Druk nr 256 Warszawa, 12 stycznia 2006 r.

SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ V kadencja Prezes Rady Ministrów DPS - 44060-2 (2)/06 Druk nr 256 Warszawa, 12 stycznia 2006 r. Pan Marek Jurek Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Szanowny Panie Marszałku Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi przekazuję przyjęte przez Radę Ministrów - Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia - 31 grudnia 2004 roku. Jednocześnie informuję, że Rada Ministrów upoważniła Ministra Zdrowia do reprezentowania Rządu w tej sprawie w toku prac parlamentarnych. Z poważaniem (-) Kazimierz Marcinkiewicz

MINISTERSTWO ZDROWIA Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia 31 grudnia 2004 roku * Warszawa, 2005 * zgodnie z artykułem 20 ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 tekst jednolity z późniejszymi zmianami, Sprawozdanie corocznie przedstawiane jest przez Radę Ministrów Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej

Rozdział I Ocena realizacji ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2004 roku... 6 1.1. Polskie problemy alkoholowe wyzwania i zagrożenia... 6 1.2. Zmiany w kształcie ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprowadzone w 2004 roku... 11 1.2.1. Zmiany w przepisach wykonawczych do ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprowadzone w 2004 roku... 12 1.3. Finansowanie zadań wynikających z ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2004 roku... 13 1.4. Realizacja celów Narodowego Programu w 2004 roku... 16 1.4.1. Cel 1. Zmniejszenie ilości alkoholu spożywanego przez młodzież... 16 1.4.2. Cel 2. Zmniejszenie śmiertelności i degradacji psychofizycznej osób uzależnionych... 22 1.4.3. Cel 3. Zmniejszenie uszkodzeń zdrowia spowodowanych nadużywaniem alkoholu... 25 1.4.4. Cel 4. Zmniejszanie ilości i dolegliwości alkoholowych zaburzeń życia rodzinnego... 27 1.4.5. Cel 5. Zmniejszanie ilości wypadków oraz strat ekonomicznych spowodowanych nietrzeźwością w miejscu pracy... 31 1.4.6. Cel 6. Zmniejszenie udziału nietrzeźwości wśród przyczyn naruszeń prawa i porządku publicznego... 33 1.4.7. Cel 7. Zmniejszenie naruszeń prawa na rynku alkoholowym... 35 1.4.8. Cel 8. Promowanie postaw społecznych ważnych dla profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych... 36 1.4.9. Cel 9. Ograniczanie globalnego spożycia alkoholu i zmiana struktury jego spożycia na rzecz napojów niskoprocentowych... 38 1.5. Źródła informacji wykorzystanych w sprawozdaniu... 40 Rozdział II Diagnoza problemów związanych z alkoholem i problemami alkoholowymi w Polsce w 2004 roku... 41 2.1. Spożycie alkoholu przez Polaków w 2004 roku... 41 2.1.1. Zmiany spożycia wśród konsumentów napojów alkoholowych... 41 2.1.2 Nielegalne zakupy napojów alkoholowych... 43 2.1.3. Zmiany cen napojów alkoholowych... 44 2.2. Spożycie alkoholu przez młodych ludzi... 46 2.2.1. Badania studentów... 49 2.3. Zagrożenia zdrowia związane z alkoholem... 50 2.3.1. Grupy ryzyka... 50 2.3.2. Raport o stanie zdrowia na Świecie 2002 Światowa Organizacja Zdrowia... 51 2.3.3. Zgony z powodu zaburzeń związanych z alkoholem... 51 2.3.4. Przedwczesna umieralność... 53 2.3.5. Spożywanie alkoholu przez kobiety w ciąży... 53 2.4. Problemy i zagrożenia życia rodzinnego związane z nietrzeźwością... 54 Rozdział III Polskie lecznictwo odwykowe podstawy prawne i merytoryczne... 58 3.1. Leczenie osób uzależnionych i członków ich rodzin... 58 3.2. Stan zdrowia pacjentów lecznictwa odwykowego... 60 3.3. Podstawy prawne funkcjonowania lecznictwa odwykowego. Dostępność zakładów lecznictwa odwykowego... 60 3.4. Pracownicy lecznictwa odwykowego... 61 3.5. Wojewódzkie Ośrodki Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia... 62 2

3.6. Zobowiązanie podjęcia do leczenia odwykowego... 62 3.7. Instytucje samopomocowe... 63 3.8. Lecznictwo odwykowe w zakładach penitencjarnych... 64 3.9. Współuzależnienie... 64 3.10. Dorosłe Dzieci Alkoholików (DDA)... 65 Rozdział IV Alkohol a zagrożenie bezpieczeństwa... 67 4.1. Nietrzeźwość a przestępstwa i wykroczenia... 67 4.2. Nietrzeźwość w miejscach publicznych... 70 4.3. Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu ruchu na drogach... 71 4.4. Nietrzeźwość a przestępstwa wśród dzieci i młodzieży... 74 4.5. Samobójstwa pod wpływem alkoholu... 75 4.6. Nietrzeźwość związana z wypadkami w pracy oraz naruszenia obowiązku trzeźwości zawodowej. 76 4.6.1. Państwowa Inspekcja Pracy... 76 Rozdział V Rynek napojów alkoholowych... 78 5.1. Import, produkcja oraz dostawy napojów alkoholowych w Polsce... 78 5.2. Ceny napojów alkoholowych... 78 5.3. Obrót hurtowy napojami alkoholowymi... 79 5.3.1. Ilość zezwoleń wydanych w 2004 roku... 79 5.3.2. Kontrola działalności gospodarczej w zakresie obrotu hurtowego napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu... 80 5.3.3. Wpływy finansowe z opłat za wydane zezwolenia.... 80 5.3.4. Zakończenie... 81 5.4. Wpływy podatkowe do budżetu państwa... 81 5.5. Nielegalna produkcja i handel alkoholem... 81 5.6. Nielegalny przewóz alkoholu przez granicę... 82 5.6.1. Straż Graniczna... 82 5.6.2. Służba Celna... 83 5.7. Wykroczenia w obrocie handlowym napojami alkoholowymi... 85 5.8. Nieprawidłowości stwierdzone przez Inspekcję Handlową... 86 5.8.1. Wyniki kontroli przestrzegania ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi... 86 5.8.2. Ustalenia kontroli przeprowadzonych w sklepach i zakładach gastronomicznych... 87 5.8.3. Ustalenia kontroli przeprowadzonych w magazynach hurtowych... 87 5.8.4. Wykorzystanie ustaleń kontroli... 88 5.8.5. Przestrzeganie przepisów o oznaczaniu wyrobów alkoholowych i tytoniowych znakami skarbowymi akcyzy... 88 5.8.6. Podsumowanie i wnioski... 88 5.9. Łamanie zakazu reklamy alkoholu... 89 5.9.1. Działania Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów... 89 5.9.2. Działania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji... 90 Rozdział VI Działania profilaktyczne i naprawcze realizowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych... 94 6.1. Zwiększanie dostępności i skuteczności pomocy terapeutycznej dla osób uzależnionych i członków ich rodzin... 94 6.2. Wdrażanie do systemu ochrony zdrowia metod wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji wobec pacjentów nadużywających alkoholu... 99 3

