb.?) 70; S. sp. 26 27, 40 56 V. sp. 61 60, 61 61 Odnośniki - Notes: 2 Podrodza] nieokreślony - undetermined subgenus Inne odnośniki jak w tab. t -'- Otber notes as in tbe table I Murarka mała - H. parvula D u f. et P e r. obserwowana była na 11 gatunkach roślin z 3 rodzin (głównie z motylkowych), m.in. na komonicy i nostrzyku (tab, 5 - Pv). W megachilnikach czasem się sama zagnieżdżała (W ó j t o ws k i, W i l k a n i e c 1969). Murarka trójzębna - H. tridentata D u f. et P e r oblatywała głównie komonicę rożkową, z innych: lucernę sierpowatą, wilżynę, jeżyny i starzec wiosenny (tab. 5 - Tr). Być może odgrywa jakąś rolę w zapylaniu motylkowych pastewnych, a zwłaszcza komonicy. Murarka kolczasta - H. spinulosa K l u g odwiedzała prawie wyłącznie rośliny a:trodziny Compositae (13 gatunków), z innych tylko rzadko rozchodnik i esparcetę (tab. 5 - SIn). Murarka dzwonkowa - H. mitis N yl. podawana była wyłącznie z dzwonka - być może jest monofagiem tej rośliny (tab. 5 - Mi). O innych gatunkach z rodzaju Hoplitis K l u g jest zbyt mało danych żeby można wyciągać jakieś wnioski o ich gospodarczym znaczeniu (tab. 5 - Tu, Pr, Lo, Bd). Murarkę powojówkę - Anthocopa papaveris L a t r. obserwowano na kwiatach 21 gatunków z 11 rodzin, a zwłaszcza na powoju, dzwonkach, chabrach, maku polnym i lucernie (tab. 6 - PP). Być może odgrywa ona pewną rolę w zapylaniu lucerny, marchwi i poziomki. Murarka jastrzębcówka - A. villosa Sc h e n c k oblatywała 10 gatunków roślin z 6 rodzin, ale głównie złożone, a zwłaszcza jastrzębiec. Spotykano ją także na komonicy (tab. 6 - Vi). Murarkę czerwonawą - A. andrenoides S p i n. obserwowano na kwiatach 7 gatunków z 4 rodzin, głównie z.wargowych, zwłaszcza dąbrówki i ożanki. Spotykano ją również na koniczynie czerwonej (tab. 6 - Ar). Murarka malwówka - A. serrilabris F. Mor. oblatywała 5 gatunków z.3 rodzin, ale głównie malwy i ślaz (tab. 6 - Se). Murarka lnowa - A. mocsaryi Frtese podawana jest jako monofag lnu złocistego ~Podola i Węgier (E n s l i n 1927, K 11 n t z e, N o s k i e- w i c.z. 1938, N Q sk i e w i c z 1952). Ó.innych murarkachz rodzaju Anthocopa Lep. niewiele można powiedzieć (tab. 6 - Si, Li, Te).

Rośliny pokarmo~e murarek z rodzaju Hop/;tis 'Klu'g i Food plants of mason bees of the genus Hoplitis Klug TabelaS Rodzina i gatunek -- '. - - rośliny.'. Inne Ad Pv An, ~g Lm Plant family and.' Others species -.. " Boraginaceae: Echium 1O,31m, 25,48,69 73m 31m, 32- -33m 62m Echium vulgare L... l-2m, 12m, 19m, 52f!1e, 40,60 Tu:2 24m, 26m, 40, 6Om,~.6,61 37m, 36, 80, 66m. m 32-33m,. 4Om,46ą1 r: 5Om,52ąt. 6O--62m, 66m, 69m. 39,49.67. 80, m Anohusa officinalis L. l. 31. 40. 46 52; A.sp. 33m 56 Synphytum asperritnum Don. 48 Sn: -. Compositae: 61.52.80 Achillea millefolium L. 60 60 Anthemis tinctoria L. 61... Calendula officinalis L 38 Carduus acanthoides- L. 6Om.69 Bd: c.sp. 57a Cemaurea jacea L; 60 - C. scabiosa L. 48 Ci stoebe 56 Cichorium intybus L. 60 61 Cirsium arvense (L.) Scop, Crepis biennis L. 60m C. tectorum L. 60m- Hieracium pilosella L. H.sp.66m H.sp.61 46,48. H. umbellatum L. 67. lnu/a britannica L. 56; l. sp. 61 -:::"j: Leontodon autumnalis. L. 46 46 c, Onopordon acanthium L. 60 Picris hieracioides L. 60 Seneeio jacobaea L. 60 - ~ S. vernalis W.K. Tr: 48 Sonchus arvensis L. 60,~ An: :!79