6.3. Rozwijanie profilaktyki szkolnej, rodzinnej i środowiskowej w zakresie problemów alkoholowych... 101 6.4. Doskonalenie i rozwijanie form i metod pomocy psychologicznej i socjoterapeutycznej dla dzieci alkoholików... 104 6.5. Rozwijanie form i metod przeciwdziałania przemocy w rodzinach alkoholowych... 107 6.6. Wspieranie lokalnych systemów rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałanie nietrzeźwości w miejscach publicznych... 111 6.7. Prowadzenie i wspieranie edukacji publicznej w zakresie problemów alkoholowych... 116 6.8. Monitorowanie i doskonalenie narodowej strategii rozwiązywania problemów alkoholowych oraz wspieranie strategii regionalnych w tym zakresie... 120 6.9. Inicjowanie, prowadzenie i promowanie badań diagnostycznych i ekspertyz... 122 6.10. Środki finansowe przeznaczone na realizację ww. programów z budżetu Ministra Zdrowia... 124 Rozdział VII Działania innych Ministrów, Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka... 125 7.1. Minister Edukacji Narodowej i Sportu... 125 7.1.1. Podnoszenie kompetencji pracowników oświaty w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.... 125 7.1.2. Wdrażanie szkolnego programu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży... 127 7.1.3. Zwiększenie skuteczności pomocy psychologiczno pedagogicznej dla dzieci i młodzieży z problemami uzależnień... 129 7.1.4. Zajęcia sportowo-rekreacyjne dla uczniów... 133 7.2. Minister Infrastruktury... 133 7.3. Minister Nauki i Informatyzacji... 135 7.4. Minister Obrony Narodowej... 136 7.4.1. Działalność w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w wojsku... 136 7.4.1.1. Programowanie... 136 7.4.1.2. Szkolenie... 136 7.4.1.3. Badania... 138 7.4.1.4. Finansowanie... 138 7.4.2. Alkohol a dyscyplina w wojsku... 139 7.4.3. Przedsięwzięcia podejmowane w wojskach... 139 7.5. Minister Polityki Społecznej... 140 7.5.1. Zasady współpracy pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej a gminnymi komisjami rozwiązywania problemów alkoholowych... 141 7.5.2. Przebieg i efekty procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie pn. Niebieskie Karty... 142 7.5.3. Placówki opiekuńczo wychowawcze... 143 7.6. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi... 144 7.7. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji... 145 7.7.1. Działania realizowane przez resort MSWiA... 145 7.7.2. Działania realizowane przez Straż Graniczną... 150 7.7.3. Działania realizowane przez Państwową Straż Pożarną... 150 7.8. Minister Sprawiedliwości... 150 7.8.1. Departament Sądów Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości... 150 7.8.2. Działania Centralnego Zarządu Służby Więziennej... 154 7.9. Minister Środowiska... 156 7.10. Pełnomocnik Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn... 157 7.11. Rzecznik Praw Dziecka... 157 7.12. Rzecznik Praw Obywatelskich... 158 7.12.1. Wydawanie i cofanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych... 159 4

7.12.2. Opłaty za wydawanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych... 161 7.12.3. Stosowanie przymusowego leczenia odwykowego... 162 Rozdział VIII Media publiczne działania edukacyjne podejmowane w zakresie profilaktyki rozwiązywania problemów alkoholowych... 164 8.1. Telewizja Polska S.A... 164 8.1.1. TV Polonia... 165 8.1.2. TVP 3 Regionalna:... 165 8.2. Polskie Radio S.A.... 166 8.2.1. Program 3 PR S.A... 167 8.2.2. Radio Bis PR S.A... 167 8.2.3. Rozgłośnie regionalne radia publicznego... 168 8.3. Podsumowanie... 168 Rozdział IX Programy Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych realizowane w województwach... 169 Rozdział X Działalność samorządów gminnych... 175 10.1. Podstawy prawne działalności gmin... 175 10.2. Realizacja gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych... 177 10.2.1. Zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu... 177 10.2.2. Udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie... 178 10.2.3. Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo wychowawczych i socjoterapeutycznych... 179 10.2.4. Działania z zakresu edukacji publicznej.... 180 10.2.5. Działania dotyczące wspierania działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych.... 181 10.2.6. Podejmowanie interwencji w związku z naruszaniem przepisów dotyczących reklamy i promocji napojów alkoholowych oraz sprzedaży alkoholu nieletnim. Występowanie przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego... 181 10.2.7. Wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez organizowanie i finansowanie centrów integracji społecznej.... 181 10.2.8. Dodatkowe obowiązki i uprawnienia gmin w zakresie lokalnej polityki wobec alkoholu.... 181 10.2.9. Wydatkowanie środków finansowych... 182 10.3. Podsumowanie... 183 Rozdział XI Działalność innych instytucji oraz organizacji i środowisk wzajemnej pomocy... 184 Wnioski... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 5

Rozdział I Ocena realizacji ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi * oraz Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2004 roku 1.1. Polskie problemy alkoholowe wyzwania i zagrożenia. Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia konsumpcja alkoholu w Regionie Europejskim jest najwyższa w porównaniu z innymi regionami świata. Ostatnie dane pokazują, że w Europie konsumuje się około 12 1 litrów czystego spirytusu w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Wraz ze wzrostem ilości konsumowanego alkoholu wzrasta ilość problemów alkoholowych w danym społeczeństwie (uszkodzeń zdrowia, wypadków, przestępczości, w tym przemocy interpersonalnej). W porównaniu z uśrednionym spożyciem w Regionie Europejskim Polska plasuje się na średniej pozycji, z uwagi na fakt, że średnie spożycie alkoholu w przeliczeniu na czysty spirytus wyniosło 8,38 litra (2004 r.). Tym nie mniej zwraca uwagę fakt, że w przeciągu ostatnich dwóch lat spożycie alkoholu systematycznie rośnie (6,93 litra 2002 r.). Kolejnym, wymagającym podkreślenia faktem jest wzrost spożycia wysokoprocentowych napojów alkoholowych, zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i względny wzrost procentowy udziału konsumpcji napojów spirytusowych wśród innych napojów. Oba te rezultaty są sprzeczne z celami założonymi przez ustawodawcę w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. W czerwcu 2002 nastąpiła 30% obniżka podatku akcyzowego na wyroby spirytusowe, co wywołało znaczący spadek cen napojów alkoholowych o wysokiej zawartości czystego spirytusu. Jak wynika z badań **, spadek cen skutkuje wzrostem konsumpcji napojów alkoholowych. Biorąc pod uwagę wyraźne trendy do promowania konsumpcji napojów alkoholowych jako nierozerwalnie związanej z sukcesem zawodowym i społecznym można oczekiwać w najbliższym czasie wzrostu rozpowszechnienia problemów alkoholowych. Z nadużywaniem alkoholu *** wiąże się wiele znaczących strat, tak dla jednostki, jak i dla społeczeństwa. Są wśród nich szkody zdrowotne, cierpienia psychiczne, ale także, co należy podkreślić, straty ekonomiczne. WHO szacuje, że państwa Regionu Europejskiego tracą z powodu nadużywania napojów alkoholowych pomiędzy 2 a 3% PKB. * Tekst jednolity Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 z późniejszymi zmianami. ** Zmiany w konsumpcji alkoholu po obniżeniu akcyzy na napoje spirytusowe ; Badanie zrealizowane na zlecenie PARPA w 2003 r. *** W dalszej części dokumentu przez poniższe terminy należy rozumieć: Nadużywanie alkoholu przekraczanie bezpiecznej dawki alkoholu; obejmuje używanie szkodliwe, picie ryzykowne i uzależnienie; Używanie (picie) szkodliwe sposób przyjmowania substancji psychoaktywnych, który powoduje szkody zdrowotne i społeczne. Mogą to być szkody somatyczne (np. zapalenie wątroby, nadciśnienie) albo psychiczne (np. epizody zaburzeń depresyjnych wtórnie do intensywnego picia alkoholu) także społeczne (konflikty z prawem, konflikty rodzinne); Picie ryzykowne utrwalony model picia alkohol rodzący wysokie ryzyko zaistnienia poważnych szkód dla zdrowia psychicznego i fizycznego w przyszłości, nie przynoszący natomiast wyraźnych skutków w postaci zmian stanu somatycznego i psychicznego w chwili obecnej. 6

Przegląd polskich problemów alkoholowych należy rozpocząć od rozpowszechnienia picia alkoholu przez młodzież. Picie alkoholu jest najbardziej rozpowszechnionym zachowaniem ryzykownym wśród nastolatków, (badania ESPAD, HBSC, Badań Mokotowskich). W ciągu ostatnich lat utrzymuje się wzrostowa tendencja w zakresie spożywania alkoholu, zwłaszcza piwa, przez młodzież. Potwierdzają to wyniki badań ESPAD i HBSC. Niepokojąca jest tendencja do zwiększania się liczby pijących alkohol dziewcząt i młodych kobiet. Wskaźniki spożywania alkoholu przez dziewczęta (np. wskaźnik upicia się w przeciągu ostatnich 30 dni) dążą do zrównania ze wskaźnikami osiąganymi przez chłopców i młodych mężczyzn. Konsumpcja alkoholu przez młodzież polską kształtuje się na średnim poziomie w porównaniu z reszta Europy. Do pozytywnych zjawisk należy zaliczyć zaobserwowany po raz pierwszy w roku 2004, w tzw. Badaniach Mokotowskich (realizowanych systematycznie od początku lat 90 tych na populacji uczniów III klas gimnazjalnych) spadek wskaźników zachowań ryzykownych m.in. zmniejszenie spożycia alkoholu (w tym znaczące zmniejszenie spożycia piwa). Nie zmienia to jednak faktu, ze około 30% nastolatków przyznaje się do mniej lub bardziej regularnego spożywania alkoholu. Spożywanie alkoholu przez osoby niepełnoletnie jest poważnym problemem nie tylko ze względu na szkody zdrowotne, w tym zakłócenie procesu rozwojowego. Alkohol powoduje spowolnienie wzrostu, zaburzenia gry hormonalnej, co może skutkować zaburzeniami rozwoju seksualnego. Konsumpcja alkoholu upośledza czynności intelektualne koncentracje uwagi, zapamiętywanie, uczenie się, rozwój kontroli emocjonalnej. Spożywanie alkoholu przez osoby niepełnoletnie i młodych dorosłych wpływa na upośledzenie kariery edukacyjnej, obniża szanse osiągnięcia kariery zawodowej, powoduje szkody zdrowotne jest częstą przyczyną wypadków drogowych, bójek, samobójstw, utonięć. W całym Regionie Europejskim nadużywanie alkoholu jest odpowiedzialne za śmierć co czwartego młodego Europejczyka w wieku 15 29 lat *. Z używaniem alkoholu przez młodocianych wiążą się nieplanowane stosunki seksualne, niechciane ciąże i ryzyko zarażenie wirusem HIV. Kolejnym polskim problemem jest samoniszczenie osób uzależnionych. Populację osób uzależnionych w Polsce szacuje się na około 700.000 800.000 **. W ambulatoryjnych zakładach lecznictwa odwykowego zarejestrowanych jest blisko 160 tys. i ponad 58.000 osób w zakładach stacjonarnych. Liczba ta znacząco wzrosła w roku 2002. W zakładach stacjonarnych przybyło około 7.500 pacjentów, a w ambulatoryjnych około 15.000. Pierwszorazowych pacjentów było blisko 64.000 w zakładach ambulatoryjnych i blisko 31.000 w zakładach stacjonarnych ***. Duży wzrost pacjentów w porównaniu z początkiem lat 90 tych można przypisać poprawiającej się jakości i efektywności lecznictwa odwykowego, wzrastającemu poziomowi wiedzy w społeczeństwie dotyczącej alkoholu ale także zwiększonej konsumpcji alkoholu. Uzależnienie powoduje szereg poważnych szkód zdrowotnych, ogranicza możliwości zarobkowania, co wpływa na pogorszenie warunków materialnych jednostek i rodzin. Jest skorelowane z bezrobociem, niższym statusem socjoekonomicznym, niskim poziomem wykształcenia, wypadkami i przemocą interpersonalną. * The European Health Report, WHO Europe 2002; European Conference of adolescence, alcohol and drugs: Copenhagen & Stockholm, 19 luty 2001 Alcohol number one killer of young men in Europe ** Problemy alkoholowe w ocenie mieszkańców Raport z badań ogólnopolskich zrealizowanych w 1998 r. *** Rocznik Statystyczny IPiN 2004 7

Uszkodzenia zdrowia związane z nadużywaniem alkoholu. Ryzykowne i szkodliwe picie alkoholu jest skorelowane z wieloma poważnymi chorobami, raport WHO z 2002 r. dotyczący zdrowia globalnego wskazuje na około 60 chorób i urazów, których występowanie związane jest z nadużywaniem alkoholu. Alkohol jest trzecią kolejną przyczyną ogólnego obciążenia chorobami w Regionie Europejskim, odpowiada za 10,8% ogólnego obciążenia chorobami w tym regionie. Nadużywanie alkoholu jest przyczyną znacznego skrócenia oczekiwanej długości życia, jak się szacuje nawet o około 15 20 lat (WHO). Wśród chorób występujących na tle nadużywania alkoholu wymienić można przede wszystkim nadciśnienie tętnicze, różnego typu nowotwory, zaburzenia psychiczne, zwłaszcza o charakterze depresyjnym, lękowym, zaburzenia snu, awitaminozy, schorzenia wątroby (marskość, zapalenie, stłuszczenie) i inne. Przyczyną uszkodzeń ciała i śmierci są wypadki komunikacyjne, przemoc interpersonalna, utonięcia, samobójstwa. Jak wynika z badań polskich i brytyjskich około 20% * pacjentów podstawowej i rodzinnej opieki zdrowotnej trafia do lekarza w związku z nadużywaniem alkoholu. Również w opiece specjalistycznej znaczny odsetek pacjentów korzysta ze świadczeń w związku z chorobami powstałymi na tle nadużywania alkoholu. Osobnym typem poważnych problemów zdrowotnych są uszkodzenia płodu, powstałe na tle spożywania alkoholu przez kobietę ciężarną. W zależności od okresu rozwoju płodu a także ilości spożywanego alkoholu zakres uszkodzeń może być różny, począwszy od opóźnienia wzrostu, poprzez obniżenie odporności do uszkodzeń układu nerwowego. Uszkodzenia układu nerwowego mogą przybierać zróżnicowane formy, począwszy od dyskretnych, powodujących nadpobudliwość i trudności w koncentracji aż po masywne, stające się podstawą trwałego opóźnienia rozwoju intelektualnego. Zaburzenia powstałe na tle nadużywania alkoholu przez ciężarną matkę noszą nazwę syndromu FAS (Fetal Alcohol Syndrom) alkoholowy zespół płodowy. Charakterystyczne dla tego zespołu objawy to oprócz uszkodzenia układu nerwowego i specyficznych, fragmentarycznych deficytów intelektualnych, którym towarzyszą trudności w koncentracji uwagi, nadpobudliwość, to także specyficzne zmiany budowy twarzy a także wielonarządowe uszkodzenia. Około 70% dzieci z FAS nie jest nigdy zdolnych do samodzielnego życia. Brak jest polskich badań epidemiologicznych, wskazujących na częstotliwość występowania tego zjawiska w Polsce, badania w innych krajach wskazują, że zespół ten występuje częściej niż zespół Downa, w Stanach Zjednoczonych występuje około 6 razy na 2.000 żywych urodzeń. Przeprowadzone przez Instytut Matki i Dziecka (2003) badania wykazały, że alkohol w ciąży pije blisko 21% mieszkanek Warszawy i okolic. Przyczyną uszkodzeń płodowych może być również konsumpcja alkoholu przez biologicznych ojców w okresie prekoncepcyjnym. Problemem, leżącym u podstaw opisywanej sytuacji jest m.in. niedostateczny poziom edukacji społecznej, ale także brak dostatecznej wiedzy na temat wpływu alkoholu na zdrowie u przedstawicieli służby zdrowia. Lekarze rzadko poruszają temat alkoholu w wywiadach i konsultacjach, nie pytają pacjentów o spożywanie alkoholu. * Polityka wobec alkoholu i dobro publiczne Raport z serii Alkohol a Zdrowie nr 13, PARPA 1995; Pacjenci z problemami alkoholowymi w POZ Raport z serii Alkohol a Zdrowie nr 19, PARPA 1997; Badania PARPA Analiza kart chorobowych pacjentów POZ, P. Święcki 1996/1997 8