c. d. tab. 5 Inne Others Ad Pv An, Sn -/ Lm - Papilionaceae; Zl) 44) 5Z 80 Hippocrepis 61 Ra: 80 Lathyrus silvester L. 40 Lotus 61 33 Tr: 33; Lo: 80, Ra: 62m, 80 L. corniculatus L. 74,. l, 26, 48 Tr: 1,40,48 52, 56,61 66,69,m L. uliginosus Schk, 48, Medioago falcata L. Tr: 1 M. lupulina L. m M. media Pers. 1,6,9 Tu: 6 Melilotus 72,m M. albus Med. M. altlssimus Thuill. Onobrychis viciaefolia Scop. Sn: 60 Ononis Sarothamnus scoparius (L.) Wimm. 48 Trifolium arvense L. An: 60 T. dubium Sibth. m T. medium L. T. praiense L. T. repens L. 48,52,66 Vicia cracca L. 60 Labiatae: Nepeta formosa Kudr. 37 N. grandiflora M.B. 1 Ballota nigra L. Sa/via officinalis L. 1; S.sp. 61 S. pratensis L. 3a Tr: 57a Campanulaceae: Campanula 61 61 Mi: 19m 32-33,80. C. sibrica L. Pr: 68 Jasione montana L. 67 Crassulaceae: Sedum reflexum L. Sn: 61 Sempervivum sobo- /iferum Sims 40 Cruciferae: Sinopis arvensis L. 9(6?) Dipsacaceae: Knautia arvensis (L.) Coult, 40 Succisa pratensis Mnch. Malvaceae: Malva silvestri«l. 80

Rosaceae: Rubus idaeus L. R. fruticosus L. Scrophulariaceae: Ltnaria vulgaris (L.) Mili. I Ad Pv An, Sn l Lm d. d. tab. S Inne Others 48, 40, Tr: 48 60 Odnośniki - Notes: jak w tab, 1 - as inthe atble 1 Rośliny pokarmowe murarek z rodzaju Anthocopa Lep. 1 Food plants of mason bees of the genus Anthocopa Lep.Rodzina i gatunek rośliny Plant famiły and plant Pp Ar Se Mo Vi species Tabela6. Inne Others Boraginaceae: Echium 17, 33 Campanulaceae: Campanula 61 C. patu/a L. 32-33 ~. Caryophyllaceae: 49 Convolvu/aceae: Convo/vu/us arvensis L. 63,75m 7S _. Compositae: 32-,-33 61-62 Adenostyles al/iariae (Gouan) Kern 26 Centaurea 75 26 Si: 76m C. balsamita Lam. Si: 76 C. cyanus L. 61 C. rhenana Bor. 31 C. solstitialis L. 76 C. stereophylla Bess. 74 Cirsium 34 19 Hieracium 26m 33,61 Leontodon hispidus L. 19 Matricaria 76 M. chomomi/la L. 76 Senecio jacobaea L. 74 Sonchus arvensis L. Si: 7S Taraxacum officinale Web. 26 Cruciferae: Rophonus sativus L. Os: 42 Geraniaceae: Geranium 19 G. si/vaticum L. 61 Labiatae: Calamintha 61 AJtJga chia Schreb, 68m A. genevensis L. 61 Leonurus glaucescens Bge. 74 " - Pszczelnicze zeszyty 8t

o~ komorrtcy, L. Pp Ar t Se I Mo Vi e. d. tab. 6 Inne Others o 75m Sta~hys recta L. 40 Teucrium 68m. T. mantanum L. 61 Linaceae: Linum flavum L. 57,68m Li: 68 Malvaceae: Malva - 75m M. ną/ecttl Wal/r. 76m Si: 75 Althaea nudif/ora Lindl. 75m A. officinalis L. 74 74,76m Lavatera thuringiaca L. 74 Papaveraceae: Papaver rhoeas L. 40; 61 61 Papilionaceae: Medicago sativa L. Astragałus onobrychis L. Mu: 56 Halimodendren argenteum OC. 75 Lotus comicułatus o - 34 It: 60 Spartium junceum L. 76 Trifolium pratense L. 19 o - Ranuncułaceae: Ranunculus : acer L. 61 Rosaceae: Potentilla 76 - Fragaria vesca L. 56 Umbelliferae: Daucus caro/a L. 75 Zygophyl/aceae: Peganum harmo/a L. 74 Te: 74 Odnośniki - Notes: jak w tab., I - as in the table I WNIOSKI L Z występujących w Polsce murarek szereg gatunków odgrywa rolę w zapylaniu roślin uprawnych: - drzew i krzewów owocowych (Osmia rufa i O. cornuta); - rzepaku i innych krzyżowych (te same oraz O. atrocoerulea); lucerny i innych motylkowych (O. coerulescens, O. inermi8, O. auruletita, O. xanthomelaena, O. ter:gestensis, O. rufohirt(l, Hoplitis leucomelaena, H. ravouxi, H. trulentata, H. parvula); - marchwi, cebuli, porów i ogórków w szklarniach (O.CIOrntL.ta); ~ borówek (O. uncinata i O. nigriventris). 