Kolejnym poważnym problemem jest sytuacja rodzin, w których występuje problem alkoholowy, w szczególności zjawisko przemocy w rodzinie. Zgodnie z szacunkami PARPA * około półtora miliona osób dorosłych i około 2 milionów dzieci żyje w rodzinach z problemem alkoholowym. Jak wynika z badań Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego **, w co najmniej w 2/3 z tych rodzin mniej lub bardziej regularnie dochodzi do aktów przemocy. Nie wszystkie akty przemocy są rejestrowane jednak dzięki istnieniu procedury Niebieska Karta, służącej m.in. rejestrowaniu przemocy w rodzinie, można oszacować przynajmniej zasięg tego zjawiska. W 2004 podjęto ponad 91.000 interwencji w oparciu o tę procedurę. Na ponad 15.000 spraw sądowych podjętych w związku z naruszeniem art. 207 kk. (znęcanie się nad bliską osobą) blisko 14.000 zakończyło się wyrokiem skazującym, jednak przeważająca większość to wyroki w zawieszeniu. Gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych przeprowadziły ponad 38. 000 rozmów z ofiarami przemocy. Życie w rodzinie z problemem alkoholowym jest związane zazwyczaj z niższym statusem socjoekonomicznym, chronicznym stresem, ograniczonymi możliwościami kariery edukacyjnej i zawodowej. Znacząca populacja dorosłych Polaków żyje z tzw. Syndromem DDA (Dorosłego Dziecka Alkoholika) powodującym utrudnione funkcjonowanie społeczne, i utrudnione przystosowanie. Innym ważnym problemem jest naruszanie prawa przez osoby będące pod wpływem alkoholu, w tym kierujące pojazdami mechanicznymi. Niedostateczny poziom kontroli emocjonalno behawioralnej, spowodowany nadużywaniem staje się przyczyną wielu przestępstw, zabójstw, bójek, napaści i gwałtów. Z drugiej strony przestępcy planując popełnienie czynu zakazanego przez prawo wprowadzają się w stan odurzenia celowo, aby zlikwidować bariery psychologiczne, utrudniające popełnianie przestępstw. W okresie styczeń grudzień 2004 r. Policja odnotowała 362.049 podejrzanych, z czego stan trzeźwości ustalono w 279.572 przypadkach. 207.669 podejrzanych było pod wpływem alkoholu co stanowi 57,4% ogółu podejrzanych w wybranych kategoriach przestępstw Na świecie wypadki drogowe są jedną z wiodących przyczyn śmiertelności. Jeśli brać pod uwagę cały świat, to w grupie wiekowej od 5 do 29 lat zajmują drugie miejsce wśród przyczyn śmierci, a w grupie od 30 do 44 lat trzecie miejsce. Jedną z głównych przyczyn wypadków, obok przekraczania prędkości i łamania innych przepisów ruchu drogowego jest nadużywanie alkoholu. W 2004 roku odnotowano 3.888 wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących. W 2004 roku odnotowano 454 osoby zabite oraz 5.353 ranne w wypadkach spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących. Pozytywnym zjawiskiem jest, stałe obniżanie się w Polsce liczby ofiar śmiertelnych w wypadkach samochodowych. Liczba ta w porównaniu z rokiem 2003 spadła o blisko 30. W wyniku podejmowanych w 2004 r. działań Policjanci wszystkich służb odebrali łącznie 79.537 praw jazdy, z czego 61.051 za jazdę po spożyciu alkoholu. Kolejnym problemem związanym z obrotem alkoholem jest naruszanie prawa przez osoby handlujące alkoholem. Administracyjne i prawne ograniczanie dostępności alkoholu, koncesjonowanie jego produkcji i sprzedaży jest jednym z najskuteczniejszych narzędzi ograniczania zakresu problemów alkoholowych. Stąd tak ważne jest kontrolowanie przestrzegania prawidłowości obrotu alkoholem. ustawa o wychowaniu w trzeźwości reguluje te kwestie dość szczegółowo. * Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych ** Analiza stylu radzenia sobie ze stresem życia w rodzinie alkoholowej, w której występuje przemoc 2002, także w badaniach OBOP z 1997 roku. 9

Skierowano ogółem 21.409 (25.288 w 2003 roku) wniosków o ukaranie do sądów grodzkich za naruszenie przepisów ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Odnotowano spadek liczby placówek detalicznych i gastronomicznych, w których oferowano napoje alkoholowe bez zezwolenia. Począwszy od 2002 roku następuje spadek wartości przemycanego do Polski alkoholu. Służby Celne wszczęły 7.012 spraw w których przedmiotem były wyroby alkoholowe (8.119 w 2003 roku). Poważnym problemem jest sprzedaż alkoholu nieletnim. Ogólnopolskie badania przeprowadzone w roku 2004 * pokazały, że około 85% sprzedawców sprzedaje alkohol nieletnim. W przypadku nieletnich szczególnie znaczące jest ograniczenie legalnej dostępności alkoholu. Sprzedaż alkoholu osobie nieletniej zgodnie z prawem jest przesłanką do odebrania zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych. Mimo wszczynania znacznej liczby tego typu postępowań jedynie nieliczne kończą się odebraniem zezwolenia. Powodem są zawiłości proceduralne, umożliwiające podważanie zapadających postanowień i trudność zebrania materiału dowodowego. Jednakże liczba odbieranych zezwoleń z roku na rok rośnie i w roku 2004 wynosiła 165 (liczba funkcjonujących zezwoleń ogółem wynosi ponad 185.000). Pozytywnym zjawiskiem jest rosnący brak przyzwolenia społecznego dla sprzedaży alkoholu nieletnim. Zdecydowane potępienie dla sprzedaży nieletniemu wódki wyraziło 86% respondentów (vs. 78% w 2003 r.); podobnie dla sprzedaży wina 77% respondentów (vs. 71% w 2003 r.), a piwa 72% respondentów (vs. 64% w 2003 r.) **. Kolejnym problemem jest lansowanie niewłaściwych postaw wobec spożywania alkoholu. Chodzi tu w dużej mierze o nasilenie reklamy i promocji napojów alkoholowych. Zanotowane w 2004 roku ożywienie na rynku reklamy w mediach elektronicznych poskutkowało również wzrostem ilości emisji niedozwolonych prawem reklam alkoholu. Stale zwiększa się liczba spotów z reklamą piwa emitowanych w stacjach telewizyjnych (w 2000 roku 10.942 spoty, w 2004 już 38.691). W większości są to reklamy od strony formalnej zgodne z wymogami ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, co nie zmienia faktu ich niekorzystnego wpływu na zwiększenie konsumpcji alkoholu i lansowanie postaw pozytywnych w stosunku do konsumpcji alkoholu. Podobnie jak w przypadku innych reklamowanych dóbr materialnych i produktów reklamodawcy starają się wpłynąć na odbiorcę reklam ukazując pozytywne strony prezentowanego produktu. Z uwagi na właściwości psychoaktywne alkohol jest specyficznym i odmiennym od innych produktów towarem, co podkreślają rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia. Dzieci i młodzież są szczególnie podatne na wpływ reklam i powinny być chronione przed wpływem reklamy. Występowały w tym zakresie również naruszenia prawa. W radiu odnotowano 7 przypadków (w 2003 nie zanotowano takich przypadków) naruszenia przepisów, przy czym obok bezpośrednich reklam wina i piwa przed godziną 20-stą stwierdzono również emisje ukrytych reklam innych napojów alkoholowych. Straty ekonomiczne, uszkodzenie środowiska pracy. Straty ekonomiczne spowodowane nadużywaniem alkoholu są bardzo znaczące, zgodnie z szacunkami WHO w krajach europejskich kształtują się na poziomie 2 3% produktu krajowego brutto. Ich źródłem są m.in. koszty systemu opieki zdrowotnej, koszty wymiaru sprawiedliwości, uszkodzenia mienia, podwyższona śmiertelność * Badanie zrealizowane w 2004 r. dla ZPPP Browary Polskie pn. Sprzedaż Alkoholu Nieletnim ** Polacy o sprzedawaniu alkoholu nieletnim wyniki badań ankietowych czerwiec 2003 10

obywateli i zmniejszona produktywność osób nadużywających alkoholu. W całej Unii Europejskiej szacuje się te koszty na około 300 mld euro każdego roku. (Raport EUROCARE dla Komisji Europejskiej) W Polsce mamy do czynienia również ze znacznymi kosztami związanymi z absencją i obniżoną produktywnością osób zatrudnionych w różnych sektorach gospodarki, występującą na tle nadużywania alkoholu. Tym nie mniej jednak należy zaznaczyć, że wypadkowość w miejscu pracy związana z nadużywaniem alkoholu znacznie się zmniejszyła. Jest to najprawdopodobniej związane nie tylko z lepszą kontrolą miejsca pracy, ale także z obawą pracowników przed utratą zatrudnienia w związku z bezrobociem. Alkohol jest odpowiedzialny jedynie za 0,6% wypadków w miejscu pracy. PIP zanotował w roku ub. jedynie 54 wypadki tego rodzaju. 1.2. Zmiany w kształcie ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprowadzone w 2004 roku W 2004 roku Sejm trzykrotnie nowelizował ustawę z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 z późn. zm.): 1. Pierwsza zmiana z 1 maja 2004 r. na podstawie art. 110 ustawy z dnia 23 stycznia 2004 r. o podatku akcyzowym (Dz. U. z 2004 r. Nr 29, poz. 257) dotyczyła artykułu 9 4. Ustawodawca jako jeden z warunków wykowania działalności gospodarczej polegającej na obrocie hurtowym napojami alkoholowymi wprowadza obowiązek obrotu hurtowego tylko napojami alkoholowymi oznaczonymi znakami akcyzy, o ile taki wymóg oznaczenia znakami akcyzy wynika z innych przepisów. 2. Druga zmiana z 1 czerwca 2004 r. na podstawie art. 128 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 99, poz. 1001) wprowadza zmiany w art. 4 ust 1 i art. 4 1 ust. 2. W nowy brzmieniu art. 4 Ustawodawca wskazał, iż samorząd województwa realizuje zadania z zakresu przeciwdziałania alkoholizmowi, w postaci wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych stanowiącego część strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej. Na mocy zmienionego art. 4 1 Ustawodawca wskazuje, iż realizacja zadań własnych gmin polegających na prowadzeniu działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracji społecznej osób uzależnionych od alkoholu prowadzona jest w oparciu o corocznie uchwalany program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych stanowiącego część strategii rozwiązywania problemów alkoholowych. Funkcję realizatora programu może pełnić ośrodek pomocy społecznej lub inna jednostka wskazana w programie, a także pełnomocnik powołany przez wójta (burmistrza, prezydenta). 3. Trzecia zmiana z dnia 17 lipca 2004 r. została wprowadzona poprzez ustawę z dnia 27 maja 2004 r. o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2004 r. Nr 152, poz. 1597) Zmiany w art. 13² ustępów 1 5, ust 8 i 10 dotyczą podmiotów świadczących usługę będącą reklamą napojów alkoholowych, które zostały zobowiązane do wnoszenia opłaty na wyodrębniony rachunek utworzony przez ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Podmioty świadczące usługę będącą reklamą sporządzają zbiorczą deklarację miesięczną (według wzoru określonego rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 17 sierpnia 2004 r. w sprawie wzoru zbiorczej deklaracji miesięcznej dotyczącej opłaty wnoszonej przez podmioty świadczące usługę będącą reklamą napojów alkoholowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 181, poz. 1874)). Powyższa deklaracja powinna zostać złożona do urzędu skarbowego, do którego składa się deklarację dotyczącą podatku od towarów i usług w zakresie usługi. Opłata powinna zostać wniesiona najpóźniej w ostatnim dniu miesiąca, w którym stosownie do ust. 2 powstał obowiązek złożenia zbiorczej deklaracji 11

miesięcznej. Zgodnie z ust. 8 wpływy z opłat, przeznacza się wyłącznie na dofinansowanie zajęć sportowo rekreacyjnych dla uczniów, prowadzonych przez stowarzyszenia kultury fizycznej oraz inne organizacje pozarządowe, które w ramach swojej statutowej działalności realizują zadania z zakresu upowszechniania kultury fizycznej i sportu wśród dzieci i młodzieży, a także organizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Ust. 10 określa, iż Minister właściwy do spraw kultury fizycznej i sportu w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych określi, w drodze rozporządzenia, warunki i tryb przyznawania dofinansowania ze środków pochodzących z wpływów z opłat uzyskanych na podstawie art. 13² ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. 1.2.1. Zmiany w przepisach wykonawczych do ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprowadzone w 2004 roku. W roku 2004 opublikowano akty wykonawcze wydane na podstawie następujących przepisów ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi: art. 42 ust. 6 rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 lutego 2004 r. w sprawie trybu doprowadzania, przyjmowania i zwalniania osób w stanie nietrzeźwości oraz organizacja izb wytrzeźwień i placówek utworzonych lub wskazanych przez jednostkę samorządu terytorialnego (Dz. U. z 2004 r. Nr 20, poz. 192). Rozporządzenie określa tryb doprowadzania i przyjmowania do izb wytrzeźwień, jednostek Policji, innych placówek utworzonych lub wskazanych przez jednostki samorządu terytorialnego, a także zwalniania z tych izb, jednostek, placówek osób w stanie nietrzeźwości osób, które swoim zachowaniem dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym lub w zakładzie pracy, znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu lub zdrowiu innych osób. rozporządzenie określa sposób postępowania z osobą doprowadzoną i podstawy przyjęcia do izby, placówki lub jednostki Policji. Na podstawie rozporządzenia obowiązują zasady prowadzenia depozytu. Rozporządzenie określa także jakie środki przymusu mogą być zastosowane wobec osób przyjętych do izby lub placówki. Rozporządzenie reguluje także organizację izb i placówek, zakres opieki zdrowotnej nad osobami doprowadzonymi do izb i placówek (wykaz leków oraz lista sprzętu, w które wyposaża się ambulatorium stanowi załącznik do rozporządzenia). W jednym z paragrafów rozporządzenia opisano minimalne warunki pobytu, które powinny być zapewnione przez izbę. Rozporządzenia ustala maksymalną wysokość opłat związanych z pobytem w izbie, placówce lub jednostce Policji. art.13² ust.4 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 17 sierpnia 2004 r. w sprawie wzoru zbiorczej deklaracji miesięcznej dotyczącej opłaty wnoszonej przez podmioty świadczące usługę będącą reklamą napojów alkoholowych. (Dz. U. z 2004 Nr 181, poz. 1874). Wzór deklaracji stanowi załącznik do rozporządzenia. art.28 ust.2 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 lipca 2004 r. w sprawie trybu powoływania biegłych, zasad sporządzania opinii oraz warunków i sposobu dokonywania badań w przedmiocie uzależnienia od alkoholu (Dz. U. z 2004 r. Nr 183, poz. 1895). Rozporządzeniem wskazuje, iż biegłymi w przedmiocie uzależnienia od alkoholu są odpowiednio przeszkoleni lekarz psychiatra i psycholog. Listy biegły ustanowionych przy sądach okręgowych przez Prezesów tych Sądów publikowane są w wojewódzkim dzienniku urzędowym w ciągu miesiąca od dnia zatwierdzenia. Opinie w przedmiocie uzależnienia po przeprowadzonych badaniach powinny zostać wydane wspólnie przez lekarza psychiatrę i psychologa oraz powinny zawierać informacje wskazane w 6 rozporządzenia. 12