2-. Inne gatunki zapylają rośliny o mniejszym znaczeniu gospodarcz~ jak: -- -- -.... - złożone (Osmia fulviventris, O. leaiana, Hoplitis spinulosa, Anthocopa villosa)j.....miodunkę (O:-pilicornis i O. btcolor);

ośmiał (O. cerinthidis); żmijowiec (H. tulunca i H. anthocopoides); dzwonki (H. mitis); wargowe (A. andrenouies); ślazowate (A. serrilabris); len złocisty (A. mocsaryi). 3. Co najmniej kilka gatunków murarek chętnie zasiedla megachilniki, nadaje się do sztucznego chowu i może być użyte do zapylania roślin pod dzola torami i w szklarni (O. coerulescens, O. airocoerulea, O. rufa. O. cornuta, H. adunca, H. leucomelaena). 4. Murarki stanowią grupę zapylaczy ważną gospodarczo i wartą dokładniejszego zbadania. LITERATURA Ad o I p h W. (1934)- Materiały do znajomości fauny pszczół Wileńszczyzny, Prace Tow. Przyj. Nauk, 8 (1933): 217-254, Wilno. A I f k e n J. D. (1909a) - Beltrag znr Kenntnis der Apidenfauna von Ostpreussen. Schr, PH,Ysiol.-okon. Gesell. Konigsberg, 50: 320-345. A I f k e n J. D. (1909b) - Beltrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Westpreussen (Sammelbericht). Ber. WelStpr. Bot.-zooI. Vei'., Danzig, 31: 101-123. A I f k e n J. D. (1912a) - Die Bienenfauna von Ostpreussen. Schr. Physiol.vokon. Gesell., Konigsberg, 53: 114-182. A I f k e n J. D. (1912b) - Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Westpr. Bot.- -zool. Ver., Danzig; 34: 1-96. A I f k e n J. D. (1912c)- Die Bienenfauna von Bremen. Abh. Naturwiss. Ver. Bremen, 22 (1914): 1-220. A n a s i e w i c z A. (1972) - Oblot niektórych gatunków drzew owocowych i porzeczki czarnej przez błonkówki pszczołowate (Hymenoptera, Apoidea), Pol, Pismo ent., 42(2): 491-506. A n a s i e w i c z A. (19'73)- Błonkówki pszczołowate (Apoidea, Hymenoptera) występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Akad. Roln., Rozpr. nauk., 5: 1-39,. Lublin. A n a s i e w i c z A. (1975a) - The bees (Apoidea, HlImenoptera) on alfalfa (Medicago media Pers.) plantations, I. The species composition and variation of flights. Ekol. pol., 23, 1: 129-146. A n a s i e w i c z A. (1975b) - The bees (Apoidea, Hymenoptera) on alfalfa (Medieago media Pers.) plantations. II. Trophic relationship to vegetation. EkoI. pol., 23, l: 147-162. A n a s i e w i c z A., War a k o m s k a Z. (197l) - Analysis of pollen collected by wild Apoidea from fruit trees and bushes. Ekol. pol., 19(34): 509-523. B a e r W. (1903) - Zur Apidenfauna der Kurischen Nehrung, Intern. allgem. Z.f. Entom., 8: 157-161. B a n a s z a k J. (1973a) - Pszczołowate (Apoidea) okolic Poznania. Bad. flzjogr. Pol. zach., B, 26: 33-78. B a n a s z a k J. (1973b) - Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., B, 26: 79-88. B a n a s z ak J. (1976) - Pszczoły (HlImenoptera: Apoidea) Ogrodu Botanicznego w Poznaniu. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 19: 71-85. 83