art.14 ust.8 Rozporządzenie Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 29 listopada 2004 r. w sprawie wypadków i okoliczności, w których ze względu na zwyczaje międzynarodowe dopuszczalne jest podawanie i spożywanie nieznacznej ilości napojów alkoholowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 262, poz. 2617). Rozporządzenie dopuszcza podawania i spożywanie nieznacznej ilości napojów alkoholowych w wypadkach i okolicznościach, gdy przyjęcia oficjalne i inne uroczystości lub spotkania (jeżeli przemawiają za tym względy kurtuazji dyplomatycznej) organizowane są z udziałem cudzoziemców, w tym w szczególności przedstawicieli państw obcych, funkcjonariuszy organizacji międzynarodowych lub członków delegacji zagranicznych. art.13 2 ust.10 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 5 października 2004 r. w sprawie warunków i trybu przyznania dofinansowania zajęć sportowo-rekreacyjnych dla uczniów (Dz. U. Nr 224, poz. 2275). Rozporządzenie określiło warunki i tryb przyznawania dofinansowania zajęć sportoworekreacyjnych dla uczniów, prowadzonych przez stowarzyszenia kultury fizycznej oraz inne organizacje pozarządowe, które w ramach swojej statutowej działalności realizują zadania z zakresu upowszechniania kultury fizycznej i sportu wśród dzieci i młodzieży, a także organizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego. 1.3. Finansowanie zadań wynikających z ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2004 roku Realizacja zadań ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi przebiega na trzech poziomach prawno instytucjonalnych: gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, wojewódzkie programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz działania centralne, szczegółowo określone w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Tab. 1.1. Środki finansowe planowane i wydatkowane na realizację zadań ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2004 roku (w złotych) Środki finansowe planowane (w zł) Środki finansowe wydatkowane (w zł) Urzędy Centralne (budżet państwa)* 12 884 327,48 12 868 799,48 Polskie Radio S.A. 284 429,95 284 429,95 Samorządy Województw** 19 715 271,00 21 240 414,00 Powiaty** 293 668,00 293 668,00 Samorządy Gminne** 500 566 275,00 462 739 874,00 Suma: 533 743 971,43 497 427 185,43 *kwota obejmuje środki z rozdziału 85154 (przeciwdziałanie alkoholizmowi) klasyfikacji budżetowej oraz środki inne w urzędach centralnych planowane na realizację zadań ww. ustawy. ** źródło: Regionalne Izby Obrachunkowe 13

Podział planowanych środków na realizację zadań wynikających z ustawy z dnia 26 października 1982 o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w Polsce w 2004 roku Urzędy Centralne 2,414 % Polskie Radio S.A. 0,053 % Samorządy województw 3,694% Powiaty 0,055% 93,784 % Samorządy gminne Opracowanie PARPA, na podstawie danych Regionalnych Izb Obrachunkowych oraz informacji otrzymanych z urzędów centralnych oraz Polskiego Radia S.A. W 2004 roku łączna kwota środków uzyskanych przez samorządy gminne z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych wyniosła ponad 500 mln złotych, co stanowiło 93,784% wszystkich środków przeznaczonych w tym roku na realizację zadań wynikających z ww. ustawy (źródło: Regionalne Izby Obrachunkowe, Urzędy Centralne, Polskie Radio SA). W porównaniu z rokiem 2003 zanotowano wzrost środków finansowych uzyskanych przez gminy z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych o ponad 29 mln zł. Według informacji pochodzących z regionalnych izb obrachunkowych samorządy gmin przeznaczyły na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 92,4% (w 2003 roku 87,2%) środków uzyskanych za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych ponad 462 mln złotych (ponad 410 mln w 2003 roku), w tym między innymi na: dofinansowanie programów terapeutycznych realizowanych w zakładach lecznictwa odwykowego blisko 22 mln zł. inne działania mające na celu zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych i członków ich rodzin (wydatki na szkolenia pracowników lecznictwa odwykowego, inwestycje, remonty, sprzęt, materiały itp.) ponad 16,5 mln zł. funkcjonowanie punktów konsultacyjnych dla osób z problemem alkoholowym. (Wydatki na wynagrodzenia osób pracujących w punkcie, opłaty eksploatacyjne, telefon itp.) 28,8 mln zł. działania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie prawie 23 mln zł. realizację szkolnych i pozaszkolnych programów profilaktycznych ponad 45 mln zł. działalność świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo wychowawczych blisko 88 mln zł. kolonie i obozy z programem zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym ponad 16 mln zł. kolonie i obozy z programem zajęć profilaktycznych w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych 26,8 mln zł. 14

programy i przedsięwzięcia profilaktyczne opracowywane i realizowane przez młodzież, skierowane do grup rówieśniczych (np. kluby dyskusyjne, gazetki, dyskoteki bezalkoholowe, audycje radiowe itp.) 2,8 mln zł. działania z zakresu edukacji publicznej (np. kampanie edukacyjne, plakaty, ulotki itp.) ponad 8 mln zł. działania z zakresu dożywiania dzieci ponad 19 mln zł. pozalekcyjne zajęcia sportowe 28,8 mln zł. Środki finansowe planowane na profilaktykę i przeciwdziałanie problemom alkoholowym w klasyfikacji budżetowej znajdują się w rozdziale 85154 Przeciwdziałanie Alkoholizmowi. W 2004 roku były zaplanowane jedynie w budżetach Ministra Zdrowia Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 6.913.000 zł (wykonanie 6.903.472 zł), Wojewody Lubelskiego 67.800 zł (wykonanie 61.800 zł), Wojewody Lubuskiego 21.000 zł (wykonanie 21.000 zł), Wojewody Opolskiego 40.000 zł (wykonanie 40.000 zł), Wojewody Podkarpackiego 340.000 zł (wykonanie 340.000 zł) ogółem środki planowane 7.381.800 zł; wykonanie 7.366.272 zł. Według informacji otrzymanych z resortów oraz urzędów wojewódzkich część zadań była finansowana poza rozdziałem 85154: Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji na zadania związane z realizacją Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2004 roku przeznaczył 1.204.128,48 zł, Minister Edukacji Narodowej i Sportu dofinansował zadania profilaktyczne z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych dzieci i młodzieży na kwotę ponad 103.000 zł, Minister Obrony Narodowej przeznaczył na realizację wymienionych działań 265.435 zł, Inspekcja Handlowa wydatkowała na cele związane z kontrolą przestrzegania przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi 1.400.000 zł, Minister Nauki i Informatyzacji dofinansowywał badania dotyczące problematyki alkoholowej na łączną kwotę 429.500 zł, Minister Sprawiedliwości przeznaczył na podnoszenie kwalifikacji pracowników pedagogicznych 17.000 zł, Pełnomocnik Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn na dofinansowanie zleconych organizacjom pozarządowym zadań dotyczących przeciwdziałania przemocy wobec kobiet przeznaczył 254.800, Wojewoda Łódzki na zadania związane z realizacją Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2004 roku przeznaczył 59.664 zł. Oprócz tego wykonanie wydatków środków specjalnych, z których w 2004 r. były dofinansowywane zajęcia sportoworekreacyjne dla uczniów wyniosło 1.769.000 zł. Tak więc suma planowana na realizację Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2004 roku na poziomie centralnym wyniosła ogółem 12.884.327,48 zł (wydatkowano 12.868.799,48 zł). Ponadto Polskie Radio S.A. przeznaczyło na działania poświęcone problematyce przeciwdziałania alkoholizmowi 284.429,95 zł. Zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych Minister Zdrowia (Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) realizował w ramach dziewięciu programów merytorycznych: Zwiększanie dostępności i skuteczności pomocy terapeutycznej dla osób uzależnionych i członków ich rodzin wydatkowano 1.857.225,64 zł. Wdrażanie do systemu ochrony zdrowia metod wczesnej diagnozy i interwencji wobec pacjentów nadużywających alkoholu wydatkowano 54.587,37 zł. Rozwijanie profilaktyki szkolnej, rodzinnej i środowiskowej w zakresie problemów alkoholowych wydatkowano 212.409,15 zł. Doskonalenie i rozwijanie form i metod pomocy psychologicznej i socjoterapeutycznej dla dzieci alkoholików wydatkowano 355.186,18 zł. 15

Rozwijanie form i metod przeciwdziałania przemocy w rodzinach alkoholowych wydatkowano 1.010.389,57 zł. Wspieranie lokalnych systemów rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałanie nietrzeźwości w miejscach publicznych wydatkowano 250.682,85 zł. Prowadzenie i wspieranie edukacji publicznej w zakresie problemów alkoholowych wydatkowano 1.144.026,59 zł. Monitorowanie i doskonalenie narodowej strategii rozwiązywania problemów alkoholowych oraz wspieranie strategii regionalnych w tym zakresie wydatkowano 103.666,43 zł. Inicjowanie, prowadzenie i promowanie badań diagnostycznych i ekspertyz wydatkowano 7.500,00 zł. 1.4. Realizacja celów Narodowego Programu w 2004 roku 1.4.1. Cel 1. Zmniejszenie ilości alkoholu spożywanego przez młodzież Metody osiągania celu: ograniczanie możliwości zakupu i spożycia alkoholu przez osoby niepełnoletnie, wdrażanie nowoczesnych programów profilaktycznych i metod kształtowania postaw służących zdrowemu i trzeźwemu życiu, ograniczanie działań promujących picie alkoholu przez młodzież, udzielanie pomocy profesjonalnej rodzicom dzieci, które nadużywają alkoholu, interwencje profilaktyczne wobec grup podwyższonego ryzyka (dzieci z rodzin alkoholowych, mieszkańcy internatów i hoteli robotniczych, studenci i żołnierze), edukacja rodziców i wychowawców w zakresie pomocy młodzieży w utrzymywaniu abstynencji, tworzenie koalicji profilaktycznych w środowiskach lokalnych, wspieranie działań służących rekreacji i zabawie młodzieży bez alkoholu. Wskaźniki osiągania celu: liczba młodzieży, rodziców i nauczycieli uczestniczących w szkolnych programach profilaktycznych, procent abstynentów wśród niepełnoletniej młodzieży procent młodzieży, która spożywała napoje alkoholowe w ciągu ostatniego miesiąca, liczba szkół i innych placówek oświatowo wychowawczych, w których prowadzone są programy profilaktyczne, liczba cofniętych zezwoleń na sprzedaż i podawanie napojów alkoholowych w związku z zabronioną sprzedażą alkoholu nieletnim, procent sklepów i lokali gastronomicznych naruszających prawo zabraniające sprzedawania alkoholu nieletnim, zatrzymanie wzrostu średniego spożycia alkoholu przez osoby poniżej 18 lat, liczba gmin dysponujących placówkami dla dzieci z grup ryzyka z kwalifikowanymi programami profilaktyki i pomocy. Analiza wskaźników osiągnięcia celów: Realizowanie w ramach gminnych programów rozwiązywania problemów alkoholowych szkolnych i rodzinnych programów profilaktycznych. Z roku na rok wzrasta liczba dzieci i młodzieży uczestniczących w szkolnych programach profilaktycznych. W roku 2004 w szkolnych uczestniczyło ponad 1,6 mln uczniów. 16

2000000 1500000 1000000 500000 761 000 937 000 1 641 000 1 307 000 1 527 000 Liczba młodzieży uczestniczącej w szkolnych programach profilaktycznych 0 1997 1999 2001 2003 2004 Źródło: PARPA Zmniejszyła się liczba nauczycieli realizujących programy profilaktyczne oraz liczba rodziców uczestniczących w takich spotkaniach. Spadek udziału nauczycieli może być związany z faktem, iż w związku z obowiązkiem prowadzenia przez szkoły szkolnego programu profilaktyki, część spośród nich realizuje programy profilaktyczne w ramach swoich obowiązków służbowych. 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 41 000 15 100 151 000 49 000 197 000 71 000 263 000 90 500 210 500 1997 1999 2001 2003 2004 73 700 Liczba rodziców uczestniczących w szkolnych programach profilaktycznych Liczba nauczycieli zaangażowanych w realizacje szkolnych programów Źródło: PARPA Liczba abstynentów w grupie 15-to letniej młodzieży utrzymuję się na stałym poziomie około 8%. W grupie 17-to latków wynosi ona (liczb abstynentów) 4%. Picie alkoholu jest najbardziej rozpowszechnionym zachowaniem ryzykownym wśród nastolatków, stwarzając wiele zagrożeń dla młodych ludzi(na podstawie badań ESPAD, HBSC, Badań Mokotowskich) Jak wynika z kolejnej edycji ogólnopolskich badań ESPAD zrealizowanych w 2003 roku w ramach międzynarodowego programu badania zachowań związanych z używaniem substancji psychoaktywnych wśród młodzieży w czasie ostatnich ośmiu lat, zarówno wśród gimnazjalistów, jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych, mogliśmy obserwować stały trend wzrostowy częstości i ilości wypijanego piwa. W roku 2003 ok. 70% uczniów III klas gimnazjów (15 latków) w czasie ostatnich 30 dni piło piwo (wzrost z 45% w roku 1995), wśród 17 latków było to ok. 80% (w roku 1995 55%). Również odsetek pijących wódkę po lekkim spadku w 1999 r., wzrósł o prawie 50% w grupie młodszej (30% w 1995, 25% w 199 oraz 37% w roku 2003) i prawie o 24% wśród 17 latków (46% w 1995, 42% w 1999 oraz 52% w 2003). W badaniach zrealizowanych w roku 2004 wśród uczniów III klas gimnazjalnych z warszawskiego Mokotowa, prowadzonych cyklicznie co cztery lata (pierwsza edycja tych badań prowadzona była w połowie lat 80 tych) przez Pracownię Profilaktyki Młodzieżowej Pro M Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie odnotowano istotne zmiany zachodzące w populacji młodych ludzi. Po raz pierwszy od rozpoczęcia tych badań zaobserwowano zmniejszenie się wskaźników zachowań ryzykownych używania narkotyków, palenia papierosów oraz picia alkoholu (np. znaczące zmniejszenie się spożycia piwa w ciągu ostatnich 30 dni). Zmniejszanie się wskaźników zachowań ryzykownych może wynikać ze zmiany w sytuacji społecznej nastolatków po reformie systemu edukacji 15 latki uczące się w 17