B a n as z a k J. (1980) - Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wiisły. PAN, Fragrn. f'aunist., 25(19): 335-360, Warszawa. B a n a s z a k J. (1982a) - Występowanie i liczebność pszczół (liymenoptera, Apoidea) na rzepaku ozimym. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 33: 117-127. B a n a s z ak J. (1982b) - Pszczoły (Hymenoptera, Apoidea) polskiego pobrzeża Bałtyku. Bad. fiziogr. Pol. Zach., C, 33: 7-38. B a n a s z ak J. (1983) - Ecology of bees (Apotdea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9(4): 421-505. B a n a s z ak J. (1985) - Zgrupowania pszczół (Apoidea) w środowisku wiejskim. Pol. Pismo ent. 55: 115-133. B a n a s z a k J., P l e w kat. (19) - Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego. PAN, Fr agm. faunist., 25(24): 435-452, Warszawa. B e l a k o v..a A. (1968) -Apeidea buducej vodnej nadrżę pri Liptovskej Mare. Acta Fac. Rer. Nat. Univ. Comen.-Zoologia, 14: 101-110. B e l a k o v a A. (1970) - Bees (Apoidea) of Querco-Carpinetum at Bab. Res. Project Bab, Progr. Rep. 1.: 203_210, Bratislava. B e l a k o v a A. (1971) - Vćely (Apoidea) z niektórych vyznamnych oblasti Slovenska. Entomol. Probl., 10: 141-190, Bratislava. B e l a k o v a A. (1977) - Vćely (Apoidea) okolia Zemplinskej śiravy. Acta Fac. Rer. Nat. Univ. Comen.vZoclogia, 22: 109-123. B l li t h g e n P. (1919) - Die Bienenfauna Pommerns. Stett. ent. Z., Stettin, 80: 65-13l. B o u ~ e k Z., S u s t e r a O. (1957) - Vćely - Apoidea. Klić zvireny 'CSR, t. 2: 377--406, Praha. B r a m s o n K. Z. (1879) - Die Hymenoptera MeHifera der Umgegend von Jekaterinoslaw. Bull. Soc. Nat. Mosc. C a v r o E. (1950) - Catalogue des hyrnenopteres du nord et regions Iimitrophes, t. 2, Suppl. Bull. Soc. Ent. Nord de la France, 52, (cit. Tasei 1972). C h a n d l e r L. (1963) - Interspecific competition between two species of Osmia. Proc. North. centr. Branch E.S.A. 18(30).(cit. Tasei 1972). D i t t r i c łl. R. (1903) - Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteren. L Apidae. Z. Ent., 28: 19-54, Breslau. D r o g o s z e w s k i K. (1932) - Wykaz żądłówek zebranych w Polsce środkowej. Pol. Pismo ent., 11: 113-118, LwÓW. D r o g o s z e w s k i K. (1936) - Nowe dla Polski środkowej żądłówki. Pol. Pismo ent., 13 (1934), 1--4: 125-131. D u c k e A. (1898) - Die Bienenfauna bsterreich-schlesiens. Ent. Nachricht., 24: 129-146, Berlin. D y 1e w s kam. (1962) - Apoidea Pienińskiego Parku Narodowego. 1. Megachilidae i Apidae (partim). Acta zool. crac., 7: 423--4. D y 1e w s kam. (1966) Apoidea Babiej Góry. Acta zool. crac., 11: 112-175. D Y1e w s k a M., Z a b ł o c kij. (1972) - Nowe i mało znane Apoidea (Hymenopte- Ta) z obszaru Polski. Acta zool. crac, 17(18): 405-414. E n c y k l o p e d i a P s z c z e l a r ska. PWRiL (w druku). E n s l i n E. (1927) - Erinnerrungen aus Ungarn. Kranchers entom. Jbrb. (cit. KU!1tze, Noskiewicz 1938). F a b rej. H. (1948)...;Dziwy instynktu u owadów i pająków. Wyd. [I (tłumaczyły z francuskiego: M.G ó r s k a i H. L i n d en f e l d): 1-260, Warszawa. F r e e J. B., W i 11i a m s J. H. (1970) - Preliminary investigations on the occupatlon of artificial nest Osmia rufa L. (Hymenoptera, Megachilidae). J. appl. ecol., 7, 3. (cit. W ó j t o w s k i 1979). F r i e s e H. (1926) - Die Bienen, Wespen, Grab- und Goldwespen. Die Insecten Mitteleuropas, insbesondere Deutschlands. Stuttgart. F r i t s c h K. (1906) - Beobachtungen iiber bllitenbesuchende Insekten in Steiermar ck. Verh{.,Zool.-bot. Gesell., 56 (2-3): 135, Wien. 84

G a ł u s z k o w a I. (1965) - Pszczołowate (Apidae) zebrane na rzepaku ozimym na Niżu i Wyżu Dolnego Sląska. Pol. Pisrno ent., B, 14 (39-40): 217-228. H e d i c k e H. (1922) - Die Hymenopterenfauna des Gr.-Machnower Weinbergs bei Mittenwalde (Mark), Deut. entomol. Z., 3, Berlin. H e d i c k e H. (1930) - Hautfliigler, Hymenoptera. Die Tierwelt Mitteleuropas. t. 5, Insekten, cz. 2: 1~246. H o l m S. N. (1973) - Osmia 'rufa L. (Hym., MegachHidae) as apollinator of plants in greenhouses. Ent. scand., z. 4. (cit. W ó j t o w s k i 1979)..I u g a V. G. (1962) - The apoids as pollinators. Tr. Mus. Hist. Nat. "Gr. Antipa" 3: 225-237. (cit. Tasei 1972). Kar c z e w s kij. (1962) - Znaczenie borówki czernicy (Vaccinium myttizlus L.) dla entomocenozy leśnej. Fol. forest. pol. A, 9: 67. Kry S i ń s ki S. (1956) - Uwagi o faunie żądłówek (HymenopteTa Aculeata) okolic Przemyśla. Pol. Pismo ent., 26(20): 303-309. K u n t z e R., N o s k i e w i c z J. (1938) - Zarys zoogeografii polskiego Podola. Prace nauk. Tow. Nauk. we Lwowie, Dz. 2, 4: 1-538. M a j e w 'sk i E. (1889-1898) - Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. t. 1-2, Warszawa. M i c z u l s k i B. (1967) - Błonkówki (HymenopteTa) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. IV. Żądłówki (Aculeata). Pol. Pismo ent., 37(3): 487-506. M o s c h.l era. (1938) - Ein Beitrag zur Bienenfauna in Ostpreussen, insbesondere der Kurischen Nehrung, Schrift. Physik.vokon. Gesell. Konigsberg, 70(2): 243-288. M li 11 er H. (1873) - Die Befruchtung der Blumen durch Insecten und die gegenseitigen Anpassungen beider, Leipzig. N e w k r i t a O. M. (1957) - K izuczeniju nasiekomych-opylitiele] czereszni i wiszni na Ukrainie. Zb. prac Zooł. Mua A. N. URSR, 28: 49-61 (cit. Ref. żurn. bioł. 1958). N o s k i e w i c z J. (1920) - Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Polskich. Kosmos, 45: 145-162. N o s k i e w i c z J. (1922) - Pszczołowate okolic Lwowa. Spraw. Kom. Fizj. 55-56. N o s k i e w i c z J. (1936) - Najważniejsze wyniki mych, badań na Podolu w zakresie fauny błonkówek (HymenopteTa) w latach 1932-1935. Pol. Pismo ent., 13 (1934), 1-4: 132-182. N o s k i e w i c z J. ~1952) - Kilka uwag o kserotermicznej faunie żądłówek Wyżyny Małopolskiej. Pol. Pismo ent., 22: 305-322. N o s k i e w i c z J. (1959) - Nowe dla fauny Polskiej gatunki błonkówek (Hymenoprerc) i muchówek (DipteTa) i nowe stanowiska gatunków rzadko obserwowanych. Pol. Pismo ent.. 29(14): 201-214. N o s k i e w i c z J. (1960) - Pszczołowate. Przewodnik po Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wrocławskiego: 179-1, Wrocław. O s y c z n i u k A. W. (1960) - Swiazi pczelinych s bobowymi w stiepi prawobierieżja Ukrainy. Entomoł. Obozr., 39(2): 384-394. P a w l i k o w s kit. (1978) - Związki pokarmowe pszczołowatych (HymenopteTa, Apoidea) występujących na uprawach rzepaku ozimego - Brassica napus L. z innymi roślinami zielnymi w okolicy Torunia. Pol. Pismo ent., 48: 267-277. P o n o m a r i e w a A. A. (1978) - Apoidea-Meg(lch~lidae, Opredielitiel nasiekornych Ewropejskoj Czasti SSSR, t. 3, Pierieponczatokryłyje, cz. l: 418---452, Leningrad. P OP'OW W. W. (1948) ~ Apidae-Pczelinyje w Opredielitiel nasiekornych ewropejskoj czasti SSSR.: 751-769, Moskwa-Leningrad. 85

p o p o w W. W. (1954) - O faunie pczelinych (Hymenoptera, Apoidea) [użno] czasti Zapadno-Kazachstanskoj obłastr. Trudy Zoołogiczeskogo Instituta Akadernii Nauk SSSR, t. 16. P Q P o w W. W. (1967) - Pczelinyje Sriednlei Azji i ich raspriedelenie po cwietkowym rastienijam. Poleznyje nasiekomyje - opylitieli i entomofagi.: 11-329. Moskwa-Leningrad. p o p o v i c i - B a z n o s a n u A. (1909): l!:tude biolog'que comparative sur quelques especes d'osmia, Arch. Zool. Exp. Gen. ser. 5, t. 2, z. 1, (cit. W ó j t o w s k i 1979). P t a (:e k V., H o f b a u er J. (1973) - Pf'edbeźna pozorovani opylovaćń (Hymenoptera: Apoidea) (:itorky pestre (Coranilla varia L.) cv. Chernung, Sbornik Vedeckych Praci, (3): 51-56. p u ł a w s kiw. (1963) - Sapygidae. Klucze do oznaczania owadów Polski. Nr 39~ Cz. 24, Błonkówki-Hymenoptera, 57: 3-12. R u s z k o w s k i A. (1968) - Oblot lucerny przez trzmiele. Pam. puł., 31: 189-199. Ruszkowski A., Biliński M., Gosek J., Kuna K., Kaczmarska K.. J a b ł o ń s k i B., K o s i o r A. (1980) - Rośliny wykorzystywane przez miesiarki (Megachile Latr.). Pszczelno Zesz. nauk., 24: 97-112. R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M., J a b ł o ń s k i B., G o s e k J. (1985) - Liczba kwiatów lucerny otwierana w jednostce czasu przez różne gatunki pszcwłowatych. Pszczelno Zesz. nauk, 29: 301-314. R u s z k o w s k i A., J a b ł o ń s k i B., B i l i ń s k i M., G o s e k J., K u n a K. C y b u l a A. (1979) - The search for the methods to increase population of insects pollinating alfalfa. Final research report, (typescript): 1-115. R U.5 Z k o w s k i A., Z a d u r a M., K a c z m a r s k a K. (19) - Skład gatunkowy trzmieli - Bombus Latr. (Apidae, Hymenoptera) w Puławach w latach 1961-1972. Pol. Pismo ent., 51: 307-322. S c h m i e d e k n e c h t O. (1930) - Die Hymenopteren Nord- U. Mitteleuropas. II Aufl., Jena. S c h o l z E. J. R. (1912) - Hymenoptera aculeata. Seltenere schlesische Vorkommnisse. Jahresh. Ver. Schles. Insektenk. Breslau, E. V. S o was. (1973) - Z badań nad owadami zapylającymi lucernę w Połsce. Zesz. Probl. Post. Nauk. roln., 131: 145-152. S t e p h e n W. P., B o ł:\ a r t G. E., T o r c h i o P. F. (1969) - The biology and external morphology of bees. Corvallis, Oregon (s. 38). S z a f e r W. (1927)- Życie kwiatów. Lwów. S z u I c z e w s kij. W. (1948) - Błonkówki (Hymenoptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Cz. 