I klasach szkół średnich obecnie znajdują się w gimnazjach (np. podlegają mniejszej negatywnej presji starszych kolegów). Zmiany te w połączeniu z wynikami badań ESPAD z roku 2003 wskazują na pewne zatrzymanie wzrostu spożycia alkoholu przez młodych ludzi a tym samym zatrzymanie negatywnych procesów zachodzących w latach 90 tych (dramatyczny przyrost spożycia alkoholu w grupie nastolatków). Bardzo istotną zmianą zaobserwowaną w ww. badaniach jest zwiększający się odsetek dziewcząt sięgających po alkohol i upijających się. Wyniki te są zgodne z obserwowanymi od końca lat 90-tych przemianami obyczajowymi dotyczącymi zachowań dziewcząt. W latach 90-tych wyniki prowadzonych badań wskazywały, iż dziewczęta znacząco rzadziej podejmowały zachowania ryzykowne (np. odsetek chłopców sięgających po piwo w ciągu ostatnich 30 dni (dane z roku 1995) wynosił 36%, natomiast w grupie dziewcząt wynosił on 24%). Obecnie te różnice nie tylko się zacierają, lecz niektóre wskaźniki zachowań ryzykownych są wyższe w populacji dziewcząt niż u chłopców. Szczególnie niepokojące wydaje się: Wyniki dotyczące upijania się (ok. 28%) i używania narkotyków (ok. 17%) w populacji dziewcząt i chłopców są takie same; Większy procent dziewcząt niż chłopców przyznaje się do częstego palenia papierosów (15% dziewcząt i 9% chłopców) i picia alkoholu w okresie ostatnich 30 dni (54% dziewcząt i 45%chłopców). (Więcej informacji w Rozdziale II: Diagnoza problemów związanych z alkoholem i problemami alkoholowymi w Polsce w 2004 roku) Dane uzyskane z Wydziału Prasowego Komendy Głównej Policji wskazują, że nieznacznie wzrasta liczba nieletnich podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Analiza danych w wybranych kategoriach wskazuje na niezmniejszający się procent wykroczeń i przestępstw popełnionych pod wpływem alkoholu ogółem ok. 6,8%. (Więcej informacji w Rozdziale IV: Alkohol a zagrożenie bezpieczeństwa ). W 2004 roku realizowane były badania w środowisku studentów Akademii Medycznej w Warszawie oraz Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Wyniki wskazują, iż: odsetek konsumentów alkoholu wyniósł około 90%; zwiększył się odsetek kobiet które nadużywały alkoholu w czasie ostatnich dwóch tygodni przed badaniem (z 38% w 2003 do 55% w 2004r.), zaś o 5% zmniejszył się odsetek mężczyzn (wyniósł on w 2004 r. 45%) najczęściej spożywanym przez studentów alkoholem jest piwo. (Więcej informacji w Rozdziale II: Diagnoza problemów związanych z alkoholem i problemami alkoholowymi w Polsce w 2004 roku) W związku z wprowadzeniem w 2002 roku obowiązku realizacji przez szkoły szkolnego programu profilaktyki MENiS ocenia, że liczba szkół realizujących programy profilaktyczne wynosi ponad 90%. W roku 2004 cofnięto 165 zezwoleń na sprzedaż detaliczną alkoholu, w związku z nieprzestrzeganiem ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi i sprzedażą alkoholu nieletnim. Jest to liczba o 50% większa w porównaniu z wcześniejszym okresem sprawozdawczym. Samorządy gminne skierowały do sądu 400 wniosków o ukaranie grzywną sprzedawców z związku ze sprzedażą alkoholu nieletnim. Liczba ta wzrosła o ponad 100% w porównaniu z rokiem ubiegłym. W szkoleniach sprzedawców organizowanych przez samorządy lokalne uczestniczyło ok. 10 tys. sprzedawców. Dotyczyły one przestrzegania ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, w tym niesprzedawania alkoholu nieletnim. 18

W listopadzie 2004 r. przeprowadzono pierwsze w Europie reprezentatywne badania w punktach sprzedaży napojów alkoholowych (818 punktów sprzedaży), których celem było zidentyfikowanie rzeczywistych rozmiarów naruszeń prawa związanych ze sprzedażą alkoholu osobom nieletnim. Badania te zrealizowano w ramach II etapu ogólnopolskiej kampanii społecznej Alkohol nieletnim dostęp wzbroniony prowadzonej przez PARPA i Związek Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego Browary Polskie, we współpracy z samorządami gminnymi. Bezpośrednim wykonawcą projektu była PBS w Sopocie, która posłużyła się w tych badaniach metodą tajnego klienta (próbę zakupu alkoholu podejmowała osoba pełnoletnia wyglądającą na 16 17 lat zaś interwencję wobec sprzedawcy osoba wyraźnie starsza 30 50 lat). Wyniki przeprowadzonych badań pokazały, iż ponad ¾ sprzedawców (77%) sprzedało alkohol osobie nieletniej nie żądając od niej jakiegokolwiek dokumentu, który stwierdzałby jej wiek. Jednocześnie w tym samym badaniu odnotowano zdecydowany spadek sprzedaży nieletnim, w wyniku przeprowadzonej interwencji przypadkowego świadka, który zwrócił uwagę sprzedawcy na młody wiek klienta. Odsetek sprzedawców, którzy sprzedali alkohol nieletnim zmniejszył się w tym przypadku o ponad 1/3 (spadł z 77% do 48%). Wspomniane wyniki badań stały się podstawą do podjęcia w prawie 400 gminach zorganizowanych działań monitorujących przestrzeganie prawa przez sprzedawców alkoholu. (Więcej informacji w rozdziale VI Działania realizowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych pod nadzorem Ministra Zdrowia pkt 6.7 Prowadzenie i wspieranie edukacji publicznej w zakresie problemów alkoholowych ) W programach interwencyjno profilaktycznych dla młodzieży z problemami alkoholowymi (upijającej się) według sprawozdań gminnych uczestniczyło ponad 48 tysięcy młodych ludzi oraz 14 tys. rodziców. Liczba ta wzrosła w porównaniu z rokiem ubiegłym. Niestety tylko ok. 8% gmin uruchomiło takie specyficzne programy dla upijającej się młodzieży. Oprócz powyższych wskaźników warto zwrócić uwagę na następujące zjawiska i działania: W roku 2004 zorganizowane zostały dwie ogólnopolskie konferencje dotyczące profilaktyki szkolnej. Jedną konferencję pod hasłem Nauczyciel profilaktyk i wychowawca w domu i w szkole zorganizowała Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Druga konferencja Ministerstwa Edukacji Narodowe i Sportu dotyczyła oceny realizacji szkolnych programów profilaktyki. W spotkaniach tych uczestniczyli m.in. kuratorzy, dyrektorzy szkół, pedagodzy szkolni (ponad 300 osób). Organizowanych było również wiele konferencji lokalnych. W diagnozę oraz strategię działań profilaktycznych angażuje się system placówek oświatowych, np.: kuratoria, ośrodki doskonalenia nauczycieli czy poradnie psychologiczno pedagogiczne. Szeroki nurt działań profilaktycznych w placówkach oświatowych prowadzony na skalę ogólnopolską od 10 lat był jednym z elementów ich pozytywnych przeobrażeń. Ważną rolę w promowaniu abstynencji od wszelkich substancji psychoaktywnych odgrywa praca wychowawcza wielu organizacji pracujących z młodzieżą (np. harcerstwo) czy ruchów i wspólnot religijnych (np. Ruch Światło Życie) obejmują one oddziaływaniem kilkaset tysięcy młodych ludzi rocznie. Oprócz istniejących programów profilaktycznych wciąż poszukiwane są nowe, skuteczne technologie profilaktyczne, np. zespół Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej Pro M Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie prowadził prace nad adaptacją i wdrażaniem w szkołach programu Fantastyczne możliwości II części amerykańskiego programu profilaktyki środowiskowej Project Northland. W 2004 roku prowadzone były badania ewaluacyjne programu w oparciu o pilotażowe realizacje 19