3: Pszczołowate (Apidae). Prace Monogr. Przyr, WielkopoL Parku Narod., 2, 3: 69-90, Poznań. T a s e i J. N. (1972) - Observations prelirninaires sur la biologie d'osmia (Chalcosmia) coerulescens L., (Hymenoptera, Megachilidae) pollinisatrice de la luzerne (Medicago sativa L.). Apidologie, 3(2): 149~165. T a s e i J. N. (1973a) - Le comportement de nidification chez Osmia (Osmia) cornuta Latr. et Osmia (Osmia) rufa L. (Hymenoptera, MegachiLidae). Apido~ legie, t. 4, z. 3. (cit. Wójtowski 1979). T a s e i J. N. (1973b) - Observations sur le developpment d'osmia cornuta Latr. et Osmia rufa L. (HlImenoptera, Megachilidae). Apidologie, t. 4, z, 4. (cit. Wójtowski 1979). T o r k a V. (1912) - Die Bienen der Provinz Posen. Z. Naturwiss. Abt. Posen; t. 20: 91-1. T o r k a V. (1927) - Zur Bienenfauna Oberschlesiens, Intern. ent. Z. Guben, 20: 125-130. T o r k a V. (1932) - Nachtrage zu meiner.veriiffenlichung uber "Die Bienen der Provinz Posen". Deut, wiss. Z. f. Polen. 86

w ó j t o w s k i F. (1979) - Spostrzeżenia nad biologią i możliwościami użytkowania pszczoły murarki - Osmia rufa L. (Apoidea, Megachilidae). Rocz. Akad. Roln. Pozn. 111: 203-208. W 6 j t o w s k i F., W i I k a n i e c Z. (1969) - Pr6by hodowli pszcz6ł miesiarek i murarek (HlImenoptera, Apoidea, Megach.ilidae) w pułapkach gniazdowych. Roczn. Wyż. Szk. Roln. Pozn., 42: 153-165. Z i m m e r m a n n W. (1972) - Wildbienen zur Bestaubung in Isolierkabinen. Saatgut Wirt., 24, 10/2. (cit. W 6 j t o w s ki 1979). Z i 6 ł k o w s ki H. (1979) - Owady pszczołowate (Apoidea) zapylające kapustę pastewną (Brassica oleracea L. var. acephala hort.) i rzodkiewkę (Raphanus sativus L. var. radicula D. C.) na obszarze Kujawsko-Pomorskim. Cz. 1-2, Akad. Techn.-Roln., Zesz. nauk. 71, Zootechnika (3): 149-183. nyliiiebbie PACTEHYlH, A TAK:iKE X03H:tłCTBEHHOE 3HAQEHYlE nqeji Yl3 PO.u;OB: OSMIA PZ., HOPLITIS KLUG, ANTHOCOPA LEP. A. P Y w K o B CK H, M. B H II H H b CK H Pe310Me Ha OCHOBaHHHcoócraenasrx Ha61I1O~eHHH(1962-1986 rr.), a TaK1Ke lihtepatypbi ococtabliehociihcokiihl.l.\ebbixpacreaaa 43 BH~OB nxen H3 po~ob Osmia, Hoplitis J1 Anthocopa. Ornem.asre BH~bI 3THX nxen IIOCel.l.\alIHpasasre BH~bI pactehhh. no MeHbweH :Mepe 12 BH~OB H3 3THX nxen OObIlI$leT KylIbTypHble pactehh$i, a 6 BH~OB nozrxo- ~HT K HCKyccTBeHHoMy pa3be~ehhio H HCIIolIb30BaHHIO ~li$i oiibiliehh$i pactehhh B rerinauax H H301I$lTOpax. 3TO rpyrma nxen X03$1HCTBeHHoBa1KHa$l H rpeóyer ~alibhehwero HCClIe~o- BaHH$I. FOOD PLANTS AND ECONOMICAL IMPORT ANCE OF MASON-BEES (OSMIA PZ., HOPLITIS KLUG, ANTHOCOPA LEP. - HYMENOPTERA MEGACHILIDAE) A. R u s z k o w s k i, M. B i l i ń s k i Summary The lijst of food plants for 43 species of mason-bees was composed on the basi s of own observations (1962-1986) and of literature. The individual mason-bee species visited the different plant species. At least 12 mason-bee species take part in the polhnation of cultivated plants, and at least 6 species may be used to pollinate thjese plants in greenhouses and in isolated chambers. The mason-bees are an economic important bee-group and they should be further investigated.